1-2. Hi dondzre yini ka xidondzro lexi khalutiki nakone i yini leswi hi taka swi dondzra ka xidondzro lexi?

KA XIDONDZRO lexi khalutiki hi dondzre swa kukazri ka ndzrima 19 ya buku dzra Levitika. Hi xikombiso, ka ndzrimana 3, hi dondzre leswaku Yehovha a byele va-Israyele leswaku a va fanela ku hlonipha vapswele. Hi tlhele hi vona ndlela leyi na hine hi nga landzraka mazritu lawo loko hi hlayisa vapswele vezru hi tlhelo dzra nyama, hi tlhelo dzra moya ni ka matitwela yavu. Ka ndzrimana yoleyo ya yin’we Xikwembu Nkulukumba a dzrimuxe va-Israyele hi lisima dzra ku va va hlayisa Savata. Nambi leswi hi nga ha hlayisiki Savata namunhla, na hine hi nga landzra nawu lowo hi ku va siku ni siku hi siya nkama wa kukazri akuva hi tiyisa wuxaka byezru na Yehovha. Hi ndlela leyo, hi ta kombisa leswaku hi tikazratela ku va lava xwengiki, hi lani hi dondzriki ha kone ka Levitika 19:2 ni ka 1 Petros 1:15.

² Ka xidondzro lexi, hi ta dondzra leswi yengetelekiki ka ndzrima 19 ya buku dzra Levitika. Xana ndzrima leyi yi hi dondzrisa yini mayelanu ni 1) ku kombisa ku zron’weka hi vhanu lava nga ni wulema bya kukazri, 2) ku dumbeka loko hi yentxa mabindzru ni 3) ku kombisa lizrandzru ka vambeni? Hi djula ku va lava xwengiki swanga hi leswi Yehovha na yene a xwengiki. Xileswo, a hi voneni ndlela leyi hi nga mu yetiselaka ha yone.

3-4. Hi ku ya hi Levitika 19:14, xana va-Israyele a va fanele ku va khoma hi ndlela yini vhanu lava fiki matihlo ni lava fiki tindleve?

³ Dondzra Levitika 19:14. Yehovha a djula leswaku malandzra yake ma va khoma hi ndlela leyinene lava nga ni wulema. Hi xikombiso, va-Israyele a va nga fanelanga ku zruka mhunu lweyi a fiki tindleve hi ku va va mu txhavisela kumbe va mu poyila. Leswo a swi ta va swi bihe ngopfu swinene, hikusa mhunu lweyi a fiki tindleve a nga ti swi twa leswi va swi hlayaka nakone a a nga ti swi kota ku tiyimelela.

⁴ Hi xikombiso, a ndzrimana 14 yi hlaya leswaku va-Israyele a va nga fanelanga va beka xikhunguvanyiso a mahlweni ka lweyi wa ku fa mahlo. Buku dzra ku kazri dzri hlaya leswi mayelanu ni vhanu lava a va limalile a nkameni luwani. Hi xikombiso, a Oriente Médio vhanu lava a va limalile a va khomiwa hi ndlela leyi nga liki yinene, swi nga yentxeka vhanu lava nga liki vanene a va beka ntxhumu wa kukazri a mahlweni ka mhunu lweyi a fiki mahlo akuva va mu vona na a wa hi nkongometo wa ku mu hleka. Leswo a swi bihe ngopfu swinene. Hi ku tizrisa nawu lowo Yehovha a a pfuna vhanu vake akuva va kombisa ntwela wusiwana ka vhanu lava limaliki.

5. Xana hi nga va kombisa wunene hi ndlela yini lava limaliki?

⁵ Yesu a kombise ntwelawusiwana ka vhanu lava a va limalile, dzrimuka leswi a byeliki Yohane Mubabatisi, a te: ‘Lava ku fa mahlo va tlhela va vona, lava ku khuta va tifambela, lava nhlokonho va basisiwa, lava ku fa tindleve va yingela, [nakone] lava ku fa va pfuka.’ Ntsrhaku ka loko va vone mahlolana ya Yesu, ‘hinkwavu va twalisa Xikwembu Nkulukumba’. (Lk 7:20-22; 18:43) Na hine, swanga vakriste, hi djula ku fana na Yesu hi ku va hi kombisa wunene ka lava limaliki. Xileswo, hi va khoma hi ndlela leyinene hi tlhela hi va lehisela mbilu. I ntiyiso leswaku Yehovha a nga hi nyiki ntamu wa kuva hi hamba mahlolana, kambe hi ni mukhandlu wa ku yavelana ni lava limaliki a dumbo ledzri hi nga na dzrone dzra ku hanya a paradeyisini na hi hetisekile. (Lk 4:18) Madzrungula lawo, lamanene, ma pfuna vhanu vanyingi swoswi akuva va tsrhindzrekela ka Xikwembu Nkulukumba.

