1, 2. I nyiko muni ya lisima leyi Yehovha a hi hananiki?

YEHOVHA a hanane mun’wana ni mun’wana wezru nyiko ya ku hlamalisa. I nyiko ya wutomi. (Genesis 1:27) A djula leswaku hi va ni wutomi lebyinene hi lani swi nga kotekaka ha kone. Xileswo a hi nyike minsinya ya milawu leyi hi dondzrisaka ku yentxa swiboho leswinene. Hi fanela ku yi tizrisa akuva yi hi pfuna ku ‘yavanyisa swa ku xonga ni swa ku biha’. (Ba-Heberu 5:14) Loko hi yentxa leswo, hi va na hi pfumelela Yehovha ku hi dondzrisa ku yanakanya hi ndlela ya wutlhazri. Loko hi hanya hi minsinya ya milawu ya Xikwembu Nkulukumba, hi tlhela hi vona ndlela leyi yi yampswisaka wutomi byezru ha yone, hi twisisa lisima dzra yone ha kakunene.

² Wutomi byi nga ha kazrata swinene. Minkama ya ku tala ku humelela swiyimu leswi ngeke na nawu wa ku kongoma a Bibeleni. Hi xikombiso, hi nga ha djula ku teka xiboho mayelanu ni madahela ya kukazri lama patsraka ku tizrisiwa ka ngati. Xana hi nga tekisa kuyini swiboho leswi taka nyonxisa Yehovha? Bibele dzri ni minsinya ya milawu leyi hi dondzrisaka mavonela ya Yehovha hi wutomi ni ngati. Loko hi yi twisisa, hi ta kota ku teka swiboho swa wutlhazri, kutani hi  va ni lipfalu ledzri basiki. (Amaproverbia 2:6-11) Swoswi, a hi kambisiseni yin’wana ya minsinya leyo ya milawu.

3, 4. a) Xana Yehovha a dzri kombisise kuyini vonela dzrakwe hi ngati? b) Xana ngati yi yimela yini?

³ Bibele dzri hi dondzrisa leswaku a ngati yi xwengile hikusa yi yimela wutomi. Mfuzri wutomi i bya lisima swinene ka Yehovha. Loko Kayini a dlaye makwavu, Yehovha a mu byele leswi: ‘A ngati ya makwenu yi huwelela ku mine, na yi misaveni.’ (Genesis 4:10) Ngati ya Abele afa yi yimela wutomi byakwe; loko Kayini a dlaye Abele, a helise wutomi byakwe.

⁴ A ntsrhaku ka Ndhambhi ya le masikwini ya Nowa, Xikwembu Nkulukumba a ntsrhunxe vhanu leswaku va da nyama. Kambe a va byele hi ku kongoma a ku: ‘Kambe n’wi nga deneni nyama kun’we ni vutomi bya yone, yi nga ngati ya yone.’ (Genesis 9:4) Xileleto lexi xi tizrela vatukulu hinkwavu va Nowa, ku patsra na hine. Swi le livaleni leswaku ka Yehovha a ngati yi yimela wutomi. Na hine hi fanela ku vona ngati hi ndlela leyi fanaka.​—Amapsalma 36:9.

5, 6. Xana Nawu wa Moxe wu kombise hi ndlela yini vonela dzra Yehovha hi wutomi ni ngati?

⁵ Ka Nawu lowu a wu nyikiki Moxe, Yehovha a te: ‘Ni mhunu mun’wana ni mun’wana . . . lwa daka ngati yini ni yini; ndzri ta mu honokela lweyo mhunu lwa daka ngati, ndzri mu tsrema kumbe ndzri mu helisa ku va kwavu. Hikusa a vutomi bya nyama byi le ngatini.’​—Levitika 17:10, 11.

