1-3. a) Tlhamuxela leswi Yutiku a nga fisa xiswone. b) I yini leswi Pawulo a swi yentxiki nakone swi hi byela yini ha yene?

 PAWULO a le ka sala ledzri taliki hi vhanu ka andari dzra wuzrazru dzra yindlu ya kukazri, a Trowasi. A heta nkama wa ku leha na a bula ni vamakwezru hikusa lebyo i wusiku bya wugamu lebyi a taka va kun’we na vone. Kutani i makazri ka wusiku. A moya a wa ha bi ha hombe ka sala ledzro, n’waninkama hi mhaka ya ximusi lexi hambiwaka hi mimotsre ya ku siyanasiyana leyi tlhavikiwiki. Mumpshwa wa kukazri lweyi a vitaniwaka Yutiku a titsrhamele ka dzrin’we dzra majanela. Nkama lowu Pawulo a yaka a vulavula, Yutiku a khomiwa hi wuzrongo a va a ku buu a hansi.

² Leswi a nga dokodela, swi nga yentxeka Luka a ve wa ku sungula ku huma handle a ya kamba leswaku Yutiku a le ka xiyimu muni, loko a tlhasa, Luka a kume leswaku Yutiku a a “file”. (Mint. 20:9) Kambe hi ledzri hlolana. Pawulo a yetlelele djaha ledzro a va a byela xitsrhungu a ku: “Tsrhikani ku kazrateka hikusa dzra hanya.” Pawulo a pfuxe Yutiku!—Mint. 20:10.

³ A xiyentxakalu lexi xi kombisa ntamu wa moya wa Xikwembu Nkulukumba. Pawulo a a nga na nandzru hi ku fa ka Yutiku, nambitanu, a a nga djuli leswaku ku fa ka djaha ledzri ku honetela xiyentxakalu lexiyani xa lisima, nambi ku yentxa leswaku van’wana va wa hi le moyeni. Hi ku pfuxa Yutiku, Pawulo a txhavelele bandla a va a tiyisa vamakwezru leswaku va tama va zrezra. Swi le livaleni leswaku Pawulo a a zron’weka ngopfu hi wutomi bya vambeni. Hi dzrimuxiwa mazritu yake loko a te: “Ni basile a ngatini ya vhanu hinkwavu.” (Mint. 20:26) A hi voneni leswaku xikombiso xa Pawulo xi nga hi pfunisa kuyini a mhakeni leyi.

4. He wini ndzringo lowukulu lowu Pawulo a kumaniki na wone?

⁴ Hi lani hi swi voniki ha kone ka ndzrima leyi khalutiki, Pawulo a kumane ni ndzringo wa ku kazrata. A wutizreli byake a Efesa byi vange  mpfilumpfilu yikulu. Nakunene lava a va tizra hi prata, lava a va tihanyisa hi ku xavisa mintxhumu leyi a yi tizriseliwa ka wugandzreli bya Artemisi va vange yimayima. Mintizro 20:1 yi li: “Loko yimayima yi pumbekile, Pawulo a zrumisa leswaku ku vitaniwa vadondzrisiwa, kutani ntsrhaku ka loko a va tiyisile a tlhela a va lelela, a yendzra a ya Makedoniya.”

5, 6. a) Xana Pawulo a nga ha va a tsrhame Makedoniya ku dzringana nkama muni, nakone a va yentxele yini vamakwezru kohala? b) Xana Pawulo a a va vonisa kuyini vamakwavu?

⁵ Na a li ndleleni ya ku ya Makedoniya, Pawulo a yime ka xititxhi xa maboti xa ku ya Trowasi, nakone a tsrhame ka doropa ledzro ku dzringana nkamanyana. Pawulo a a yimela leswaku Tito, lweyi a a zrumeliwe Korinte a kumana na yene a Trowasi. (2 Kor. 2:12, 13) Kambe loko Pawulo a vone leswaku Tito a a nga ti ya, a ye mahlweni ni liyendzro a ya Makedoniya, nakone swi nga yentxeka a tsrhame kohala ku dzringana lembe na a va “tiyisa ngopfu a vadondzrisiwa lava a va li kohala”. a (Mint. 20:2) Hi wugamu, Tito a kumane na Pawulo a Makedoniya a va a mu dzrungulela ndlela leyinene leyi va le Korinte va yanguliki ha yone ka papela dzra ku sungula ledzri Pawulo a va tsraleliki dzrone. (2 Kor. 7:5-7) Leswo swi kutxe Pawulo kuva a tsrala papela dzrin’wana ledzri namunhla dzri tiviwaka swanga Vakorinte va Wubidzri.