6. Xana ndzrima 19 ya buku dzra Levitika yi hi dondzrisa yini mayelanu ni milawu ya khume?

⁶ Tindzrimana ta kukazri ta Levitika ndzrima 19, ti hi pfuna ku twisisa ku yampswa milawu ya khume. Hi xikombiso, a nawu wa wu 8, a wo hlaya ntsena leswaku u nga vi yiva. (Eks 20:15) Mhunu a a ta yanakanya leswaku a nga yivi loko ntsena a nga teki xa mhunu. Kambe a ndzrima 19 ka buku dzra Levitika, yi kombisa leswaku ku ni tindlela timbeni ta ku yiva.

7. Xana muxavisi a ta swi kombisa hi ndlela yini leswaku a nga wu yingiseti nawu wa wu 8 mayelanu ni ku yiva?

⁷ Muxavisi wa kukazri a a ta tibyela leswaku a ngi ngi yiva hikusa a ngi ngi teka xa mhunu. Kambe xana awa dumbeka loko a fambisa bindzru dzrake? Yehovha a hlaye leswi ka Levitika 19:35, 36: ‘N’wi nga vi yentxa hi ku sombolokisa a ku yavukanyiseni, a ku pimeni ka vukulu bya ntxhumu, a ku pimeni ka ku bindzra ka ntxhumu a ku pimeni ka ku tala ka ntxhumu. N’wi na ni swikalu leswa ku lulama, ni efa ledzra ku lulama, ni hin ledzra ku lulama.’ Loko muxavisi a pimela lava mu xavelaka hi mpimu lowu nga liki wone, ku hlaya ntiyiso o va yivela, tindzrimana timbeni ta Levitika ndzrima 19 ti swi beka livaleni leswo.

8. Xana wutsrhokotsrhoko lebyi kumekaka ka Levitika 19:11-13, dzri va pfune hi ndlela yini va-Israyele akuva va tizrisa a nawu wa wu 8? Xana hine hi nga pfuneka hi ndlela yini?

⁸ Dondzra Levitika 19:11-13. Loko Levitika 19:11 yi sungula yi li: ‘U nga vi yiva.’ Kambe a ndzrimana 13 yi kombisa ku yelana loku nga kone ka ku yiva ni ku kala ku dumbeka, yi li: ‘U nga vi xanisa lweyi u yakelaniki na yene, u nga mu wutlele.’ Kutani a ku wutlela mhunu, kumbexana ku mu kanganyisa, i ku yiva. A nawu wa wu 8 wu swi beka livaleni leswaku swi bihile ku yiva. Kambe a wutsrhokotsrhoko lebyi kumekaka ka ndzrima 19 ka buku dzra Levitika a byi ta pfuna va-Israyele akuva va twisisa ndlela leyi va nga wu tizrisaka ha wone nsinya lowu wa nawu ni kuva va dumbeka ka mintxhumu hinkwayu a wuton’wini byavu. I swa lisima ku yanakanyisisa hi vonela dzra Yehovha mayelanu ni ku yiva ni ku kanganyisa. Xileswo, hi nga ha tivutisa leswi: Hi ku ya hi Levitika 19:11-13, xana ku ni ntxhumu wa kukazri a wuton’wini byanga lowo ni fanelaka ku wu yampswisa? Ku nga ha va a ntizrweni kumbe ka ndlela leyi ni hambaka ha yone bindzru dzranga?

9. Xana nawu lowu kumekaka ka buku dzra Levitika 19:13 a wu va sizrelela hi ndlela yini vatizri?

⁹ Ku ni ndlela yin’wana leyi makwezru lweyi a nga ni bindzru kumbe vatizri a nga kombisaka ku dumbeka ha yone. A buku dzra Levitika 19:13 dzri tlhela dzri ku: ‘U nga vi tsrhama ni hakelo dzra mutizri dzri ko dzri xa, BX.’ A minkameni ya ku tsraliwa ka Bibele a va-Israyele a va tizra a masin’wini nakone a va hakeliwa siku dzroledzro. Kutani ku va mutizri a nga hakeliwi siku dzroledzro a swi nga kombisi wululami, hikusa mutizri lweyo a a nge ti swi kota ku kuma swakuda swa siku ledzro akuva a nyika ndangu wake. Yehovha a swi beke livaleni leswo loko a te: ‘Hikusa i xisiwana, xi dzri navela ngopfu [hakelo].’​—Dt 24:14, 15; Mt 20:8.

