Ni pswaliwe hi 22 ka Dezembru wa 1929, ka xidoropana xitsrongo a Noville lexi a xo va ni 9 wa mafazenda kusuhi ni Bastogne ka muganga wa Ardennes a Bélgica. Ni ve ni minkama ya ku nyonxisa a wutsrongwanini byanga ni vapswele vanga a mbangwini luwani. Mine ni makwezru lwentsrongo Raymond, a hi ya senga leiti ka tihomu hi mavoko siku ni siku nakone a hi pfuna vapswele vezru a masin’wini hi nkama wa ntsrhovelo. A mugangeni wezru hinkwezru a hi tizra kun’we leswaku hi pfunana.

Vapswele vanga, Emile na Alice, a va li vakatolika. Hi Sonto yin’wana ni yin’wana a va ya miseni. Hi 1939, a mugangeni wezru ku humelele maphayona lawa a ma pfa hi Inglaterra. Ma nyike papayi wanga a revhixta dzra Consolação (ledzri swoswi a nga Pfukani!). Papayi a tekele ku swi gungula leswaku leswi marevhixta lawayani a ma swi hlaya a ku li ntiyiso, leswo swi mu yentxe a sungula ku dondzra Bibele. Loko a yime ku ya miseni hala katolika, vayakelani lava a hi hanyisana na vone va sungule ku pfukela papayi. Va yentxe hinkwaswu leswaku papayi a tama a va mukatolika nakone leswo swi yentxe leswaku ku holoviwa ntxhumu ntsem!

Swi ni vavise ngopfu ku vona ndlela leyi papayi a va mu xanisa ha yone hi vayakelani. Leswo, hi leswi swi ni yentxiki ni hamba xikhongoto lexi ni xi hlayiki a ku sunguleni. Hi ku famba ka nkama a nkaneto wa vayakelani wu ye wu pumbeka nakone leswo swi ni nyonxise ngopfu swinene. Leswo swi ni tiyisekise leswaku hakunene Yehovha i ‘Muyingeli wa swikhongoto’.

A masotxha ya le Alemanha ma hlasele Bélgica hi 10 ka Mayu wa 1940, leswo swi yentxe leswaku vhanu vanyingi va tsrutsruma tikweni. A ndangu wezru wu tsrutsrume wu ya a nyingitimu wa França. Minkama yin’wana a swi sindzrisa kuva hi khaluta hi lomu yimpi a yi hisa kone, lani masotxha ya Alemanha a ma lwa ni masotxha ya França.

 Ntsrhaku ka leswo hi ve ni mukhandlu wa ku tlhelela kaya. Kambe loko hi tlhase kaya hi kume leswaku mintxhumu ya yinyingi a yi yiviwile. A ve siya ntsena ximbyanyana xezru, Bobbie, akuva xi hi hoyozela. Hinkwaswu leswi humeleliki swi ni yentxe ni tivutisa leswaku: ‘Ha yini ku ni tiyimpi ni ku xaniseka?’

Lexi hi pfuniki hi nkama wolowo, ku ve ku yendzreliwa hi makwezru Emele Schrantz, a lweyi a a li nkulu tlhelo phayona dzra ku dumbeka. Yene a tizrise Bibele akuva a tlhamuxela leswaku ha yini ku ni ku xaniseka lani misaveni nakone a hlamule swivutiso hinkwaswu leswi a ni li na swone mayelanu ni wutomi. Kutani ni sungule ku va ni wuxaka bya le kusuhi na Yehovha ni ku kholwa leswaku i Xikwembu Nkulukumba lweyi a nga ni lizrandzru.

Nambi hi nkama lowu yimpi a yi nga si na hela, ndangu wezru a wu yentxa hinkwaswu akuva hi kumana ni vamakwezru. Hi Agoxto wa 1943, Makwezru José-Nicolas Minet a yendzrele kaya kwezru akuva a nyikela wukaneli. A vutise leswi: “I mani a djulaka ku babatisiwa?” Mine na papayi hi tlakuxe mavoko. Hi babatisiwe ka xinambyana lexi a xi li kusuhi ni le kaya.

Hi Dezembru wa 1944, masotxha ya Alemanha ma hambe nhlaselo wa wugamu ka yimpi ya wubidzri ya misava a Europa Ocidental, lowu tiviwaka swanga nhlaselo wa Bulge. A hi tshama kusuhi ni lomu nhlaselo lowo wu yentxekiki kone nakone hi tumbele ku dzringana hweti a hansi ka yindlu yezru. Siku dzrin’wana ni humile akuva ni ya phamela swifuyu swezru, kambe ku we bomba dzri hohlota leswi a hi fulele ha swone a tsrhaleni. Kusuhi ni lani swihazri a swi tsrhama kone a ku ni sotxha dzra le América, kutani hi ku kahlula dzri bandlukane dzri ku: “Bunkwama!” Kutani ni tsrutsrume ni ya bunkwama a tlhelweni ka dzrone dzri va dzri teka kapaseti dzra dzrone dzri ni yambexa nhlokweni akuva dzri ni sizrelela.