⁶ Swa hlamalisa ku xiya leswaku Luka a tizrise zritu ledzri liki “tiyisile” ni ledzri liki “tiyisa” loko a vulavula hi mayendzro ya Pawulo ka vamakwezru va le Efesa ni Makedoniya. A mazritu lawa, ma yi kombisa ha hombe ndlela leyi Pawulo a a va vona ha yone vamakwavu. Ku hambana ni Vafarisi lava a va dzrela vhanu van’wana, Pawulo a a vona tihamba ta Xikwembu Nkulukumba swanga vatizrikulobye. (Yoh. 7:47-49; 1 Kor. 3:9) A a tama a va vona hi ndlela yoleyo nambiloko swi djule kuva a va nyika swilayu.—2 Kor. 2:4.

7. Xana valaviseli va bandla dzra wukriste va nga xi yetisela hi ndlela yini xikombiso xa Pawulo namunhla?

⁷ Namunhla, a vakulu va bandla ni valaviseli va miganga va tikazratela ku yetisela xikombiso xa Pawulo. Nambiloko va nyikela xilayu, a nkongometo wavu i ku tiyisa lava vilelaka mpfunu. A valaviseli va yentxa hinkwaswu leswi va nga swi kotaka akuva va tiyisa vamakwezru a matsrhan’wini ya ku va solasola. Mulaviseli wa kukazri wa muganga lweyi a nga ni mfambu a tlhamuxele leswo hi ndlela leyi: “Ntalu wa vamakwezru va djula ku yentxa leswinene kambe minkama yinyingi va lwa ni ku pfilunganyeka ka miyanakanyu, ku txhava kumbe ku tivona na va nga ti swi kota ku lavisana ni swikazratu swavu.” A valaviseli va nga va tiyisa ngopfu vamakwezru lava.—Heb. 12:12, 13.

8, 9. a) I yini leswi tsremelisiki makungu ya Pawulo ya ku khwela boti a ya Siriya? b) I yini lexi xi nga ha vaka xi yentxe Vayuda va mu nyenya ngopfu Pawulo?

⁸ Pawulo a suke Makedoniya a ya Korinte. b Ntsrhaku ka ku heta tihweti tizrazru a Korinte a a swi djula ngopfu ku ya a Kenkereya lani a a kunguhata ku khwela boti kone a ya Siriya. Ku va a ya kohala a swi ta mu pfumelela ku ya Yerusalema a heketa swihanano ka vamakwavu lava a va li wusiwanini. c (Mint. 24:17; Rom. 15:25, 26) Kambe na swi nga yimeliwanga a mintxhumu yi txintxile, kutani makungu ya Pawulo ma tlhelela ntsrhaku. Buku dzra Mintizro 20:3 loko dzri dzrungula dzri li: “A Vayuda a va kunguhate ku mu dlaya!”

⁹ A swi hlamalisi leswi Vayuda a va mu nyenya ngopfu Pawulo, hikusa  a va mu vona swanga dukwa. Na swi nga si yentxeka leswo, a wutizreli bya Pawulo a byi yentxe leswaku Krixpo, lweyi a a hloniphiwa ngopfu ka sinagoga dzra le Korinte a ndzruluka mukriste. (Mint. 18:7, 8; 1 Kor. 1:14) Khambi dzrin’wana a Korinte, a Vayuda va hehle Pawulo a mahlweni ka Galiyu, lweyi a a li govhernadori wa Akaya. Kambe Galiyu a helise mhaka leyo hi ku hlaya leswaku a swihehlo swavu a swi nga na nhloko. Xiboho lexo xi yentxe leswaku a valala va Pawulo va hlundzruka ngopfu. (Mint. 18:12-17) Swi nga yentxeka Vayuda a Korinte va swi tivile kumbe va yanakanye leswaku Pawulo a a kunguhata ku khwela boti kusuhi ni kolahaya a Kenkereya, xileswo va hambe makungu ya ku mu hlasela. I yini leswi Pawulo a a ta swi yentxa?

