Skip to content

Skip to table of contents

Makwezru Joseph F. Rutherford ni vamakwezru van’wana nkama lowu va nga yendzrela a Europa

1920—Ku Khaluta Dzana Dzra Malembe

1920—Ku Khaluta Dzana Dzra Malembe

A KU sunguleni ka lembe dzra 1920, vhanu va Yehovha a va wu yimeli hi manyawu ntizro lowu a wu li ku teni. Xileswo, a tsralwa dzra lembe ledzro a dzri ku: “A HOSI i ntamu wanga ni lisimu dzranga.”—Ps 118:14, Versão King James.

Yehovha hakunene a nyike ntamu vazrezri lavo va ku hiseka. Ndzreni ka lembe dzra 1920 a nhlayu ya vakolportori kumbe maphayona yi yengeteleki yi suka ka 225 yi ya ka 350. Nakone ku ve khambi dzra ku sungula lani va trabalhadores de classe kumbe vazrezri lava tlulaka 8.000 va zrumeliki mawora yavu a ntsindzra ya misava hinkwayu ya Timboni ta Yehovha. Yehovha a tovokise vamakwezru lavo hi ku va pfuna ku kuma mihandzru leyi hlamalisaka.

KU KOMBISA KU HISEKA LOKUKULU

Hi 21 ka Marsu wa 1920, Joseph F. Rutherford, lweyi a nkameni lowo a a zrangela ntizro wa Swidondzri swa Bibele, a beki wukaneli lebyi a byi ni nhlokomhaka leyi a yi ku: “Millions Now Living Will Never Die” (Magidigidi Ya Vhanu Lava Hanyaka A Va Nge Ti Fa Ni Siku Ni Dzrin’we). Swidondzri swa Bibele a swi yentxe minzamu hinkwayu akuva swi zramba vhanu hinkwavu lava a va swi navela ku va kone ka xiyentxakalo lexo. Swone a swi lugari muyaku wa wukulu ngopfu swinene a doropeni dzra Nova Iorque swi tlhela swi nyikela swizrambu leswi tlhasaka 320.000 wa swone.

Xitiviso xa wukaneli lebyi liki “Magidigidi Ya Vhanu Lava Hanyaka A Va Nge Ti Fa Ni Siku Ni Dzrin’we”

Ku tlula leswi a va swi yimelile, vhanu va xi yamukelile xizrambu. Ka muyaku lowo a ku yanela ku tlula 5.000 wa vhanu. Kambe vhanu va tate mimbangu hinkwayu nakone kolomu ka 7.000 wa vhanu a va swi kotanga ku nhingena. A revhixta ledzri a dzri vitaniwa A Torre de Vigia (hi xinghiza) a dzri ku: “Ntlhanganu lowo wu ve lowu humeleliki ku tlula mintlhanganu hinkwayu leyi samiki yi yentxiwa hi Swidondzri swa Bibele swa Misava Hinkwayu.”

A Swidondzri swa Bibele swi sungule ku tiviwa swinene swanga lava zrezraka swaku: “Magidigidi ya vhanu lava hanyaka a va nge ti fa ni siku ni dzrin’we.” A nkameni lowo, a swi nga si na swi twisisa leswaku a dzrungula dzra Mfumu a dzri ta tlhasa a mimbangwini ya le kule ngopfu swinene. Nambitanu, a ku hiseka kwavu a ku hlamalisa ngopfu swinene. Ida Olmstead, lweyi a sunguliki ku hlalela mintlhanganu hi 1902, a te: “Hine a hi swi tiva leswaku vhanu a va ta yamukela matovoko manyingi. Xileswo, minkama hinkwayu a hi bula hi madzrungula wolawo ni hinkwavu lava a hi va kuma nsin’wini.”

HI SUNGULE KU TIGANDLISELA MABUKU YEZRU

Akuva ku nga kiyeli swakuda swa moya, vamakwezru va le Betele va sungule ku tigandlisela mabuku ya kukazri. Vone va xave mitxhini ya kukazri va va va yi beka ka predu dzra kukazri ledzri a va dzri lugarile ledzri a dzri kumeka ka xitaratu xa Myrtle, 35, kusuhi swinene ni Betele dzra Brooklyn, a Nova Iorque.