Ntsrhaku ka yimpi hi yentxe hinkwaswu akuva minkama hinkwayu hi kumana ni vamakwezru va bandla dzra Liège, ledzri a dzri kumeka ka mpfuka wa kolomu ka 90 wa makilometru ni lomu a hi tsrhama kone. Hi ku famba ka nkama, ku vumbiwe ntlawanyana wutsrongo a Bastogne. Ni sungule ku tizra ka xikritori xa contabilidade lani ni viki ni mukhandlu wa ku dondzra ta nawu. Ntsrhaku ka leswo ni sungule ku tizra a Cartório. Hi 1951, hi hambe nhlengeletanu ya muganga a Bastogne. A ko va ni kolomu ka 100 wa vhanu, ka nhlayu leyo a ku ni phayona dzra kukazri dzra ku hiseka, Elly Reuter.  Makwezru lweyi, a nyavatele basikeni mpfhuka wa kolomu ka 50 wa makilometru akuva a ya mintlhanganwini. Swi nga yanga kule hi sungule ku namorara hi va hi txhata. Elly a a yamukele xizrambu xa ku ya xikole xa Giliyadi a Estados Unidos. Kambe a tsrale papela a tsralela ntsindzra wa misava hinkwayu a tlhamuxela leswaku ha yini a a nge ti swi kota ku ya ka xikole lexo. Makwezru Knorr, lweyi a a lavisela ntizro hi nkama wolowo a hlamule hi ndlela leyinene a va a hlaya leswaku kumbexana siku dzrin’wana a a ta ya ka xikole xolexo kun’we ni nkatake. Hi txhate hi Fevhereru wa 1953.

Hi lembe dzroledzro, mine na Elly hi hlalele Nhlengeletanu ya Sociedade do Novo Mundo a xitadiyu xa Yankee, a Nova Iorque. Na ha ha li kohala, ni tive makwezru lweyi a ni nyikiki ntizro a va a hi zramba leswaku hi zruzrela a Estados Unidos. Ntsrhaku ka loko hi khongote ka Yehovha hi vone swi yampswa ku va hi nga xi pfumeli xizrambu lexi kambe hi tlhelela Bélgica akuva hi ya pfunisa ntlawa lowu a wu li kone a Bastogne wa 10 wa vazrezri. Ka lembe ledzri landzreliki, hi ve ni tovoko dzra ku va ni xidjahatana xa ku xonga, Serge. Kambe lexi vavisaka, hi leswaku ntsrhaku ka 7 wa tihweti Serge a vabye ngopfu a va a fa. Swi hi vavise ngopfu swinene hi va hi pfula timbilu tezru ka Yehovha hi xikhongoto. Kambe yene a hi tiyisile hi dumbo dzra ku xonga dzra ku pfuxiwa ka lava fiki.

Hi Otubru wa 1961, ni kume ntizro lowu a wu nga sindzrisi kuva ni tizra masiku hinkwawu kumbe siku hinkwadzru nakone leswo a swi ta ni pfumelela ku tizra swanga phayona. Kambe hi siku dzroledzro ni foneliwe hi mulaviseli wa Betele dzra Bélgica, a ni vutise leswaku xana a swi ta koteka kuva ni tizra swanga nandzra wa muganga (leswi swoswi ku nga mulaviseli wa muganga). Ni mu vutise leswi: “Xana a hi nge tizrinyana swanga maphayona na hi nga si yamukela xiyavelo lexi?” Makwezru lweyi a te swi lulamile. Ntsrhaku ka ku tizra swanga maphayona ku dzringana 8 wa tihweti, hi sungule ku tizra swanga valaviseli va muganga hi Setembru wa 1962.

Ntsrhaku ka malembe mabidzri na hi tizra swanga valaviseli va muganga, hi zrambiwe ku ya tizra a Betele dzra Bruxelas. Hi sungule ku tizra a Betele hi Otubru wa 1964. Xiyavelo xezru leximpshwa xi hi tisele matovoko manyingi. Ntsrhakunyana ka loko makwezru Knorr a yendzrele Betele dzrezru hi 1965, ni hlamalile loko ni yaveliwe ku tizra swanga nandzra wa zrwavi. Ntsrhakunyana ka leswo, mine na Elly hi zrambiwe kuva hi ya xikole xa Giliyadi ka turma dzra wu 41. Leswi makwezru Knorr a swi byeliki Elly 13 wa malembe ntsrhaku, kutani a swi li ku yentxekeni! Ntsrhaku ka xikole hi tlhelele a Betele dzra Bélgica.