10. Xana ku va Pawulo a nga yanga a Kenkereya swi hlaya leswaku a o va toya? Tlhamuxela.

¹⁰ Hi ku djula ku tisizrelela ni ku sizrelela mali leyi a a tamelisiwe yone, Pawulo a teke xiboho xa ku fambela kule ni Kenkereya, a tlhela hi ndlela leyi a fambiki ha yone a khaluta he Makedoniya. Hi lani swi tolovelekiki ha kone, na ko ku famba hi milenge a swi ni nghozi. A nkameni lowo a madjambana a ma tolovela ku tumbelela vhanu a switaratwini. Nambi mimbangu ya ku yamukela vayeni a yi ni nghozi. Nambitanu, Pawulo a vone swi yampswa ku famba hi milenge nambileswi a swi ni nghozi, a matsrhan’wini ya ku ya a Kenkereya a ya khwela boti, hikusa Vayuda a va ni kungu dzra ku mu hlasela. Lexi nyonxisaka hi leswaku a a nga yendzri wuswake. Ka liyendzro dzrake dzra wuzrumiwa Pawulo a a na Arixtaku, Gayu, Sekundu, Sopataro, Timotewu, Tikiko na Trofimo.—Mint. 20:3, 4.

11. Xana vakriste va tisizrelela hi ndlela yini namunhla, nakone he xini xikombiso lexi Yesu a va bekeliki xone a mhakeni leyi?

¹¹ Ku fana na Pawulo, ni namunhla, a vakriste va yentxa swa kukazri leswaku va tisizrelela loko va li ku zrezreni. Mimbangu yin’wana, a matsrhan’wini ya kuva muzrezri a tifambela wuswake, va famba hi mintlawa kumbe na va li vabidzrivabidzri. I yini leswi va swi yentxaka loko va xanisiwa? A vakriste va swi tiva leswaku nambi swo yini va ta xanisiwa, nambitanu, a va tibeki nghozini ha vomu. (Yoh. 15:20; 2 Tim. 3:12) Yanakanya hi xikombiso xa Yesu. Khambi dzrin’wana a Yerusalema loko vakaneti va sungule ku zrola mazribye akuva va mu khandla, Yesu e “tumbela, a huma tempeleni”. (Yoh. 8:59) Ntsrhaku ka nkamanyana, loko Vayuda va kunguhate ku mu dlaya, “Yesu a nga ha tlhelanga a fambafamba xikazri ka Vayuda, kambe a suke a ya mugangeni lowu kumekaka kusuhi ni mananga”. (Yoh. 11:54) Yesu a yentxe swa kukazri akuva a tisizrelela, ntsena loko swi nga lwisani ni ku zrandzra ka Xikwembu Nkulukumba. Ni namunhla, vakriste va yentxa leswi fanaka.—Mat. 10:16.

12, 13. a) Xana ku pfuxiwa ka Yutiku ku dzri khumbe hi ndlela yini bandla? b) He dzrini dumbo dzra le Bibeleni ledzri txhavelelaka lava luzekeliwiki hi vazrandzriwa vavu?

¹² Pawulo ni vatizrikulobye va yendzre xikan’we a Makedoniya nakone swi tikomba va game va tsravukana, kambe va tlhele va kumana a Trowasi. d A wudzrunguli byi li: “Swi hi tekele ntlhanu wa masiku akuva hi tlhasa a Trowasi lani a va li kone.” e (Mint. 20:6) Ku ve ka doropa ledzro lani ku pfuxiwiki Yutiku, djaha ledzri ku vulavuliwiki ha dzrone a ku sunguleni ka ndzrima leyi. Yanakanya ndlela leyi vamakwezru va titwiki ha yone loko va vone munghanu wavu Yutiku na a pfuxiwile! Hi lani wudzrunguli byi hlayaka ha kone “va nyonxe ngopfu swinene”.—Mint. 20:12.

