1-3. a)  Xana hi dondzra yini ka Amaproverbia 13:20? b) Ha yini hi fanela ku hlawula vanghanu vezru hi wutlhazri?

XANA u sama u xiyisisa leswi xibebetana xi va langusisaka xiswone vapswele? Nambi loko xi nge si na kota ku khanela, xi tsrotsrela hinkwaswu leswi xi swi vonaka ni ku swi twa. Loko xi ya xi kula, xi sungula ku yetisela vapswele va xone hi ntumbuluku. A swi hlamalisi leswi lavakulu na vone va nga ha sungulaka ku pimisa ni ku hanya ku fana ni lava va hetaka nkama navu.

² Ka Amaproverbia 13:20 hi dondzra leswi: ‘Lwa fambaka ni tintlhazri a ta tlhazriha.’ Ku “famba ni” mhunu a swi hlayi ku va kusuhi na yene ntsena, kambe ni ku hungata na yene. Xidondzri xin’wana xa Bibele xi hlaye leswaku ku famba ni mhunu swi patsra ku mu zrandzra ni ku navela ku va kusuhi na yene. Hi kutxeteliwa ngopfu hi vhanu lava hi hetaka nkama wunyingi navu, ngopfu-ngopfu loko hi va zrandzra.

³ Vanghanu vezru va nga hi kutxetela ka leswinene kumbe ka leswi bihiki. A buku dzra Amaproverbia 13:20 dzri tlhela dzri ku: ‘Kambe lwa tolovelanaka ni swihunguki a ta honeka.’ Ka lidzrimi dzra xiheberu, ku ‘tolovelana’ ni  mhunu swi nga hlaya ku ‘hamba wunghanu’ ni mhunu wa kukazri. (Amaproverbia 22:24; Abaṭemi 14:20) Vanghanu lava zrandzraka Xikwembu Nkulukumba va ta hi pfuna ku tama hi dumbeka kwakwe. Akuva hi tiva ku hlawula vanghanu vezru hi wutlhazri, a hi buleni hi muxaka wa vhanu lava Yehovha a va hlawulaka swanga vanghanu vakwe.

4. Ha yini ku li ndjombo yikulu ku va munghanu wa Xikwembu Nkulukumba? Ha yini Yehovha a vitane Abrahamu a ku ‘nakulozri’?

⁴ Yehovha, Lwa Tlakukiki ka Wuyaku Hinkwabyu, a hi nyika mukhandlu wa ku va vanghanu vakwe. Leyo i ndjombo yikulu hakunene. Kambe Yehovha a hlawula vanghanu vakwe hi wutlhazri. A hlawula lava mu zrandzraka va tlhela va va ni lipfumelo kwakwe. Pimisa hi Abrahamu. Afa a tiyimisela ku yentxela Xikwembu Nkulukumba yini na yini. Hi makhambi manyingi, Abrahamu a kombise leswaku a ni lipfumelo nakone awa yingiseta. Afa a tiyimiselile nambi ku nyikela n’wanakwe Izaki a va gandzrelo. Abrahamu afa a ni lipfumelo dzra leswaku ‘nambi ku li ku mu pfuxa ku feni, Xikwembu Nkulukumba a nga swi kota’. (Ba-Heberu 11:17-19; Genesis 22:1, 2, 9-13) Ina, Abrahamu afa a ni lipfumelo a tlhela a yingiseta, xileswo Yehovha a mu vitane ‘nakulozri’.​—Ezaya 41:8; Yakob 2:21-23.

5. Xana Yehovha a titwisa kuyini hi lava va dumbekaka kwakwe?

⁵ Yehovha a vona vanghanu vakwe swanga lava hlawulekiki. Kasi vanghanu vakwe va swi bekela lisima dzrikulu ku va va dumbeka kwakwe ku tlula leswin’wana hinkwaswu. (Dondzra 2 Samuel 22:26.) Va dumbeka va tlhela va mu yingiseta hikusa va mu zrandzra. Loko Bibele dzri khanela hi lava va mu yingisetaka dzri li: ‘Lava lulamiki va ni vunakulobye’ bya Xikwembu Nkulukumba. (Amaproverbia 3:32)  Yehovha a zramba vanghanu vakwe leswaku va va vayendzri va ku hlawuleka a “tendeni” dzrakwe. A va zramba leswaku va mu gandzrela ni ku khongota kwakwe nkama lowu va wu djulaka.​—Amapsalma 15:1-5.