⁶ A Nawu wa Moxe wu hlaye leswaku loko mhunu o dlaya xihazri leswaku a da, afa a fanela ku halata ngati ya xone a misaveni. Leswo afa swi kombisa ku tlhelisela wutomi bya xone ka mutumbuluxi wa xone, Yehovha. (Deuteronoma 12:16; Ezekiel 18:4) Kambe Yehovha afa a nga languselanga  leswaku loko va-Israyele va halata ngati ya xihazri, va kama ku za ku huma thonsi dzra wugamu. Xa lisima afa ku li ku yentxa leswi va swi kotaka leswaku ku suka ngati, kutani va tidela nyama na lipfalu dzri basile. Ku bekela lisima ngati ya xihazri, afa swi kombisa leswaku va bekela lisima Munyiki wa wutomi, Yehovha. Nawu afa wu tlhela wu leleta leswaku va hamba timhamba hi swihazri leswaku va dzrivaleliwa swidoho.​—Yana ka “Dondzra Swin’wana”, 19 na 20.

7. Xana Davhida a kombise hi ndlela yini leswaku a bekela lisima ngati?

⁷ Hi nga vona lisima dzra ngati ka leswi Davhida a swi yentxiki loko a lwa ni va-Filista. A tinhenha ta Davhida ti vone leswaku afa a twa tozra swinene, hi loko ti nhingena a mugangeni wa valala lowu nga ni khombo swinene, ti beka wutomi bya tone khombyeni akuva ti mu kela mati. Kambe loko ti tlhase ti mu nyika, a yalile ku ma nwa, kutani ‘a ma txhelela Yehovha’. Davhida a te: ‘We Yehovha, a swi ve kule na mine a ku yentxa leswo! A hi ngati ya vhanu lava fambiki va dzrela wutomi byavu xana?’ Davhida afa a yi twisisa ndlela leyi wutomi ni ngati swi nga swa lisima ha yone ka Xikwembu Nkulukumba.​—2 Samuel 23:15-17.

8, 9. Xana vakriste va fanela ku yi vonisa kuyini ngati namunhla?

⁸ A nkameni wa vakriste va dzana dzra ku sungula, vhanu va Xikwembu Nkulukumba afa va nga ha sindzriseki ku nyikela magandzrelo ya swihazri. Kambe afa va fanela ku tama va vona ngati hi ndlela leyinene. Ku ‘tsrhika . . . ngati’ afa ku li xin’wana xa swiyenge swa Nawu lexi Yehovha afa a ha djula leswaku vakriste va xi bekisa. Leswo afa swi li swa lisima ku fana ni ku tingawula wumbuye ni ku gandzrela swithombe.​—Amintiṛo 15:28, 29.

⁹ Swa ha fanana ni namunhla. Swanga vakriste, ha swi tiva leswaku Yehovha i Xihlovo xa wutomi ni leswaku  wutomi hinkwabyu i byakwe. Nakone ha swi tiva leswaku ngati yi xwengile mfuzri yi yimela wutomi. Xileswo hi lwela ku tiyiseka hi ku kambisisa minsinya ya milawu ya Bibele loko hi teka xiboho xini na xini mayelanu ni madahela lama patsraka ku tizrisiwa ka ngati.

10, 11. a) Xana Timboni Ta Yehovha ti swi vonisa kuyini ku txheliwa ngati, nambi yi tlhanganile kumbe hi swiyenge swa mune leswikulu? b) I xiboho xini lexi mukriste a fanelaka ku titekela ha wuswakwe?

¹⁰ Timboni Ta Yehovha ta swi twisisa leswaku ku ‘tsrhika . . . ngati’ a swi heleli ka kuva ti nga yi di kumbe ti nga yi nwi. Swi hlaya ku yala ku txheliwa ngati, ku nyikela ngati, nambi ku hlayisa ngati yezru akuva hi txheliwa yone. Swi tlhela swi hlaya ku yala ku txheliwa xin’wana ni xin’wana xa swiyenge leswikulu swa mune swa ngati​—ma-célula ya libungu, ma-célula ya ku basa, ma-plaqueta, ni plasma.