Leo Pelle na Walter Kessler va sungule ku tizra a Betele hi Janeru wa 1920. Loko a dzrimukela leswi swi yentxisiki xiswone, Walter a te: “Loko hi tlhasile, mulaviseli wa mbangu lowo wa ku gandlisa mabuku a hi lavisile a gama a ku: ‘Ka ha sali wora dzrin’we ni hamfu akuva hi ya fihlula.’ Kutani a hi nyike ntizro akuva hi wu yentxa. A hi zrume akuva hi ya teka makaxa ya mabuku lawa a ma li ka sala dzra kukazri ledzri a dzri yakiwe hansi ka misava ka predu dzroledzro.”

Leo a dzrungule leswi yentxekiki ka siku ledzri landzreliki, a te: “Ntizro wezru a wu li wa ku hlampswa makhumbi ya xitezi xa ku sungula xa predu dzroledzro. Wone wu ve ntizro wa ku ntxhimisana ngopfu swinene ku tlula hinkwayu leyi ni samiki ni yi yentxa. Kambe a wu li ntizro wa Hosi nakone leswo a swi yentxa swi siza ku wu yentxa.”

Mutxhini wa ku gandlisa lowu a wu tizrisiwa akuva ku gandlisiwa a revhixta ledzri liki A Torre de Vigia

Ndzreni ka mavhiki matsrongo a revhixta dzra A Torre de Vigia dzri sungule ku gandlisiwa hi vatizri va ku tizrandzrela va ku hiseka. Kolomu ka 60.000 wa makopiya ya revhixta dzra A Torre de Vigia dzra 1 ka Fevhereru wa 1920, ma humexiwe ka mutxhini wa ku gandlisa lowu a wu kumeka ka xitezi xa wubidzri. Na kasi ka sala ledzri a dzri yakiwe hansi ka misava ka predu dzroledzro, vamakwezru va beki mutxhini wa ku gandlisa lowu va wu txhuliki leswaku i Encouraçado. Ku sukela ka nhlayu ya 14 ka Abrili wa 1920, a revhixta ledzri liki A Idade de Ouro na dzrone dzri sungule ku gandlisiwa a mbangwini lowo. A ku na ku ganaganeka ka leswaku Yehovha a tovokise minzamu ya vatizri lavayani va ku tinyiketela.

“A wu li ntizro wa Hosi nakone leswo a swi yentxa swi siza ku wu yentxa”

“A HI HANYENI HI KU ZRULA”

A malandzra ya Yehovha ya ku dumbeka a ma tlheli ma sungula mintizro ya wone nakone a ma tlheli ma sungula kuva kun’we. Kambe, ndzreni ka nkama wa yimayima lowu viki kone ku sukela hi 1917 ku ya ka 1919, van’we ka Swidondzri swa Bibele a va tsrhike nhlengeletanu. I yini leswi a swi ta yentxiwa akuva va pfuniwa?

A revhixta dzra A Torre de Vigia dzra 1 ka Abrili wa 1920, hi xinghiza, dzri humexi nhlokomhaka leyi a yi ku: “A Hi Hanyeni Hi Ku Zrula.” Xiyenge xa kukazri xa nhlokomhaka leyo a xi ni xitsratsriyo xa lizrandzru lexi a xi ku: “Ha tiyiseka leswaku lava va nga ni moya wa Hosi va tiyimiseli ku dzrivala swa le ntsrhaku, va hanyisana hi ku zrula ni ku tizrisana swanga mizri wun’we.”

Vanyingi va xi yingisetile xitsratsriyo lexo. Vatekani va kukazri va tsrale leswi: “Ha pfumela leswaku ku va hi hete lembe ni ku tlula na hi nga zrezri nakula van’wana a va wu yentxa ntizro lowo, ku ve xihoxo lexikulu. . . . Hi yimela leswaku hi nga ha txhuki hi hambanisiwa ni nhlengeletanu.” Vamakwezru lavo, lava va tlheleliki a nhlengeletanwini, a va ni ntizro wa wunyingi akuva va wu yentxa.

KU HANGALASIWA KA BUKU LEDZRI A DZRI VITANIWA “ZG”

Hi 21 ka Junyu wa 1920, a Swidondzri swa Bibele swi sungule tsima ledzrikulu dzra ku hangalasa buku ledzri a dzri vitaniwa “ZG”, ku nga buku dzra O Mistério Consumado * na dzri ni kapa dzra ku vevuka. Nkama lowu buku ledzro dzri nga yimisiwa hi 1918 ka ha tame ku sala makopiya manyingi ya dzrone.

