Yang pafundinau anch yidiamu

Ov, Siyans Utanijadin ni Bibil?

Ov, Siyans Utanijadin ni Bibil?

Chakul cha Bibil

 Mwaning, ap anch Bibil kadiap buku wa siyans, pakwez ulondining ching uyakin pakatay kwisambin milong ya siyans. Shinshikin yilakej yimwing yimekeshina anch siyans ni Bibil yitanijadin ni anch Bibil ukwet uman wa yom ya siyans ushalijadina nakash ni yitiyij ya antu avud adingaku pa chisu chafundau yom yiney.

  •   Diur ni divu yikwet disambishil. (Disambishil 1:1) Chinyim ni chinech, jingany jivud ja pasak jirumburil anch mangand kamatangap, pakwez miyezina kwau aminau kusutil kanrumbangesh kamwing kadingaku pa chisu chinacha. In Babilon itiyijang anch anzamb avala mangand adiokala mu turung twaad. Jingany jikwau nijawiy jikat kurumburil anch diur ni divu yadiokala mu diy dimwing dijim nakash.

  •   Diur ni divu ayitakedin dichuku ni dichuku kud yijil kanang yatekau kal kud Muntu ukweta manangu nakash, kayitakedinap kud manangu ma anzamb. (Job 38:33; Jeremiy 33:25) Jingany ja makasu jidia pa mangand mawonsu jikat kulejan anch antu kakutwishap kwiyep yisal yakad kuchingejin ni ya chisum ya anzamb.

  •   Divu adizezikin pa rinzwizu. (Job 26:7) Antu avud a pasak itiyijang anch divu diading dialalel ni diading dikamedin pa chom chimwing chijim nakash ap kand pa nnam umwing mujim kamu, mud mbau ap kafur.

  •   Atuwit ni misul yikwau ya mem yikat kutambul mem mapwepukina mu karung kusutil chirungul cha muten ni kupwa mem minam makat kunak pansh mud ruval, nej ap kand mud ruval wa mayal. (Job 36:27, 28; Mulej 1:7; Isay 55:10; Amos 9:6) In Grek a pasak atongang anch mem ma tuwit ni ma karung madiokalang mu karung umwing udia pansh nakash, ni chitongijok chinech chadandamena kwikalaku kushik ni mu mivu ya 1701-1800.

  •   Mikandu yikat kukaninik ni kushirik, ni mikandu yidiaku nlel yading bil mwinshin mwa karung. (Kuseng 104:​6, 8) Chinyim ni chinech, jinsangu jivud jilejen anch mikandu ayitanga mutapu muyidia nlel kud anzamb.

  •   Kwinang kukat kuchidij ukash wa mujimbu. Chijil chayinkishau in Isarel chading chilejen yom yivud mulong wa kwinang, mud kwowal mem ni kwowish masun kupwa kwa kumukwat mufu, kuyauril antu akweta mayej makata kusamburik ni mutapu wa kuvuzuk twij twa antu. (In Levi 11:28; 13:1-5; Kuvurik Yijil 23:13) Chisu chapanay Nzamb yijil yiney, in Idjibit asadinang mwon umwing wabombangau nich twij twa antu mulong wa kwok nich yitat.

Ov, Bibil ufundishin yom yimwing yakad kutanijan ni siyans?

 Kushinshikin Bibil nawamp kumekeshin anch chakul chid anch bwat. Tal yitongijok yimwing ya makasu yavulijadina kal piur pa Bibil:

 Chitongijok cha makasu: Bibil ulondining anch Diur ni divuayitanga mu machuku musamban ma asaa 24.

 Win yakin: Kukwatijan ni Bibil, Nzamb watanga diur ni divu mu mivu yivud nakash yasutina kal twakad kutwish kutongin. (Disambishil 1:1) Chikwau kand, machuku ma kutang yom malejenau mu shapitre 1 wa Disambishil mading yirung ya chisu twakad etu kwijik kulep kway. Chawiy, chirung chawonsu chatangau diur ni divu achitazukin anch “dichuku.”​—Disambishil 2:4.

 Chitongijok cha makasu: Bibil ulondin anch atanga bil mitond ni masuku kurutu kwa kutang muten chakwel usala mudimu utazukinau anch photosynthèse (mutapu ukata mitond kusadin chirungul cha muten mulong wa kukul).​—Disambishil 1:​11, 16.

 Win yakin: Bibil ulejen anch muten, udia niyau pakach pa atutumbu asadina “diur,” autanga kurutu kwa kutang mitond ap masuku. (Disambishil 1:1) Chimunyik cha muten chashika pa divu pa “dichuku” (ap chirung) dia kusambish dia kutang yom. Pading padandamedina atmosfer kujimb kwinsudiel kwa “dichuku” dia kasatu dia kutang yom, kwading chitokish chiwanyidina mu chilik cha kusadikish mudimu wa photosynthèse. (Disambishil 1:​3-5, 12, 13) Muntu ndiy watwisha kuman kamu nawamp muten pa divu kupwa kwa chisu kanang.​—Disambishil 1:​16.

 Chitongijok cha makasu: Bibil ulondin anch muten ukat kunyimburik ku divu.

 Win yakin: Mulej 1:5 ulondin anch: “Muten ukat kubudik, muten ukat kwandam kand, chad ukat kusut swa kwi ndond yend kuukata kubudikin kand.” Pakwez mazu minam mamekeshin kwau mutapu ukata muten kwend kukwatijan ni mutapu uumenay muntu udia pa divu. Ap nlel unou, muntu ukutwish kulond anch “muten wabudik kal” ni anch “muten wandam kal,” ap anch wij anch divu diawiy dikata kunyimburik ku muten.

 Chitongijok cha makasu: Bibil ulondin anch divu dialalel.

 Win yakin: Bibil ukat kusadin mazu “nsudiel ya mangand” mulong wa kurumburil ‘jindond ja kulemp nakash ja pa divu’; mazu minam mamekeshinap anch divu did dialalela ap dikwet ris. (Midimu 1:8) Chilik chimwing, kulond anch ‘makonk manying ma divu’ kud kulond kwa chifanakesh kumekeshina anch pa mangand mawonsu ap pa divu diawonsu; nlel muntu ukutwish kusadin mazu ma chifanakesh mud Kwiyand, Kurul, Kwingangel ni Kurand.​—Isay 11:12; Luka 13:29.

 Chitongijok cha makasu: Bibil ulondin anch chilik cha kuyingumuk kwa chinkatang (cercle) chid cha adiametre end tupamp tusatu, pakwez kulep kwend kwakin kud kwa chilik cha pi (π), ap piswimp 3,1416.

 Win yakin: Kujimb kwa “dijiy dia utad wa kwenguril” kulejenau mu 1 Ant 7:23 ni 2 Jinsangu 4:2 kumekeshin anch dijiy dined diading ni kujimb kwa madiametre manying ni “chilik chau cha kunyingumuk bwalakan chading cha ametre dikum ni asatu ni chikunku.” Chimeken anch yipim yiney yading kwau yimekeshin uvud wisikena. Chitwishikin kand anch chilik cha kunyigumuk bwalakan chimekeshin kulep kwa mukach mwa dijiy, pakwez diametre wend umekeshin kulep kwa pol kwa dijiy.