¹¹ Swiyenge leswikulu swa mune swa ngati swi nga ha tlhela swi tsravukanisiwa akuva ku huma leswi hlayiwaka swiyenge leswitsrongo swa ngati. Mukriste ha mun’we a fanela ku tihlawulela leswaku a ta swi pfumela swiyenge leswitsrongo swa ngati kumbe im-him. Swi hi ku fana ni madahela lama tizrisaka ngati ya mbabyi. Mun’wana ni mun’wana a fanela ku titekela xiboho mayelanu ni ndlela leyi ngati yakwe yi taka tizrisiwa ha yone loko a hambiwa wuhandzruli, loko a kambeliwa hi dotori kumbe loko a dahiwa hi mayentxela ya nan’waka.​—Yana ka “Dondzra Swin’wana”, 21.

12. a) Ha yini swiboho leswi salelaka lipfalu dzraku swi li swa lisima ka Yehovha? b) Xana ke hi nga swi tekisa kuyini swiboho swa wutlhazri mayelanu ni madahela?

¹² Xana Yehovha a ni mhaka ni swiboho swezru leswi salelaka lipfalu? Ina, a ni mhaka. Yehovha a ni mhaka ni leswi hi swi yanakanyaka ku patsra ni swivangelo leswi swi hi  susumetelaka ku yentxa mintxhumu. (Dondzra Amaproverbia 17:3; 24:12.) Xileswo, loko hi yentxa xiboho lexi fambisanaka ni wudahu, hi fanela ku khongota hi kombela nkongomiso wa Yehovha hi gama hi kambisisa leswi patsrekaka ka madahela ya kone. Ntsrhaku, hi tizrisa lipfalu dzrezru ledzri dondzrisiwiki hi Bibele akuva hi teka xiboho. A hi fanelanga ku vutisa vambeni leswaku afa va ta yentxa yini loko a vo va ka xiyimu xezru, mfuzri vambeni a va fanelanga ku zama ku hlohlotela swiboho swezru. Mukriste mun’wana ni mun’wana a ta ‘zrwala ntsrhwalu wakwe’.​—Ba-le-Galatia 6:5; Ba-le-Roma 14:12.

13. Hi dondzra yini hi milawu ya Yehovha ni minsinya yakwe ya milawu mayelanu ni ngati?

¹³ Xin’wana ni xin’wana lexi Yehovha a hi kombelaka xi pfuna hine, nakone xi kombisa leswaku awa hi zrandzra. (Amapsalma 19:7-11) Kambe a hi mu yingiseti ntsena hi leswi milawu yakwe yi hi pfunaka. Hi mu yingiseta hi leswi hi mu zrandzraka. Lizrandzru dzrezru ha yene dzri hi susumetela ku yala ku txheliwa ngati. (Amintiṛo 15:20) Leswo swi sizrelela ni lihanyu dzrezru. Vhanu vanyingi namunhla va ti tiva timhangu timbeni ta ku txheliwa ngati, nakone vadotori vanyingi va pfumela ka leswaku ku handzrula mbabyi na u nga tizrisanga ngati swi yentxa yi va ni lihanyu ledzrinene. Swi le livaleni leswaku tindlela ta Yehovha i tinene ti tlhela ti kombisa lizrandzru.​—Dondzra Ezaya 55:9; Yohan 14:21, 23.

14, 15. a) He yini milawu leyi Yehovha a nyikiki va-Israyele leswaku va sizreleleka? b) Xana u nga yi tizrisisa kuyini minsinya ya milawu leyi fambisanaka ni milawu leyo?

¹⁴ Minkama hinkwayu milawu ya Yehovha yi pfuna vhanu  vakwe. Yehovha a nyike Israyele wa khale milawu leyi afaka yi va sizrelela ka timhangu letikulu. Hi xikombiso, nawu wumbeni afa wu hlaya leswaku a n’winyi wa yindlu afa a fanela ku biyela lwangu akuva ku nga wi mhunu. (Deuteronoma 22:8) A nawu wumbeni afa wu hlaya leswaku loko mhunu o va ni homu ya ku lebya, afa a fanela ku yi langusela leswaku yi nga hlaseli kumbe ku dlaya vhanu. (Eksoda 21:28, 29) Loko mu-Israyele afa o kanya milawu leyi, afa a ta zrwala nandzru loko mhunu o fa hi mhaka ya swone.