6. Xana hi nga swi kombisisa kuyini leswaku hi zrandzra Yesu?

⁶ Yesu a te: ‘Loko mhunu a ndzri zrandzra, a ta bekisa zritu dzranga; kutani Tatana a mu zrandzra.’ (Yohan 14:23) Xileswo, akuva hi va vanghanu va Yehovha ku djuleka hi zrandzra na Yesu hi tlhela hi yentxa leswi a hi dondzrisiki swone. Hi xikombiso, hi yingiseta xileleto xa Yesu xa ku zrezra madzrungula lamanene ni ku yentxa vadondzrisiwa. (Mattheo 28:19, 20; Yohan 14:15, 21) Leswi hi zrandzraka Yesu, hi ‘landzra mintila yakwe’. (1 Petros 2:21) Yehovha awa nyonxa loko a hi vona hi yentxa leswi hi nga swi kotaka leswaku hi yetisela n’wanakwe ka hinkwaswu leswi hi swi vulavulaka ni ku swi yentxa.

7. Ha yini hi fanela ku hlawula vanghanu lava va nga vanghanu va Yehovha?

⁷ Vanghanu va Yehovha va ni lipfumelo, va dumbeka va tlhela va yingiseta. Handle ka leswo, va zrandzra N’wanakwe. Xana ke hi hlawula muxaka wa vanghanu lava Yehovha a va hlawulaka? Loko vanghanu vaku va yetisela Yesu va tlhela va tsrhama na va khomekile hi ku zrezrela vambeni hi Mfumu wa Xikwembu Nkulukumba, va nga ku pfuna ku yampswisa wumhunu byaku ni ku tsrhama na u dumbekile ka Yehovha.

8. Xana u nyonxisiwa hi yini ka wunghanu bya Ruti na Nawomi?

⁸ A Bibeleni, hi nga kuma swikombiso swinyingi swa wunghanu, ku fana ni bya Ruti ni n’wingi wakwe Nawomi. Vavasati lava, afa va huma matikweni lama hambaniki va tlhela ka kulisiwa hi ndlela leyi hambaniki, nakone  Nawomi afa a li nkulu swinene ka Ruti. Kambe va ve vanghanu lavakulu swinene hikusa havabidzri afa va zrandzra Yehovha. Loko Nawomi a djule ku zruzra a tikweni dzra Moab a tlhelela a Israyele, Ruti a mu namazrelile. A byele Nawomi a ku: ‘A tiko dzraku dzri ta va tiko dzranga, Xikwembu Nkulukumba waku a ta va Xikwembu Nkulukumba wanga.’ (Ruth 1:14, 16) Ruti a kombise timpswalu tikulu ka Nawomi. Loko va tlhase a Israyele, Ruti a tizre swi phela leswaku a kota ku pfuna munghanu wakwe. Nawomi a mu zrandzre ngopfu Ruti a va a mu tlhazrihisa. Ruti a mu yingisetile, nakone swanga mabindzru a tovokisiwe hi tindlela tinyingi.​—Ruth 3:6.

9. Ka wunghanu bya Davhida na Yonathan, xana u hlamalisiwa hi yini?

⁹ Davhida na Yonathan na vone i xikombiso lexinene xa vanghanu lava afaka va dumbekile ka Yehovha. Yonathan afa a tlula Davhida hi 30 wa malembe nakone hi ku ya hi nawu, hi yene afaka a ta siva hosi leyi afaka yi fuma a Israyele. (1 Samuel 17:33; 31:2; 2 Samuel 5:4) Nambitasu, loko a tive leswaku Yehovha afa a hlawule Davhida ku va hosi, a nga kombisanga wukwele nambi ku lwisana na yene. A matsrhan’wini ya leswo, Yonathan a yentxe hinkwaswu leswaku a seketela Davhida. Hi xikombiso, loko Davhida a li khombyeni, Yonathan a mu pfune ku ‘tiyisa mavoko’ a vitweni dzra Yehovha. A beke nambi wutomi byakwe a khombyeni hi mhaka ya Davhida. (1 Samuel 23:16, 17) Davhida na yene a ve munghanu wa ku dumbeka. A dumbise ku hlayisa ndangu wa Yonathan, nakone a xi hetisisile xidumbiso lexo nambi loko Yonathan a file.​—1 Samuel 18:1; 20:15-17, 30-34; 2 Samuel 9:1-7.