Vazrezri hinkwavu, ku nga li ntsena maphayona, va zrambiwile akuva va hlengela ka ntizro lowo. “Ka bandla dzrin’wana ni dzrin’wana lweyi a babatisiwiki a a fanela ku hlengela hi ku swi zrandzra. Nhlengeletanu yi hlawule xihlayahlaya lexi liki: ‘Ni tiyimiseli ku zrezra ZG’” akuva yi kutxa vazrezri leswaku va zrangisa ntizro wa ku hangalasa buku ledzro. Edmund Hooper a dzrungule leswaku ka tsima ledzro vamakwezru va sungule ku tizra hi muti ni muti hi khambi dzra ku sungula. Yene a tlhele a ku: “Hi sungule ku xiya leswaku ntizro lowu, a wu ta kula ku tlula leswi a hi yanakanya leswaku a wu ta kulisa xiswone.”

KU PFUXETA NTIZRO A EUROPA

Hi nkama wa Yimpi Ya Ku Sungula Ya Misava Hinkwayu, swi sungule ku kazrata ku khanela ni Swidondzri swa Bibele leswi a swi kumeka ka matiko man’wana. Xileswo, makwezru Rutherford a djule ku kutxa vamakwezru lavo ni ku pfuxeta ntizro wa ku zrezra. Kutani hi 12 ka Agoxto wa 1920, yene ni vamakwezru van’wana va mune va yentxe liyendzro dzra ku leha swinene, lani va khalutiki hi ka matiko ya kukazri ya le Europa ni ya le Oriente Médio.

Makwezru Rutherford na a li Egito

Nkama lowu Rutherford a nga ya pfuxela Grã-Bretanha, Swidondzri swa Bibele swi ve ni 3 wa tinhlengeletanu letikulu ni 12 wa mintlhanganu ya le livaleni. Ku dzringanisiwa leswaku vhanu lava va tlhasaka 50.000 va ve kone ka swiyentxakalu leswo. Hi ku gomisa a revhixta dzra A Torre de Vigia dzri hlaye leswi hi liyendzro ledzro: “Vamakwezru va nyikiwe ntamu va tlhela va kutxiwa. Vone va sungule ku va kun’we ni ku tizrisana, nakone leswo swi va yentxi va nyonxa.” A Paris, França, makwezru Rutherford a tlheli a beka wukaneli lebyi a byi ni nhlokomhaka leyi a yi ku: “Magidigidi Ya Vhanu Lava Hanyaka A Va Nge Ti Fa Ni Siku Ni Dzrin’we.” Loko ku sungula wukaneli lebyo, mbangu lowo a wu talile ngopfu swinene. Nakone loko ntlhanganu wu helile kolomu ka 300 wa vhanu va djule ku tiva leswi yengetelekiki.

Papela ledzri tivisaka wukaneli lebyi byi yentxeliwiki a Royal Albert Hall, a Londres

Ka mavhiki lama landzreliki, vamakwezru van’wana va yendzreli a Atenas, Cairo ni Jerusalém. Leswi a ku ni vhanu lava a va wu nyonxela ntiyiso, makwezru Rutherford a simeki mbangu lowu mabuku a ma ta tlhasela ka wone lowu a wu kumeka kusuhi ni doropa dzra Ramallah ledzri nga kusuhi ni Jerusalém. A tlhele a ya a Europa lani a pfuliki a Escritório Central Europeu a tlhela a lulamisela leswaku mabuku ma gandlisiwa ka wone.

NDLELA LEYI KU KALA WULULAMI KU PALUXIWIKI HA YONE

Hi Setembru wa 1920, a Swidondzri swa Bibele swi humexi nhlayu ya wu-27 ya revhixta ledzri vitaniwaka A Idade de Ouro, yi ve nhlayu ya ku hlawuleka leyi paluxiki ku xanisiwa loku Swidondzri swa Bibele swi langusaniki na kone hi 1918. Mutxhini lowu vitaniwaka Encouraçado, lowu hi khaneliki ha wone, wu tizre wusiku ni nhlikanhi na wu gandlisa makopiya ya revhixta ledzro lawa ma tlulaka 4.000.000 wa wone.