10. He yini ndondzro yimbeni leyi hi yi kumaka ka Levitika 19:13?

¹⁰ Vatizri vanyingi namunhla a va hakeliwi hi siku dzroledzro, hi ntolovelo va hakeliwa ntsrhaku ka mavhiki mabidzri kumbe hi ku hela ka hweti. Kambe a nsinya wa nawu lowu kumekaka ka Levitika 19:13, wa ha tizra ni namunhla. Vapatrawu vambeni va va tizrisa ngopfu vatizri vavu va tlhela va va holela mali yitsrongo. Leswi va tivaka leswaku swi nga yentxeka mutizri a nga na ka ku ya kone, kumbe a nga na ximbeni xa ku xi yentxa, a ta tama a tizra. Ku hlaya ntiyiso vapatrawu volavo va va na va ‘tsrhama ni hakelo dzra mutizri’. Mukriste lweyi a nga ni vatizri a fanela ku dumbeka a tlhela a va khoma hi ndlela leyinene. A hi voneni ndondzro  yimbeni leyi hi nga yi kumaka ka ndzrima 19 ya buku dzra Levitika.

11-12. Xana i yini leswi Yesu a swi bekiki livaleni loko a tsrhaha mazritu ya buku dzra Levitika 19:17, 18?

¹¹ A hi va khomi hi ndlela ya ku biha vhanu vambeni, kambe Yehovha a djula hi yentxa leswi yengetelekiki ku tlula leswo. Leswo swi tikomba ka leswi hi swi dondzraka ka Levitika 19:17, 18. (Dondzra.) Ka ndzrimana leyi Yehovha a li: ‘U ta zrandzra lwe u yakelaniki naye a xileswi u tizrandzrisaka xiswone.’ A swi nge koteki kuva hi zrandzra Yehovha loko hi nga kombisi lizrandzru ka vhanu vambeni.

¹² Yesu a swi beke livaleni leswaku a xilayu lexi kumekaka ka Levitika 19:18, i xa lisima swinene. Khambi dzrimbeni Mufarisi wa kukazri a vutise leswi: “He wini nawu lowukulu ka hinkwayu?” Yesu a hlaye leswaku a “nawu lowukulu ni wa ku sungula ka hinkwayu” i ku zrandzra Yehovha hi mbilu hinkwayu hi wutomi hinkwabyu, ni hi miyanakanyu hinkwayu. Ntsrhaku Yesu a tsrhahe mazritu ya Levitika 19:18, hi ku hlaya leswi: “Wa wubidzri lowu yelanaka na wone hi lowu: ‘U fanela ku zrandzra vhanu van’wana hi ndlela leyi u tizrandzraka ha yone.’” (Mt 22:35-40) Hi nga kombisa lizrandzru ka vhanu vambeni hi tindlela tinyingi. Kambe hi nga dondzra tindlela timbeni ka Levitika ndzrima 19.

13. Xana xikombiso xa Yosefa xi hi pfuna hi ndlela yini ku tizrisa leswi tsraliwiki ka Levitika 19:18?

¹³ Hi nga kombisa lizrandzru ka vambeni hi ku landzra mazritu lama kumekaka ka Levitika 19:18, lama liki: ‘U nga vi tidzrihisela.’ Hinkwezru hi tiva mhunu lwa samiki a khunguvanyisiwa hi mutizrikulobye, mudondzrikulobye, xaka kumbe xizro xa ndangu, swi nga yentxeka hi nkama wa ku dzringana lembe kumbe ku tlula! Dzrimuka leswaku 10 wa vamakwavu va Yosefa va mu khome hi ndlela ya ku biha hi leswi a va mu bekele xiviti. (Gn 37:2-8, 25-28) Kambe Yosefa a khome vamakwavu hi ndlela leyi hambaniki! Loko a kume mukhandlu wa ku tidzrihisela a nga swi yentxanga leswo, a matsrhan’wini ya leswo a va dzrivalelile. Yosefa a nga va bekelanga xiviti. A yentxe leswi gamiki swi tsraliwa ka Levitika 19:18.​—Gn 50:19-21.

14. I yini lexi kombisaka leswaku a nsinya wa nawu lowu kumekaka ka Levitika 19:18 wa ha tizra ni namunhla?

 ¹⁴ A vakriste namunhla, va nga yetisela xikombiso xa Yosefa. A dzrivalele vamakwavu nakone a nga va bekelanga xiviti. Ka xikhongoto xa hosi, Yesu na yene a kombise lisima dzra ku dzrivalela vambeni. (Mt 6:9, 12) Mupostola Pawulo na yene a byele vakristekulobye a ku: ‘N’wi nga tidzrihiseleni, vazrandzriwa.’ (Ro 12:19) A tlhele a va byela leswi: ‘N’wi byatsrhana ni ku dzrivalelana milandzru, loko mun’we e ni mhaka leyi a holovelaka mun’wana ha yone.’ (Kl 3:13) Minsinya ya milawu ya Yehovha a yi txintxi. Xileswo, mazritu lama kumekaka ka Levitika 19:18 ma ha tizra ni namunhla.