¹⁵ Milawu leyi yi kombisa leswaku wutomi i bya lisima ka Yehovha. Xana ku tiva leswo swi fanela ku hi khumbisa kuyini? Hi fanela ku kombisa leswaku hi bekela lisima wutomi hi ndlela leyi hi bekisaka miti ni mimovha yezru ha yone, mafambisela yezru, ni swihungatiso leswi hi swi hlawulaka. Vambeni, ngopfu-ngopfu vampshwa, va titwa ingiki a va nge humeleliwi ha ntxhumu. Xileswo va yentxa mintxhumu leyi va bekaka nghozini swinene na va nga pimisi hi mihandzru ya kone. Kambe Yehovha a nga ma djuli mahanyela lawo. A djula kuva hi bekela lisima wutomi byini na byini​—byezru ni bya vambeni.​—Eklesiasta 11:9, 10.

16. Xana Yehovha a swi vonisa kuyini ku xixa khuzri?

¹⁶ Wutomi bya vhanu hinkwavu i bya lisima ka Yehovha, nambi bya n’wana lwa nga siki na pswaliwa. A hansi ka Nawu wa Moxe, loko mhunu o phazama a vavisa wansati lwa nga ni khuzri, kutani a n’wana kumbe mamana wa kone a fa, Yehovha afa a teka mhunu lweyo na a ni nandzru wa ku dlaya. Leswi hlayaka leswaku nambi leswi ku viki mphazamu, afa ku dlayiwe mhunu nakone wutomi lebyo afa byi fanela ku dzrihiwa. (Dondzra Eksoda 21:22, 23.) Ka Xikwembu Nkulukumba, n’wana lwa nga siki na pswaliwa i mhunu lwa hanyaka. Leswi u tivaka mhaka leyo, xana u yanakanya leswaku a titwisa kuyini hi ku xixa khuzri? U pimisa leswaku  a titwisa kuyini hi swivanana swa ntsrandzra-vahlayi leswi dlayeliwaka makhuzrini lembe ni lembe?

17. I yini xi nga txhavelelaka wansati lwa xixiki khuzri na a nge si mu tiva Yehovha?

¹⁷ Swi li yini hi loko wansati a xixe khuzri na a nge si ma tiva mavonela ya Yehovha hi mhaka leyo? Swi nga mu txhavelela ku tiva leswaku Yehovha a nga mu dzrivalela hi nkonta ya gandzrelo dzra Yesu. (Luka 5:32; Ba-le-Efesa 1:7) Wansati lwa yentxiki mphazamu lowo nkameni lowu khalutiki, a swi vileleki ku tsrhamela ku titwa nandzru loko ku li leswaku awa tisola ha kunene. ‘Yehovha a ni timpswalu, a ni vumbilu . . . Swanga heswi a vuhumadambu ku tsravukaniki ni le vupeladambu, a tsrhinetise xiswoswo ku hine a swidoho swezru.’​—Amapsalma 103:8-14.

18. Ha yini hi fanela ku yentxa leswi hi nga swi kotaka leswaku hi hlivila mimpimiso ya livengo?

¹⁸ Ku bekela lisima nyiko ya wutomi ya Xikwembu Nkulukumba swi sukela mbilwini. Swi patsra leswi hi titwisaka xiswone hi vambeni. Mupostola Yohane a tsrale a ku: ‘Lweyo ni lweyo lwa hambulaka makwavu, i mudlayi.’ (1 Yohan 3:15) Na hi nga swi xiyanga, hi nga ha sungula ku hambula mhunu kutani hi wugamu hi mu venga. Livengo dzri nga yentxa mhunu a dzrela vambeni, a va lumbeta, nambi ku va navelela lifu. Yehovha awa swi tiva leswi hi titwisaka xiswone hi vambeni. (Levitika 19:16; Deuteronoma 19:18-21; Mattheo 5:22) Loko hi xiya leswaku hi hambula mhunu wa kukazri, hi fanela ku lwela ku hlivila mimpimiso leyo.​—Yakob 1:14, 15; 4:1-3.