10. Xana u dondzra yini ka xikombiso xa wunghanu xa va-Heberu lava vazrazru?

¹⁰ Xadrak, Mexak na Abed-Nego afa va li vampshwa va va-Heberu  lava a va li vanghanu. Va tekiwe va ya hanya kule swinene ni kaya na va ha li vatsrongo. Loko va li kule ni ndangu, va pfunanile leswaku va tsrhama va dumbekile ka Yehovha. Loko va kulile, lipfumelo dzravu dzri dzringiwile loko Hosi Nebukadnetsar a va lelete ku gandzrela xifaniso lexi hambiwiki hi oru. Xadrak, Mexak na Abed-Nego va yalile ku gandzrela xifaniso, va byela Hosi va ku: ‘Hi nga ka hi nga tizreli swikwembu swaku, hi nga ka hi nga khisameli xifaniso xa gole lexi u xi yimisiki.’ Loko lipfumelo dzravu dzri dzringiwile, vanghanu lava vazrazru va tame va dumbeka ka Xikwembu Nkulukumba wavu.​—Daniel 1:1-17; 3:12, 16-28.

11. Hi swi tivisa kuyini leswaku Pawulo na Timoteo va ve vanghanu lavanene?

¹¹ Loko mupostola Pawulo a kumane na mumpshwa Timoteo, a swi vonile leswaku Timoteo afa a zrandzra Yehovha a tlhela a zron’weka swinene hi bandla. Xileswo, Pawulo a dondzrise Timoteo ku pfuna vamakwavu a mimbangwini ya ku hambana-hambana. (Amintiṛo 16:1-8; 17:10-14) Timoteo a tinyiketele hi mbilu hinkwayu lakakuva Pawulo a ku: ‘A tizreli kun’we na mine evhangelini’ a ku hangalaseni ka madzrungula lamanene. Pawulo afa a swi tiva leswaku Timoteo afa a ta ‘tikazrata swinene’ hi vamakwezru. Leswi va lweliki ku tizrela Yehovha xikan’we, Pawulo na Timoteo va ndzruluke vanghanu lavanene.​—Ba-le-Filipi 2:20-22; 1 Ba-le-Korinte 4:17.

12, 13. a) Ha yini hi fanela ku hlawula vanghanu hi wuxiyaxiya nambi a bandleni? b) Ha yini Pawulo a hi basopisile ka 1 Ba-le-Korinte 15:33?

¹² A bandleni, hi nga dondzra hi ku vona swikombiso swa vamakwezru, hi tiva leswi va tlhangavetaniki na swone hi va  hi pfunana ku tiyisa lipfumelo. (Dondzra Ba-le-Roma 1:11, 12.) Kambe nambi a bandleni, swi djula hi hlawula hi wunyaminyami lava taka va vanghanu vezru lavakulu. Swi xonge swinene ku va ni vamakwezru vaxinuna ni vaxisati lava nga ni mahanyela ya ku siyana-siyana, va kulisiwiki hi tindlela ta ku hambana. Van’we va ha ku nhingena a bandleni kasi vambeni va tizrela Yehovha hi malembe. Swi teka nkama kuva mhunu a kulisa wuxaka byakwe na Yehovha, swanga hi mhandzru lowu djulaka nkama leswaku wu wupfa. Xileswo, swi djula hi lehiselana mbilu hi tlhela hi kombisana lizrandzru na kasi hi hlawula vanghanu vezru hi wutlhazri.​—Ba-le-Roma 14:1; 15:1; Ba-Heberu 5:12–6:3.

 ¹³ Minkama yimbeni, ku nga ha humelela xiyimu lexi kazrataka a bandleni, laha swi taka djula hi va ni wuxiyaxiya. Swi nga ha yentxeka makwezru waxinuna kumbe waxisati a yentxa mintxhumu leyi Bibele dzri liki yi bihile. Kumbe mhunu wa kukazri a nga ha va ni moya wa ku sola-sola, lowu nga ha honaka bandla. Leswo a swi hi hlamalisi, hikusa nambi hi dzana dzra ku sungula afa ku pfana ku va ni swikazratu a bandleni. Ku hlaya ntiyiso, mupostola Pawulo a be ndleve vakriste a ku: ‘N’wi nga lahlekeni. Ku tolovelana ni lavamfani ku bolisa swihena leswinene.’ (1 Ba-le-Korinte 15:12, 33) Pawulo a tlhele a ba ndleve Timoteo leswaku a tivonela mayelanu ni lava a va hlawulaka swanga vanghanu vakwe lavakulu. Ni namunhla hi fanela ku tivonela.​—Dondzra 2 Timoteo 2:20-22.