¹³ I ntiyiso leswaku a mahlolana ya ku fana ni lawo a ma ha yentxeki namunhla, nambitanu, lava luzekeliwiki hi vazrandzriwa vavu ‘va nyonxa ngopfu swinene’ hi dumbo dzra le Bibeleni dzra ku pfuxiwa ka vafi. (Yoh. 5:28, 29) Yanakanya hi leswi, leswi Yutiku a a nga hetisekanga, a tlhele a fa. (Rom. 6:23) Kambe lava taka pfuxiwa a misaveni leyimpshwa ya Xikwembu Nkulukumba va ta va ni ku lavisela ka ku hanya hi lani ku nga helikiki! Handle ka leswo, lava pfuxeliwaka ku ya fuma na Yesu a tilweni a va nge he fi swimbeni. (1 Kor. 15:51-53) Namunhla, a vakriste lava totiwiki ni lava “tihamba tin’wana” va ni swivangelo leswi twalaka swa ku titwa na “va nyonxe ngopfu swinene”.— Yoh. 10:16.

14. Xana Pawulo a va byele swa kuyini vakulu va le Efesa loko a tlhangane na vone a Mileto?

¹⁴ Pawulo ni ntlawa wake va yendzre va suka Trowasi va ya Asosi, ntsrhaku ka leswo va ya Mitilene, Kiyosi, Samosi ni le Mileto. Nkongometo wa Pawulo a ku li ku tlhasa a Yerusalema hi nkama wa nkhuvu wa Pentekoxta. Leswaku Pawulo a a kahlulele ku tlhasa Yerusalema swi tikombe hi kuva a hlawule ku famba hi boti ledzri a dzri nge ti yima a Efesa. Kambe leswi Pawulo a a djula ku vulavula ni vakulu va le Efesa a va kombele leswaku va kumana a Mileto. (Mint. 20:13-17) Loko vakulu va le Efesa va tlhasile, Pawulo a va byele a ku: “Mi yi tiva ha hombe ndlela leyi ni tikhomiki ha yone a makazri kwenu ku sukela siku dzra ku sungula ledzri ni kandzreteliki ha dzrone a xifundzreni xa Aziya, ni tizrele Hosi hi ku titsrongahata hinkwaku nakone leswi Vayuda a va ni makungu ya ku biha mayelanu na mine ni dzrilile ni tlhela ni xaniseka.  Ma swi tiva ni leswaku a ni tsrhikanga ku mi byela ni ntxhumu ni wun’we lowu pfunaka nambi ku mi dondzrisa livaleni ni hi muti ni muti. Kambe ni nyikele wumboni hi ku helela ka Vayuda ni Vagriki bya leswaku va fanela ku tisola va gandzrela Xikwembu Nkulukumba va tlhela va kombisa lipfumelo ka Hosi Yesu.”—Mint. 20:18-21.

15. He wani mabindzru ya ku zrezra hi muti ni muti?

¹⁵ Ku ni tindlela tinyingi ta kuva madzrungula lamanene ma tlhasela vhanu namunhla. Ku fana na Pawulo, hi tikazratela ku ya kun’wana ni kun’wana lomu ku kumekaka vhanu, ku nga ha va maparaji ya maxapa, ka switaratu leswi ku khalutelaka vhanu vanyingi ku patsra ni le mabazara. Kambe ku zrezra hi muti ni muti ka ha ta va yone ndlela leyi Timboni ta Yehovha ti yi tizrisaka ngopfu akuva ti zrezra. Ha yini? Xin’we xa swivangelo hi leswaku a ku zrezra hi muti ni muti swi nyika hinkwavu mukhandlu wa ku yingela dzrungula dzra Mfumu hi ku phindaphinda, hi ndlela leyo swi va livaleni leswaku Xikwembu Nkulukumba a nga na xihlawuhlawu. Swi tlhela swi yentxa leswaku vhanu va timbilu letinene va kota ku pfuniwa ha mun’wemun’we hi ku ya hi swivileleko swavu. Handle ka leswo, ku zrezra hi muti ni muti swi tiyisa lipfumelo ni ku tiyisela ka lava yentxaka ntizro lowo. Nakunene lexi fungaka vakriste va ntiyiso namunhla, i nkhinkhi yavu ya ku dondzrisa “livaleni ni hi muti ni muti”.

