MAZU minam ma pakur mafundau kudi Mwant mwin manangu Salomon malejen nawamp mutapu wiyovilingau antu piur pa mwom. Pamwing ap mulong mwom udi wiswimp ni tukutwishap kwipuk rufu, chawiy chisu chawonsu antu akat kukimb mutapu wa kushakam chisu chilemp. Mu tunan twa mivu antu akimbin kal mutapu wa kulepish mwom wau.

Shinshikin chilakej cha Gilgamesh, mwant wa sumérien. Antu alondang jingany jivud piur pa mwom wend. Ringany rimwing rilejenau mu Buku wa Gilgamesh, ralonda anch wasala weny wa ubaj mulong wa kwilej mutapu wa kwipuk rufu. Pakwez wakanganya.

Mu yitot ya mivu yinying K.C.C., antu ileja siyans ubombakena ni yom ya maji (alchimistes) mulong wa kupakish kulepish mwom, a mwi ngand ya Chine apakisha kusal mwon utazukinau anch élixir mulong wa kulepish mwom. Mwon winou wading wa mem ausala kusutil mercure ni yom yikwau yadioshau ku ulemb utazukinau anch arsenic. Antu atonga anch élixir winou ndiy wayijipesha ant avud a mwi ngand ya Chine. Mu Europe, mu muvu wa 500 kushik 1500 C.C., a alchimistes apakisha kukarumun utad wa or chakwel muntu atwisha kuudia, mulong ading atongin anch or kakutwishap kusheshik ni chinech chikutwish kusal anch muntu alala mivu yivud.

Nlel, in siyans amwing ilejina yom yikweta mwom ni mutapu ukatay nvaj kumuswanish mwanend mikadil ni manangu, apakishin kusal usu wa kwijik yom yikata kumushikij muntu ku upal. Usu usadinau in siyans inay mulong wa kupakish kulepish mwom, umekeshin anch djat ni nlel antu akwet kuswir nakash kwa kwipuk upal ni rufu. Pakwez yom ik yataninau mu kukimbijol kwau kwinoku?

In siyans akata kwilej selil wa muntu aletin mayingishin kushalijan 300 ni kusut makata kumushikij muntu ku upal ni rufu. Mu mivu yasutina ey, in siyans atwishin kurijek maselil ma muntu ap ma nnam mu malaboratwar mau chakwel matwisha kusal mivu yivud. Yibudikin ya kukimbijol kwinoku yayibachikin ampich kupan nfalang jivud mulong wa kukimb diyingishin dimushikijining muntu ku rufu. Yom ik yatwishinau kusal?

 Kupakish kulepish mwom. In siyans amwing atongin anch tukat kunanapang mulong wa yom yikata kushikenang ku jins ja ma chromosomes jitazukinau anch télomères. Matelomere mawiy makata kuchidijang jisangu ja mu maselil chisu chimavalijadining. Pakwez chisu chikata kuvalijan maselil matelomere makat kwiswipang. Kupwa, maselil makatap kand kuvalijan ni chinech chikat kusal anch muntu ananap.

Elizabeth Blackburn watambula difut mu muvu wa 2009 pamwing ni antu asalay nend mulong wa kukimbijol kwau mu yom ya siyans, ajingunina proteyin (enzyme) umwing ukutwisha kusal anch matelomere malik kusul swa chakwel kangal maselil mananap. Pakwez rapor wau ulejen patok anch matelomere makutwishap kulepish mwom.

Kutenchik maselil udi mutapu ukwau wa kupakish kwipuk upal. Anch maselil metu mananap nakash mu chilik cha kukangany kuvalijan makutwish kutum jinsangu ja makasu ku maselil madia piswimp makata kuchidij mujimbu (cellules immunitaires) ni chinech chikat kushikij ku kunanijan kwa mujimbu, kusansan kukash ni mayej. Mu mivu yasutina ey, in siyans a mwi ngand ya France atenchikin maselil mayidioshau antu ananapina kal, amwing ading ni mivu 100 ni kusut, kupwa maselil masambisha kand kuvalijan. Mulej Jean-Marc Lemaître ntakel wa chisak chinech cha in kukimbijol, walondin anch mudimu wasadinau umekeshin anch “chitwishikin kukangesh yom yikata kulet upal” mu maselil.

In siyans avud alondin anch ap anch kudi mitapu yivud ya kukangesh upal, antu kakutwishap kusal mivu yivud kusutamu mivu yisadinau nlel. Chakin kamu, kusambish mu mivu yitot dikum ni chidivu, ruchingej ra antu ra kulal mivu yivud riwejin. Pakwez, chidi mwamu mulong wa kwinang kuwamp, mwon yiyichidijina antu ku mayej ni mwon yikwau yokina mayej mavud. In siyans amwing itiyijin anch kulep kwa mwom wa muntu kukwet mimbu ya chivadik.

Kwasutin kal mivu 3 500, kudiosh kwafunday Moses mu Bibil anch: “Mivu ya mwom yetu yishikin ku makum sambwad, ap anch usu uwanyidin yikushik ku makum chinan, ni kuvul kwa mivu yetu yin yidi kusu kwau ya mar ni ushon. Mwom yetu yikat kupwa swa chadi tukat kuya.” (Kuseng 90:10) Chikalap nchik usu usadinau antu mulong wa kulepish mwom wetu, mwom udandamedin kwikal kamu mudi mwalonday Moses.

Mu kwilakej nich mwom wiswimp ukwetau antu, yitangil yimwing mudi atufur amwing akat kusal mivu 150 ni kusut ni mitond mudi baobab yikutwish kusal tunan twa mivu. Anch twilakej kulep kwa mwom wetu ni yitangil yiney ni yikwau kand yikweta mwom, ov, yitubachikinap kwiyipul anch: ‘Ov, mwom win wawiy kwau winou wa mivu 70 ap 80?’