Ni ve ni mukhandlu wa ku tizrisa leswi ni swi dondzriki akuva ni yimelela timfanelo ta vhanu va Yehovha akuva va kota ku mu tizrela na va ntsrhunxekile a Europa ni le mimbangwini yin’wana. (Filp. 1:7) Hi kola ka leswo, ni ve ni mukhandlu wa ku bulisana ni mapholisa ya ku tlula kolomu ka 55 wa matiko lomu ntizro wezru a wu yilisiwa. A matsrhan’wini ya ku byela mapholisa lawo leswaku ni dondzre ta nawu ku ya tlhasela kwini, minkama hinkwayu a ni va byela leswaku ni muyimeli wa Xikwembu Nkulukumba. Minkama hinkwayu a ni khongota ka Yehovha  ni kombela nkongomiso hikusa a ni swi tiva leswaku ‘a mbilu ya hosi i nambyana wa mati a vokweni dzra Yehovha, a yi fambisa hinkwaku lani a zrandzraka kone’.—Amapr. 21:1.

Khambi dzrin’wana ku yentxeke ntxhumu wa ku a ni nge ti wu dzrivala, ni ve ni mabulu ni xizro xa Parlamento Europeu. Ni kombele ku bulisana na yene hi makhambi manyingi kambe a swi nga koteki, kambe ka khambi ledzro swi ze swi koteka. Yene a te: “No ku nyika ntsena ntlhanu wa maminutu akuva u khanela na mine u va u suka u famba, a na ha djuli ku ku vona lani.” Ne tekela ku kozramisa nhloko ni khongota. Wanuna lwiyani, na a ha hlundzruke ngopfu swinene a ni vutise leswaku a ni yentxa yini, ni mu lavisile ni va ni hlamula ni ku: “A no tlangela Xikwembu Nkulukumba hikusa wene u mun’we wa vatizri vake.” A game a ku: “U djula ku hlaya yini hi leswo?” Ni mu kombe buku dzra Varoma 13:4. Leswi a a li muprotestante lweyi a a dzri tiva ha hombe Bibele, a ndzrimana leyi yi yentxe a djula ku tiva leswi yengetelekiki. Ku yentxeki yini ntsrhaku ka leswo? Ni kote ku bulisana na yene ku dzringana hamfu ya wora, nakone mabulu yezru ma ve ni mabindzru. A tlhele a hlaya leswaku a a wu hlonipha ngopfu ntizro wezru.

Hi ku famba ka malembe, vhanu va Yehovha va yimelele timfanelo tavu a Europa hi kola ka wukalatlhelo, ku va ni mfanelo ya ku tsrhama ni vana, ku hakela tinemba ni swin’wana. Ni ve ni mukhandlu wa ku yimelela tin’we ta timhaka leti, ni ku vona ndlela leyi Yehovha a hi pfuniki ha yone ku va hi humelela. Timboni ta Yehovha ti hlule ku tlula 140 wa timhaka a Tribunal Europeu dos Direitos Humanos!

Hi ma 1990, ni tizre kun’we na makwezru Philip Brumley wa ntsindzra wa misava hinkwayu, na makwezru Valter Farneti, wa Itália akuva hi lwela leswaku vamakwezru va le Cuba va tizrela Yehovha na va ntsrhunxekile. Ni tsrale papela ni zrumela a embaxada dzra Cuba a Bélgica, hi ku landzrela ni ve ni ntlhanganu ni wanuna lweyi a a ta lulamisa mhaka yezru. Ka ntlhanganu wa ku sungula hi tekele ku tlhamuxela hinkwaswu leswi a swi yentxa leswaku mfumu wa Cuba wu yilisa ntizro wezru.

Ntsrhaku ka loko hi khongote ka Yehovha hi kombela nkongomiso wake, hi kombele mpfumelelo wa ku zrumelela 5.000 wa Mabibele a Cuba nakone mfumu wu hi pfumelelile ku zrumela Mabibele lawo. Ma tlhase ha hombe ma va ma phakeliwa vamakwezru, kutani hi tlhasele wugamu bya leswaku Yehovha a a tovokisa ku tikazrata kwezru. Hi tlhele hi kombela ku zrumela 27.500 wa Mabibele. Ni ka khambi ledzri a mfumu wu hi pfumelelile. Ni nyonxe ngopfu swinene hi kuva ni kote ku pfuna vamakwezru va le Cuba akuva mun’wana ni mun’wana wavu a va ni Bibele.