16, 17. Xana Pawulo a xi kombisise kuyini xixixi, nakone vakriste namunhla va mu yetiselisa kuyini?

 ¹⁶ Pawulo a tlhamuxele vakulu va le Efesa leswaku a a nga ma tivi makhombo lawa a a ta kumana na wone loko a tlhelela a Yerusalema. A te: “Nambitanu, a ni voni wutomi byanga na byi li bya lisima kwanga, a xa lisima i kuva ni heta ku tsrutsruma kwanga ni wutizreli lebyi ni nyikiwiki byone ha Hosi Yesu, ku nga ku zrezra hi ku helela madzrungula lamanene ya timpswalu letikulu ta Xikwembu Nkulukumba.” (Mint. 20:24) Hi xixixi, Pawulo a nga pfumelelanga xiyimu ni xin’we, ku nga ha va mavabyi kumbe ku kanetiwa swi mu sivela ku hetisisa xiyavelo xake.

¹⁷ Ni namunhla a vakriste va kumana ni swikazratu swa ku siyanasiyana. Van’wana va kumana ni ku tsimbisiwa ka ntizro wezru kun’we ni ku xanisiwa. Van’wana hi xixixi, va tiyiselela mavabyi ya ku txhavisa kumbe ku hlatiyela. A vampshwa va kumana ni ku hlohloteliwa ku yentxa mintxhumu ya ku biha a xikole. Swi nge na mhaka swiyimu leswi Timboni ta Yehovha ti kumanaka na swone, ti tama ti kombisa ku tiyimisela loku fanaka ni ka Pawulo. Ti tiyimisele “ku zrezra hi ku helela madzrungula lamanene”.

18. Xana Pawulo a yentxe yini ku va a komba leswaku a a nga na nandzru wa ngati, nakone vakulu va le Efesa a va ta mu yetisela hi ndlela yini?

¹⁸ Hi ku landzrela, Pawulo a nyike vakulu va le Efesa xilayu hi ku va bekela xikombiso hi mahanyela yake. Ku sungula a va byele leswaku swi nga yentxeka ledzriyani a ku li khambi dzra wugamu dzra ku va va vonana, a va nga ha ti tlhela va mu vona swimbeni. Xileswo a va byele a ku: “Ni basile a ngatini ya vhanu hinkwavu, hikusa a ni mi fihlelanga ntxhumu ka hinkwaswu leswi swi nga ku zrandzra ka Xikwembu Nkulukumba.” Xana vakulu va le Efesa a va ta mu yetiselisa kuyini Pawulo akuva va nga vi ni nandzru wa ngati? A va byele leswi: “Tivonelani mi tlhela mi vonelela ntlhambi hinkwawu, lowu a moya wa ku xwenga wu mi bekiki akuva mi va valaviseli va wone, akuva mi byisa bandla dzra Xikwembu Nkulukumba, ledzri a dzri xaviki hi ngati ya N’wanake.” (Mint. 20:26-28) Pawulo a va be ndleve hi ku va byela leswaku a “timbyana ta nhova leti lambhiki” a ti ta nghena tlhambini ni leswaku a ti ta ‘soholota ntiyiso akuva ti tikokela vadondzrisiwa’. I yini leswi vakulu a va fanela ku swi yentxa? Pawulo a va basopisile a ku: “Tsrhamani na mi pfule matihlo, mi dzrimuka leswaku ku dzringana malembe mazrazru, wusiku ni nhlikanhi, a ni tsrhikanga ku dzrimuxa mun’wana ni mun’wana wenu, ni patsre ni ku dzrila loko ni vulavula na n’wine.”—Mint. 20:29-31.