19. Xana mavonela ya Yehovha hi madzolonga ma fanela ku hi khumbisa kuyini?

¹⁹ Ku ni ndlela yimbeni ya kuva hi kombisa leswaku hi  bekela lisima wutomi. Ka Amapsalma 11:5, hi dondzra leswaku Yehovha a ‘venga . . . lwa zrandzraka ku lebya’. Loko hi hlawula swihungatiso swa madzolonga, swi nga ha kombisa leswaku hi zrandzra madzolonga. Kasi ha yini hi fanela ku tata miyanakanyu yezru hi mazritu, mimpimiso ni swifaniso swa tihanyi? A matsrhan’wini ya leswo, hi djula ku tata miyanakanyu yezru hi mintxhumu leyi basiki, ya ku zrula.​—Dondzra Ba-le-Filipi 4:8, 9.

20-22. a) Xana Yehovha a yi vonisa kuyini misava ya Sathana? b) Xana vhanu va Xikwembu Nkulukumba va nga swi kombisisa kuyini leswaku a hi ‘va misava’?

²⁰ Misava ya Sathana a yi byi bekeli lisima wutomi, nakone Yehovha a swi teka na swi li nandzru wa ngati, kumbe nandzru wa ku dlaya. Hi madzana ya malembe, vafumi va yentxe leswaku ku fa mawakawaka ya vhanu, ku patsra ni vatizreli vanyingi va Yehovha. A Bibeleni, vafumi lava, kumbe vazrangeli, va tlhamuxeliwa swanga swihazri swa ntamu leswi hlaselaka. (Daniel 8:3, 4, 20-22; Apfuletelo 13:1, 2, 7, 8) Nan’waka, ku xavisiwa ka swibalesa i bindzru ledzrikulu. Vhanu va bindzrula ngopfu hi ku xavisa swibalesa leswi dlayaka swinene. Hakunene, ‘a misava hinkwayu mi tsrhami ku lwemfani’.​—1 Yohan 5:19.

²¹ Kambe vakriste va ntiyiso a hi ‘va misava’. Vhanu va Yehovha a va hambi tlhelo dzra swa politika ni tiyimpi. Swanga hi leswi va nga dlayikiki van’wana, a va seketeli nhlengeletanu ni yin’we leyi dlayaka vhanu. (Yohan 15:19; 17:16) Loko vakriste va hlongoliseliwa, a va dzrihiseli. Yesu a dondzrise leswaku hi fanela ku zrandzra valala vezru.​—Mattheo 5:44; Ba-le-Roma 12:17-21.

 ²² Wukhongoti na byone byi ni nandzru wa ku dlayiwa ka mawakawaka ya vhanu. Loko Bibele dzri vulavula hi Babilona Lwenkulu, nhlengeletanu ya misava hinkwayu ya wugandzreli bya madzrimi, dzri li: ‘Kutani a ngati ya vaprofeta ni ya tinsasi ya kumiwi ku wone, ni ya hinkwavu lava nga dlawa misaveni.’ Xana wa swi twisisa leswaku ha yini Yehovha a hi byela leswi: ‘Humani ku yene, vhanu vanga’? Lava gandzrelaka Yehovha a va hambi tlhelo dzra wugandzreli bya madzrimi.​—Apfuletelo 17:6; 18:2, 4, 24.