14. Xana ndlela leyi hi hlawulaka vanghanu ha yone yi nga byi khumbisa kuyini wuxaka byezru na Yehovha?

¹⁴ Hi fanela ku sizrelela wuxaka byezru na Yehovha. I bya lisima swinene ku tlula hinkwaswu leswi hi nga naswu. Xileswo hi tingawula ku va ni wunghanu bya le kusuhi na mani na mani lwa nga titimetisaka lipfumelo dzrezru, kutani hi honekeliwa hi wuxaka byezru na Yehovha. A hi nge peti xiponji ka mati ya ku bava, hi yimela kuva xi huma na xi tali hi mati ya ku tsrokotsra. Hi ku fanana, a hi nge tsrhami ni vanghanu lava yentxaka swa ku biha, hi yimela kuva swi hi vevukela ku yentxa leswinene. Hi fanela ku hlawula vanghanu vezru hi wuxiyaxiya.​—1 Ba-le-Korinte 5:6; 2 Ba-le-Thesalonika 3:6, 7, 14.

15. U nga yentxa yini leswaku u va ni vanghanu lavanene a bandleni?

¹⁵ A bandleni, u nga kuma vhanu lava zrandzraka Yehovha ha kakunene. Va nga va vanghanu vaku lavakulu.  (Amapsalma 133:1) U nga djuli vanghanu va ntanga yaku ntsena kumbe lava swiyimu swavu swi fanaka ni swaku. Dzrimuka leswaku Yonathan afa a li nkulu ngopfu ka Davhida, kasi Ruti afa a li ntsrongo ngopfu ka Nawomi. Hi djula ku landzra nkongomiso wa Bibele lowu liki: ‘Tiyanamisani na n’wine.’ (2 Ba-le-Korinte 6:13; dondzra 1 Petros 2:17.) Tlhantakubidzri, loko u lwa u yetisela Yehovha, vambeni va ta ya va navela swinene ku va vanghanu vaku.

16, 17. Loko wa kukazri a bandleni a hi khunguvanyisa, xana hi fanela ku tivonela ku yentxa yini?

¹⁶ A mindangwini hinkwayu, vhanu va hambana hi tsrhamela, vonela ni yentxela dzra mintxhumu. Swi tanu ni le bandleni. Ku hambana-hambana koloko ku yentxa wutomi byi nyonxisa, hi tlhela hi dondzrisana swinyingi. Kambe minkama yimbeni ku hambana kwezru ku hi yentxa hi nga va twisisi ha hombe vamakwezru, kutani hi va zukisela tihlo. Minkama yimbeni hi nga ha khunguvanyisiwa. (Amaproverbia 12:18) Xana hi fanela ku pfumelela swikazratu leswo swi hi heta ntamu kumbe swi hi hambanisa ni bandla?

¹⁷ Nikutsrongo. Nambi loko mhunu a hi khunguvanyisa hi ndlela ya kukazri, a hi nge na ku tsruva nhlengeletanu. A hi Yehovha a hi hoxeliki. A hi nyike wutomi ni hinkwaswu leswi hi nga naswu. Swa mu fanela kuva hi mu zrandzra hi tlhela hi mu dumba. (Apfuletelo 4:11) Bandla i xihanano lexi humaka ka Yehovha leswaku a hi pfuna ku tsrhama hi tiyile a lipfumelweni. (Ba-Heberu 13:17) A hi nge txhuki hi fulazrele xihanano lexi, ntsena hi leswaku manyana a hi khunguvanyisile.​—Dondzra Amapsalma 119:165.

18. a) I yini xi nga hi pfunaka ku hanyisana hi ntwananu ni vamakwezru? b) Ha yini hi fanela ku dzrivalela vambeni?