19. I wudukwa bya muxaka muni lebyi sunguliwiki a dzaneni dzra ku sungula, nakone byi vange yini ka malembe lawa ma landzreliki?

 ¹⁹ A “timbyana ta nhova leti lambhiki” ti humelele a ku heleni ka dzana dzra ku sungula. Kolomu ka 98 N.Y., mupostola Yohane a tsrale leswi: “Ku humelele vanyingi lava lwisanaka na Kriste, . . . A va li na hine, kambe va sukile; hikusa a va nga li vezru, loko a va li vezru a va ta tama va va na hine.” (1 Yoh. 2:18, 19) A dzaneni dzra wuzrazru, a wudukwa kutani a byi yentxe leswaku ku humelela vafundhisi va wukhongoti bya madzrimi, nakone a dzaneni dzra wumune, mufumi Constantino a yentxe leswaku wukhongoti lebyo bya madukwa lawa ma tihlayaka “vakriste” byi yamukeleka hi ku ya hi nawu. Nakunene a vazrangeli va wukhongoti va ‘soholote ntiyiso’ akuva va teka swihena leswi kalaka swi nga fambisani ni Matsralwa va swi yentxa swi voneka ingiki i swa “wukriste”. Ni namunhla, leswi swi vangiwiki hi wudukwa swa ha voneka ka tidondzro ni swihena swa wukhongoti bya madzrimi.

20, 21. Xana Pawulo a swi kombise hi ndlela yini leswaku a a zrangisa swivileleko swa van’wana, nakone vakulu namunhla va nga mu yetisela hi ndlela yini?

²⁰ Ndlela leyi mupostola Pawulo a a hanya ha yone a yi hambane ngopfu swinene ni ya lava hi ku famba ka nkama a va ta xanisa ntlhambi. A a tizra akuva a kuma swa ku tihanyisa, hi ndlela leyo a nga vi ntsrhwalu bandleni. A a tikazratela ku pfuna vamakwezru na a nga swi yentxi hi nkongometo wa ku va mhunu wa ku ganya. Pawulo a kutxe vakulu va le Efesa akuva va zrangisa swivileleko swa van’wana. A va byele leswi: “Mi fanela ku pfuna lava vilelaka mpfunu . . . nakone mi fanela ku dzrimuka mazritu ya Hosi Yesu loko a te: ‘Ku hanana swi tisa ku nyonxa lokukulu ku tlula ku yamukela.’”—Mint. 20:35.

²¹ Namunhla, a vakulu lava nga vakriste va yetisela Pawulo hi ku zrangisa swivileleko swa van’wana. Ku hambana ni vazrangeli va wukhongoti lava va xololaka tihamba tavu, lava va nyikiwiki wutiyanguleli bya ku “byisa bandla dzra Xikwembu Nkulukumba” va hetisisa wutiyanguleli byavu hi ndlela ya lizrandzru. Vhanu lava tikulisaka ni lava kokelaka kwavu a va djuleki bandleni dzra wukriste, hikusa lava va ‘tidjulelaka ku twala’ a swi nge va fambeli ha hombe. (Amapr. 25:27) A ku titlakuxa swi vanga tingana.—Amapr. 11:2.

22. I yini leswi yentxiki Pawulo a zrandzriwa ngopfu hi vakulu va le Efesa?

²² Vamakwezru a va mu zrandzra ngopfu Pawulo hi leswi na yene a a va zrandzra na swi sukela mbilwini. Xileswo, loko ku tlhase nkama wa kuva Pawulo a famba, hinkwavu “va dzrile ngopfu swinene, va gama va xingazra Pawulo va mu n’qunta”. (Mint. 20:37, 38) A vakriste, va va hlonipha ni ku va zrandzra ngopfu lava fanaka na Pawulo, lava yentxaka hinkwaswu leswi va nga swi kotaka akuva va pfuna ntlhambi. Ntsrhaku ka ku kambisisa xikombiso lexinene xa Pawulo, nakunene wa pfumela leswaku a a tiyisile loko a ku: “Ni basile a ngatini ya vhanu hinkwavu.”—Mint. 20:26.