Skip to content

Skip to table of contents

Leswi Matilo Ni Misava Swi Hi Byelaka Swone

Leswi Matilo Ni Misava Swi Hi Byelaka Swone

A tinyeleti ti va hlamalisa ngopfu vakambisisi va tone, nakone namunhla wa siku ku ni mitxhini yinyingi leyi va yi tizrisaka akuva va ti kambisisa. I yini leswi vakambisisi va tinyeleti va swi tsrumbuliki?

A tinyeleti ti hlelekile. A revhixta dzra kukazri dzra le América, ledzri vitaniwaka Astronomy, dzri hlaya leswi: “A magalaxiya a me hlwanyiwa mpfhukeni, a matsrhan’wini ya leswo, ma hlelekile.” Xana leswo  swi kotekisa kuyini? Vasiyentixta vanyingi va hlaya leswaku leswo swi koteka hi kola ka ntxhumu wa kukazri lowu nga vonekiki lowu tiviwaka swanga matéria escura. Van’wana va yanakanya leswaku matéria escura “i ntxhumu lowu fanaka ni andayimi ledzri nga vonekiki . . . , lowu yentxaka leswaku magalaxiya ni mintlawa leyikulu ngopfu ya magalaxiya . . . ma va mbangwini wa kone.

Ha yini tinyeleti ti hleleke swinene? Xana ku hleleka loku ke tiyentxekela? Twana leswi hlayiwiki ha Allan Sandage, mun’we wa vakambisisi lavakulu va tinyeleti va le dzaneni dzra wu 20, lweyi a a pfumela ka Xikwembu Nkulukumba, a hlaye leswi:

“Ni yanakanya leswaku a swi nge ti koteka leswaku nhleleko lowo wu tiyentxekela, swi tikomba na ku ve ni masungulu lawa ma hleliwiki.”

A misava yi ni hinkwaswu leswi djulekaka leswaku hi va ni wutomi. Yanakanya hi leswi vasiyentixta va swi vitanaka força nuclear fraca. A ntamu lowo wu yentxa leswaku dambu dzri tama dzri hisa na dzri nga pumbi kumbe ku yengetela ntamu wa dzrone. Loko ntamu lowo a wo va wutsrongo a dambu a dzri nge ti za dzri ve kone, kambe loko ntamu lowo a wo va wukulu a dambu a dzri ta va dzri nyamalale khale.

A ntamu lowu vitaniwaka força nuclear fraca i yin’we ya milawu ya ntumbuluku leyi yentxaka leswaku ku va ni wutomi. Anil Ananthaswamy, mutsrali wa timhaka leti yelanaka ni siyensa a hlaya leswaku “loko ntsena wun’we wa milawu leyi a yo va hi ndlela leyi hambaniki ni leswi yi tsrhamisiki xiswone swoswi, a tinyeleti, maplaneta ni magalaxiya, a swi ta va swi nga li kone. A swi nge ti koteka kuva hi hanya”.

A misava yi hambeliwe kuva ku tsrhama vhanu. A mati lama nga kone lani misaveni, ku patsra ni atmosfera swi le ka mpimu lowunene leswaku hi kota ku hanya. Handle ka leswo a n’weti wu ni mpimu lowu dzringaniki akuva misava yi tsrhama mbangwini wa yone. A revhixta dzra Xinghiza ledzri vitaniwaka National Geographic, dzri li: “A misava ni hinkwaswu leswi nga ka yone swi yentxa leswaku planeta ledzri ku va dzrone ntsena ledzri vasiyentixta va kumiki leswaku vhanu va nga kota ku hanya ka dzrone.” a

Hi ku ya hi siyentixta wa kukazri, ka galaxiya dzrezru, a dambu, tinyeleti ni maplaneta man’wana “swi le mpfhukeni”. Kambe hi kuva swi kumeka ka mpfhuka wolowo, swa koteka leswaku ku va ni wutomi misaveni. Loko a ho va kusuhi ngopfu ni tinyeleti letin’wana, hi xikombiso a makazri ka galaxiya dzrezru kumbe a wugan’wini ka dzrone, a ku hisa lokukulu a ku ta beka wutomi byezru a nghozini. Ku hlaya ntiyiso, a misava yi le mbangwini lowu vasiyentixta va wu vitanaka “mbangu lowu swi kotekaka ku hanya ka wone ndzreni ka galaxiya”.

Hi ku ya hi wutivi bya siyensa lebyi a nga na byone mayelanu ni tilo ni misava ku patsra ni milawu ya ntumbuluku, mutivi wa física Paul Davies a gimete hi ku hlaya leswi: “A ni kholwi leswaku kuva vhanu va va kone lani misaveni swe tiyentxekela . . . hi ve kone hi nkongometo wa kukazri.” Paul Davies a nga dondzrisi swone leswaku Xikwembu Nkulukumba a tumbuluxe matilo ni misava ku patsra ni vhanu. Kambe a matilo ni misava swi tikomba swi tumbuluxiwe na swi ni hinkwaswu leswi djulekaka akuva wutomi byi va kone. U swi vonisa kuyini, xana leswo a swi kombisi swone leswaku ku ve ni Muvumbi?

a A dzrungula ledzri nga ka National Geographic a dzri nga na nkongometo wa ku hlaya leswaku Xikwembu Nkulukumba a tumbuluxe misava ni vhanu, ku hlaya ntiyiso, a dzro hlaya leswaku misava yi ni hinkwaswu leswi djulekaka akuva vhanu va hanya.