23. Xana swi patsra yini ku ‘huma’ ka Babilona Lwenkulu?

²³ Ku ‘huma’ ka Babilona Lwenkulu swi patsra ku swi beka livaleni leswaku a ha ha hambi tlhelo dzra wugandzreli bya madzrimi nikutsrongo. Hi xikombiso, swi nga djula hi tiyiseka leswaku a vito dzrezru dzri suliwile ka mapapela ya swizro swa wugandzreli bya madzrimi. Kambe ku ni swimbeni. Hi fanela ku tlhela hi hambula ni ku fulazrela mintxhumu ya ku biha leyi yentxiwaka hi wugandzreli bya madzrimi. Byi pfumelela byi tlhela byi kutxetela wusinge, politika, ni makwanga. (Dondzra Amapsalma 97:10; Apfuletelo 18:7, 9, 11-17) Vhanu va ntsrandzra-vahlayi va dlayiwile ku dzringana malembe manyingi hi kola ka leswo.

24, 25. Xana ku tiva Yehovha swi hi nyikisa kuyini ku zrula ni lipfalu ledzrinene?

²⁴ Na hi nge si na mu tiva Yehovha, hi ndlela ya kukazri mun’wana ni mun’wana wezru a yi seketelile mintxhumu ya ku biha leyi yentxiwaka hi misava ya Sathana. Kambe swoswi hi txintxile. Hi yamukele xitizrulo hi tlhela hi nyiketela wutomi byezru ka Xikwembu Nkulukumba. Hi twa ‘minkama, mi pfa ku Hosi, ya ku suseliwa minkazralo’. Hi ni ku zrula ni lipfalu ledzrinene, hi ku tiva leswaku hi nyonxisa Yehovha.—Amintiṛo 3:19; Ezaya 1:18.

²⁵ Nambi loko hi same hi va swizro swa nhlengeletanu  leyi nga bekeliki lisima wutomi, Yehovha a nga hi dzrivalela hi kola ka xitizrulo. Hi yi tlangela ha kakunene nyiko ya Yehovha ya wutomi. Hi kombisa ku tlangela kwezru hi ku yentxa leswi hi nga swi kotaka leswaku hi pfuna vambeni ku dondzra ha Yehovha, va huma a misaveni ya Sathana, ni ku tikholisa hi wunghanu bya le kusuhi na Xikwembu Nkulukumba.​—2 Ba-le-Korinte 6:1, 2.

26-28. a) I ntizro muni wa ku hlawuleka lowu Yehovha a wu nyikiki Ezekiyele? b) Xana Yehovha a hi kombela ku yentxa yini namunhla?

²⁶ A Israyele wa khale, Yehovha a byele muprofeta Ezekiyele ku tivisa vhanu leswaku ku nga li khale Yerusalema afa a ta suvisiwa, ni ku va dondzrisa leswi afaka va fanela ku swi yentxa a kuva va huluka. Loko Ezekiyele afa a nga va tivisanga, Yehovha afa a ta mu vona na a ni nandzru wa wutomi byavu. (Ezekiel 33:7-9) Ezekiyele a kombise leswaku a byi bekela lisima wutomi hi ku yentxa leswi a nga swi kotaka leswaku a va tlhasisela dzrungula ledzriyani dzra lisima.

²⁷ Yehovha a hi nyike ntizro wa ku tivisa vhanu leswaku ku nga li khale misava ya Sathana yi ta suvisiwa, ni ku va pfuna ku tiva Yehovha leswaku va huluka va nhingena a misaveni leyimpshwa. (Ezaya 61:2; Mattheo 24:14) Hi djula ku yentxa leswi hi nga swi kotaka leswaku hi byela vambeni dzrungula ledzro. Hi navela ku fana na Pawulo, hi ku: ‘A ndzri na nandzru a ngatini yenu hinkwenu. Hikuva a ndzri fihlanga ntxhumu, ndzri n’wi dzrunguleli a kungu dzra Xikwembu Nkulukumba hinkwadzru.’​—Amintiṛo 20:26, 27.

²⁸ Ku ni swiyenge swimbeni swa wutomi lomu swi djulaka hi basa. A hi kambisiseni swin’wana swa swone ka ndzrima leyi landzrelaka.