UKUTWISH kutang Bibil wa Hebereu? Pamwing ap bwat. Ap kand kal umanangap ni Bibil win wa Hebereu. Pakwez, ukutwish kukudish musangar wey mulong wa kopi wey wa Mifund Yitumbila pa kwilej chom chimwing piur pa mwin manangu Elias Hutter wa mu mivu 1600 ni ma Bibil mend maad ma Hebereu mabudishay.

Elias Hutter wavadika mu muvu wa 1553 mu Görlitz, musumb ukemp udia katat mwi ngand ya Allemagne utekina mwimbu ni ngand ya Pologne ni République Tchèque. Hutter wileja mazu malondiningau kwingangel kwa Aziy ku Université Luthérienne wa mu Jena. Pawanyishay mivu 24, amutonda kwikal mulej wa Hebereu mu Leipzig. Mulong wading mulej ukweta manangu, wateka shikol mu Nuremberg kwilejangau ansand a shikol Hebereu, Grek, Latin ni Allemand mu mivu yinying. Chom chinech chading chikasiken kuchisal ku shikol yikwau ap ku universite mukwau.

Mu muvu wa 1587, Hutter wabudisha Bibil wa mu Hebereu utazukinau katat anch Mansuk Makur. Bibil winou ading amutazukin anch Derekh ha-Kodesh, mazu madiokila mu Isay 35:8 ni marumburikina anch “Mukombil Utumbila.” Kuwap kwa mutapu wa kufund kwasala anch antu alonda anch “yom yawonsu yimekeshin kuwap kwa Bibil winou.” Pakwez chom chasala anch Bibil winou ikala ni usey wa pakampwil wading mutapu wamusadinangau kudi in kwilej mulong wa kwilej swa dizu dia Hebereu.

Mulong wa kwijik mulong wak Bibil wa Hebereu wa Hutter wading wa ukwash nakash, shinshikin yom yaad yarishau nich in kwilej mulong wa kusal usu wa kutang Bibil mu Hebereu. Chakusambish, ma alufabe masadinay mading mashalijadin ni makasikena kumijik, cha kaad, mamuny ma kwinsambishin ni ma kwinsudiel kwa dijin mawejinayaku masala anch chikasikana kujingunin kurumburik kwa dijin. Chilakej, dizu dia Hebereu נפשׁ (diakarumunau anch ne’phesh), dirumburikin “mupim.” Mu Ezekiel 18:4, aditakedin ku dimuny dia kwinsambishil ה (ha), ni diletin chad dijin dibombakena הנפשׁ (han·ne’phesh), ap “mupim.” Kudi muntu wakad kwijik nawamp, dizu הנפשׁ (han·ne’phesh) dikutwish kumekan mudi dishalijadin ni dizu נפשׁ (ne’phesh).

Mulong wa kuyikwash in kwilej end, Hutter wasadina mashin mawamp ma kubudish nich—wasadina mamuny ma Hebereu matamukina ni ma kuliz. Wabudisha majin mawonsu makweta kurumburik mu mamuny matamukina. Mulong wa mamuny ma kwinsambishil ni ma kwinsudiel kwa dijin, wafunda mu mamuny ma kuliz. Mutapu winou wa kusal uwamp  wasala chiyiswakela in kwilej kujingunin kurumburik kwa mazu ma Hebereu ni kuyikwasha kuya kurutu mu kwilej dizu dined. Les Saintes Écritures. Traduction du monde nouveau—Avec notes et références usadidin niyend yom yiney mutapu umwing mu mazu mend ma kwinsudiel. * Majim makweta kurumburik amafundin mu mamuny majal ni mamuny ma kwisambishil ni ma kwinsudiel kwa dijin amafundin mu mutapu ufundiningau yom yikwau. Yikunku yipentinau mu kutok mu yipich ey yilejen mutapu wa kufund wasadinau mu Bibil wa Hebereu wa Hutter mu mukand wa Ezekiel 18:4 ni usadidinau kand mu Bible avec notes et références mu mazu mend ma kwinsudiel ma verse winou.

Hutter wabudisha kand Bibil mukwau utazukinau katat anch Mansuk Masu, mu mazu 12. Bibil winou wamubudisha mu Nuremberg mu muvu wa 1599 ni yisu yivud akat kumutazukang anch Polyglotte de Nuremberg. Hutter wakimba kand kukarumun mu dizu dia Hebereu Mifund ya Grek ya win Kristu. Pakwez walonda anch ap anch “wading ukatin kusadin nfalang jend” mulong wa kukarumun Bibil mu dizu dia Hebereu, kukimbijol kwafanyina kwikal kwa chamwamu. * Chawiy wakwata mupak wa kukarumun amwinend Mansuk Masu kudiosh mu Grek kutwal mu Hebereu. Wimika midimu yend yikwau yawonsu ni Hutter wapwisha mudimu wa kukarumun mu muvu umwing!

Mutapu ik wading uwapina Bibil wa Hebereu wa Hutter wa Mifund ya Grek ya win Kristu? Franz Delitzsch, mwin manangu wa Hebereu wa mu mivu 1900 wafunda anch: “Bibil wend wakarumunay mu Hebereu umekeshin kutesh kuwamp kwa mazu makadau in Kristu kusadin ni udi wa usey kumutang, mulong wa kuchirokin kufund wasadina mazu mawamp ni mateshinau.”

Hutter kikalap mpich mulong wa mudimu wend wa kukarumun; chimeken anch ma Bibil mend kamalandap nawamp. Pakwez, mudimu wikala wa ukwash kushik ni nlel unou. Chilakej, Bibil wend wa Hebereu wa Mansuk Masu amuchirikina kumukarumun ni amubudisha kand mu muvu wa 1661 kudi William Robertson ni kudi kand Richard Caddick mu muvu wa 1798. Pakarumunay kudiokal mu Hebereu mukur, Hutter wakarumuna maz Kyʹri·os (Nsalej) ni The·osʹ (Nzamb) anch “Yehova” (יהוה, JHVH) pa ndond pamanangay mazu madia mu jinkwat mu Mifund ya Hebereu ap pa ndond yatongay anch pafanyidin kumekesh Yehova. Chinech chisangareshin mulong ap anch ma Bibil makarumunau ma Mansuk Masu masadinap dijin dia Nzamb, Bibil wa Hutter wadisadina ni chinech chaleta kashinsh mulong wa kuchirish dijin dia Nzamb mu Mifund ya Grek ya win Kristu.

Chisu ukumana dijin dia Nzamb, Yehova, mu Mifund ya Grek ya win Kristu ap chisu ukuditana mu mazu ma kwinsudiel mu Bible avec notes et références, vurik mudimu wa Elias Hutter ni ma Bibil mend mawamp ma Hebereu.