 ¹⁸ Ha va zrandzra vamakwezru vaxinuna ni vaxisati nakone hi djula ku hanyisana na vone hi ku twanana. Yehovha a nga yimelanga leswaku ni mun’we wa hine a va lwa hetisekiki, na hine swi tanu. (Amaproverbia 17:9; 1 Petros 4:8) Hinkwezru ha phazama, kambe a lizrandzru dzri ta hi pfuna ku ‘dzrivalelana’ hi ku tsrhunxeka. (Ba-le-Kolosa 3:13) A lizrandzru dzri nge ti hi pfumelela ku kulisa mhaka leyi nga nyawulikiki, leyi hi nga yi twisisangakiki. Ina, loko mhunu a hi khunguvanyisile, swi nga ha kazrata ku tsrhika ku pimisa ha swone. Swi vevukile ku kwata hi va hi bekela xiviti mhunu wa kone. Kambe leswo swi to hi yentxa hi hanya na hi nga nyonxanga. Kasi hi tlhelo dzrimbeni, loko hi dzrivalela lweyi a hi khunguvanyisiki, hi kuma ku zrula ka miyanakanyu, ku twanana a bandleni, nakone a xa lisima swinene hi leswaku hi ta va ni wuxaka lebyinene na Yehovha.​—Mattheo 6:14, 15; Luka 17:3, 4; Ba-le-Roma 14:19.

19. Xana hi fanela ku tsrhika ku titwananisa ni mhunu a bandleni loko swi te yini?

¹⁹ A ndangwini lowu ku nga ni lizrandzru, xizro ha xin’we xa ndangu xi hetisisa timfanelo ta xone leswaku vambeni va nyonxa. Kambe yanakanya hi loko xizro xa ndangu xi xandzruka. Swizro hinkwaswu swa ndangu swi zama ku xi pfuna hi ku phindha-phindha, kambe xi kanya mpfuno. Xi nga ha teka xiboho xa ku suka a kaya, kumbe nhloko ya ndangu yi xi kombela ku suka. Ku nga ha yentxeka leswi fanaka a bandleni. Mhunu a nga ha hlawula ku tama a yentxa leswi Yehovha a swi vengaka, a hona bandla. A yala mpfuno a tlhela a swi kombisa hi mintizro leswaku a nga ha djuli ku  va xizro xa nhlengeletanu. A nga ha hlawula ku tsrhika nhlengeletanu ha byakwe kumbe swi nga ha djula a yentxa hi ku susiwa. Loko leswo swi yentxeka, Bibele dzri ba hi ku kongoma dzri ku: “N’wi nga tlhangani” na yene. (Dondzra 1 Ba-le-Korinte 5:11-13; 2 Yohan 9-11) Leswo swi nga ha bindzra swinene loko ku li munghanu wezru kumbe xizro xa ndangu. Kambe ka xiyimu xa ku fana ni lexi, ku dumbeka kwezru ka Yehovha ku fanela ku va kukulu swinene ku tlula kuva hi dumbeka ka mhunu wini na wini.​—Yana ka “Dondzra Swin’wana”, 8.

20, 21. a) Lulamiselo dzra ku susiwa a bandleni dzri kombisa lizrandzru hi ndlela yini? b) Ha yini swi ni lisima ku hlawula vanghanu vezru hi wuxiyaxiya?

²⁰ Ku susiwa a bandleni i lulamiselo dzra lizrandzru ledzri pfaka ka Yehovha. Dzri sizrelela bandla ka lava nga liki na mhaka ni milawu ya Yehovha. (1 Ba-le-Korinte 5:7; Ba-Heberu 12:15, 16) Dzri hi pfuna ku kombisa lizrandzru ka vito dzra ku xwenga dzra Yehovha, ka milawu yakwe leyi tlakukiki, ni ka Yehovha ha byakwe. (1 Petros 1:15, 16) Lulamiselo dzra ku susiwa a bandleni dzri tlhela dzri kombisa lizrandzru ka mhunu lweyi a nga ha liki xizro xa bandla. Xilayu lexi, lexi vavisaka, xi nga ha mu pfuna ku twisisa leswaku leswi a swi yentxaka swi bihile, kutani a navela ku tlhelela. Vanyingi lava samiki va susiwa a bandleni va game va tlhelela ka Yehovha, va tlhela va yamukeliwa hi lizrandzru a bandleni.​—Ba-Heberu 12:11.

²¹ Hi ndlela ya kukazri, vanghanu vezru va hi kutxetela. Xileswo, i swa lisima ku hlawula vanghanu hi wuxiyaxiya. Loko hi zrandzra lava Yehovha a va zrandzraka, hi ta va ni vhanu lava nga hi pfunaka ku tsrhama na hi dumbekile ka Yehovha hi laha ku nga liki na wugamu.