Ni yendzrele Cuba makhambi manyingi akuva ni ya pfuna vamakwezru ku lwela mfanelo yavu ya ku  gandzrela Yehovha na va ntsrhunxekile. Mayendzro lawo ma ni pfune ku hamba wunghanu ni vhanu vanyingi lava a va tizra ka mfumu.

Hi 1994, ku tlula 1.000.000 wa vhanu va dlayeleliwile hi ndlela ya nsele a Ruanda ka ku dlayeleliwa lokukulu ka vhanu lava nga Vatutsi. Lexi vavisaka hi leswaku van’we va vamakwezru va dlayiwile ka mpfilumpfilu leyo. Hi nkamanyana wutsrongo ku lulamiseliwe vamakwezru akuva va ya pfunisa ka tiko ledzri.

Loko ntlawa wezru wu tlhase doropeni dzra Kigali, hi kume leswaku a xikritori xa wundzruluteli ni lani a ku tsrhama a mabuku a ku tale hi mimbhovo ya tibala. Hi twe swinyingi mayelanu ni vamakwezru lava dlayiwiki hi ku tlhaveteliwa hi mukwa. Hi tlhele hi twa hi ta vamakwezru lava kombisiki lizrandzru ka vamakwavu hi ku va pfuna. Hi xikombiso, hi twe hi ta makwezru wa Mututsi lweyi a a tumbele mhakweni ku dzringana 28 wa masiku a kaya ka vamakwezru va Vahutu. Ka ntlhanganu lowu hi viki na wone a Kigali, hi kote ku txhavelela ku tlula 900 wa vamakwezru.

Ntshaku ka leswo, hi tlulele hi ya Zaire (lani swoswi ku vitaniwaka República Democrática de Congo) akuva hi ya djuletela nhlayu yikulu ya vamakwezru va le Ruanda lava a va tsrutsrumile va ya tumbela a mitini ya vahlapfa kusuhi ni dorapa dzra Goma. Kambe a hi nga va kumi, kutani hi khongote ka Yehovha hi kombela leswaku a hi kongomisa kwavu. Hi game hi vona wanuna wa kukazri lweyi a a hi kongoma, hi va hi mu vutisa leswaku xana a a ku tiva lomu a ku kumeka Timboni ta Yehovha. A te: “Ina, ni mun’we wa tone nakone ni nga famba na n’wine ka xihubyana xa lava weliwiki hi timhangu.” Ntsrhaku ka ntlhanganu lowu kutxanaka lowu hi viki na wone ni xihubyana xa ku pfuna lava weliwiki hi timhangu, hi game hi va ni ntlhanganu ni vamakwezru va ku tlula 1.600 lava a va li vahlapfa akuva hi va kutxa ni ku va tiyisa hi tlhelo dzra moya. Hi tlhele hi va dondzrela papela ledzri pfaka ka Huvo leyi Zrangelaka. Vamakwezru va nyonxe ngopfu loko va twa mazritu lama landzelaka: “Minkama hinkwayu ha mi patsra a swikhongotweni swezru, ha swi tiva leswaku Yehovha a nge ti mi tsrhika.” Mazritu lawa ya Huvo leyi Zrangelaka nakunene ma hetisekile. Namunhla, ku tlula 30.000 wa vamakwezru va tizrela Yehovha na va nyonxile a Ruanda!

Ntsrhaku ka 58 wa malembe na ni txhatile, hi 2011 ni luzekeliwe hi muzrandzriwa wanga Elly. Ni khongote ka Yehovha ni mu byela ndlela leyi a ni titwa ha yone, kutani yene a ni txhavelelile. Xin’wana lexi ni txhaveleliki i ku byela van’wana mayelanu ni madzrungula lamanene ya Mfumo.

Nambileswi ni nga ni ku tlula 90 wa malembe, na ha ya nsin’wini vhiki ni vhiki. Xin’wana lexi ni nyonxisaka hi leswaku ni tlhela ni pfunisa ka ndzrawulo ya ta swa nawu kola a Betele dzra Bélgica, ku bulela van’wana hi mfambu wanga ni ku kutxa vampshwa kola ka ndangu wa Betele.

Ku khaluta 84 wa malembe na ni hambe xikhongoto xanga xa ku sungula ka Yehovha. Lawo ku ve masungulo ya wutomi bya ku nyonxisa ngopfu swinene, lani ni titwiki kusuhi ngopfu swinene na Yehovha. Ni mu tlangela ngopfu Yehovha hikuva a yingisete swikhongoto swanga hinkwaswu a wuton’wini byanga.—Amaps. 66:19. b