Foto dzra makwezru Emma Martin ledzri kumekaka ka mapapela ya le maphoyiseni

Vadondzri va revhixta ledzro va tive mhaka leyi a yi nga tolovelekanga leyi a yi khumba makwezru Emma Martin. Yene a a tizra swanga phayona a San Bernardino, Califórnia. Hi 17 ka Marsu wa 1918, yene ni vamakwezru vazrazru, ku nga E. Hamm, E. J. Sonnenburg na E. A. Stevens, va ye hlalela ntlhanganu wa kukazri wa wutsrongo ni Swidondzri swa Bibele.

Kambe wanuna wa kukazri lweyi a a li kone ka ntlhanganu lowo a a nga li ka wone akuva a ta dondzra Bibele, yene ha byakwe a game a pfumela a ku: “Ni ye ka ntlhanganu lowo . . . na ni zrumiwe hi wuhosi. Nkongometo wanga a wu li wa ku djuletela wumboni.” Nakone yene a byi kumile wumboni lebyi a a byi djuletela, a kume kopiya dzra buku ledzri liki O Mistério Consumado. Ntsrhaku ka masikunyana, makwezru Emma ni vamakwezru lavaya vazrazru va khomiwile va va va lumbetiwa leswaku a va tlule nawu hi ku hangalasa buku ledzri a dzri yilisiwa.

Makwezru Emma ni vanghanu vakwe va hlayiwe lava nga ni nandzru nakone va tsremeliwe malembe mazrazru akuva va tsrhama djele. Hi 17 ka Mayu wa 1920, ntsrhaku ka minzamu yinyingi ya kuva ku txintxiwa xiboho lexo, vone va yisiwe djele. Kambe ntsrhaku ka nkamanyana xiyimu xavu a xi ta txintxa xi yampswa.

Hi 20 ka Junyu wa 1920, makwezru Rutherford a khaneli hi mhaka leyo ka nhlengeletanu leyikulu leyi viki kone a San Francisco. Vhanu lava viki kone ka nhlengeletanu leyo va hlamalisiwe ngopfu swinene hi wubihi lebyo nakone va pfumelelani leswaku a va fanela ku zrumela papela ka hosi ya le Estados Unidos. A papela a dzri ku: “Hi xi vona na xi nga lulamanga xiboho lexi tekiwiki ka mhaka ya makwezru Martin lweyi a lumbetiwiki ku tlula nawu. A wuhosi byi tizrise ntamu wa byone akuva byi bekela makwezru Martin ntlhamu byi gama byi pfula prosesu akuva a yisiwa djele. Leswo va nga swi yentxa i swa manyala.”

Ka siku ledzri landzreliki, hosi Woodrow Wilson a leleti leswaku ku tsremelisiwa xiboho lexi tekiwiki mayelanu na makwezru Emma ni vamakwezru lavaya vazrazru. Vone va kote ku huluxiwa ka ku khomiwa lokuyani ka ku kala wululami.

Loko lembe dzra 1920 dzri ya ku heleni, a Swidondzri swa Bibele a swi ni swivangelo swinyingi swa ku nyonxa. A ntizro a ntsindzra nkulu a wu tama wu yengeteleka nakone ku tlula dzrini vakriste va ntiyiso a va tama va zrezra leswaku a Mfumu wa Xikwembu Nkulukumba hi wone ntsena wu taka kota ku helisa swikazratu swa vhanu. (Mt 24:14) Lembe ledzri a dzri ta landzrela ku nga 1921, a dzri tava lembe ledzra ku yampswa swinene dzra ku twalisa mintiyiso ya Mfumu.

^ par. 18 Ku tizrisiwe a letera “Z” hikusa a buku ledzro dzra kapa dzra ku vevuka dzri tizre swanga nhlayu ya 1 ka Marsu wa 1918 ya revhixta ledzri vitaniwaka Zion’s Watch Tower (ku nga vito dzra xinghiza dzra revhixta dzra A Torre de Vigia). A “G”, ku nga letera dzra wu-7, a dzri kombisa leswaku a buku ledzri vitaniwaka O Mistério Consumado a dzri li dzra wu-7 ka xiyenge xa mabuku lexi vitaniwaka Estudo das Escrituras.