15. He xini xifananiso lexi kombisaka lisima dzra ku dzrivalela hi tlhela hi dzrivala?

¹⁵ Yanakanya hi xifananiso lexi. Ku khunguvanyeka swi nga ha fanisiwa ni xilondzra. Swimbeni swi nga ha va swikulu kasi swimbeni swi nga ha va switsrongo. Hi xikombiso, mhunu a nga ha titsrema litiho loko a tsremetela nyala. A xilondzra lexo xi nga ha vavisa kambe a xi nga ti va xikulu, ntsrhaku ka masiku mabidzri xi nga ha hola a va a dzrivala leswaku a same a titsrema. Hi ndlela leyi fanaka, munghanu wa kukazri a nga ha hi byela ntxhumu lowu nga ha hi khunguvanyisaka, kambe hi mu dzrivalela hi ku nabyala. Kambe loko xilondzra xi li xikulu, swi nga ha djula dotori a xi zrunga a va a xi banditxha. Kutani loko mhunu a tsrhamela ku khomakhoma xilondzra lexo xi nga ha vavisa nakone xi nga hlwela ku hola. Loko hi nga tivoneli leswo swi nga ha yentxeka loko hi khunguvanyisiwa hi mhunu wa kukazri hi ndlela leyikulu. Hi nga ha khomakhoma xilondzra xolexo hi ku va hi nga dzrivali leswi mhunu lweyo a hi yentxeliki swone. Leswo swi vavisa hine vinyi. Handle ka ku ganaganeka swa yampswa ku va hi landzra xilayu lexi kumekaka ka Levitika 19:18!

16. Hi ku ya hi Levitika 19:33, 34, xana Yehovha a a djula leswaku va-Israyele va va khoma hi ndlela yini vahlapfa nakone hi dondzra yini ka mhaka leyi?

¹⁶ Loko Yehovha a byele va-Israyele leswaku va fanela ku zrandzra vhanu vambeni, a a nga djuli ku hlaya swone leswaku va fanela ku zrandzra va-Israyele vambeni ntsena. A va fanela ku kombisa lizrandzru ni ka vahlapfa lava a va hanya makazri kwavu. Leswo swi beka livaleni mazritu lama kumekaka ka buku dzra Levitika 19:33, 34. (Dondzra.) Yehovha a a djula leswaku vahlapfa va khomiwa hi ndlela leyi fanaka ni va-Israyele nakone va-Israyele a va fanela ku zrandzra vahlapfa ku fana ni ‘leswi va tizrandzrisaka xiswone’. Hi xikombiso, va-Israyele  ni vahlapfa a va fanela ku zrolela leswi siyiwiki. (Lv 19:9, 10) Vakriste na vone va fanela ku landzra nsinya lowo wa nawu, wa ku kombisa lizrandzru ka vahlapfa. (Lk 10:30-37) Hi ndlela yini? Namunhla wa siku vhanu vanyingi va zruzra va ya mimbangwini yimbeni nakone swi nga yentxeka vambeni va tsrhama kusuhi ni kaya kwaku. Hi fanela ku khoma vavanuna, vavasati ni vana lavo hi ndlela ya lizrandzru hi tlhela hi va hlonipha.

17-18. a) Xana Levitika 19:2 na 1 Petros 1:15 ti hi byela leswaku hi fanela ku yentxa yini? b) He wini ntizro wa lisima lowu Petro a hi kutxiki kuva hi wu yentxa?

¹⁷ Levitika 19:2 ni 1 Petros 1:15 ti hlaya leswaku vhanu va Xikwembu Nkulukumba va fanela ku va lava xwengiki. Tindzrimana timbeni ta Levitika ndzrima 19 ti nga hi pfuna ku vona leswi hi nga swi yentxaka akuva hi yamukeliwa ha Yehovha. Hi bule hi tindzrimana leti kombisaka mintxhumu ya kukazri leyinene leyi hi fanelaka ku yi yentxa ni leyi bihiki leyi hi fanelaka ku yi tingawula. * Matsralwa ya Xigriki ma kombisa leswaku Yehovha a ha swi djula kuva hi tizrisa minsinya ya milawu leyo a wuton’wini byezru. Kambe mupostola Petro a khanela hi ntxhumu wumbeni.

¹⁸ Ku tizrela Yehovha ni ku zrandzra vhanu vambeni ku hlaya ntiyiso i ntxhumu wa lisima ngopfu swinene. Kambe mupostola Petro a khanele hi ntxhumu wumbeni lowu hi fanelaka ku wu yentxa. Na a nga si khanela hi ku xwenga a mahanyeleni yezru hinkwawu, mupostola Petro a hi kutxe leswi: ‘Tikhamani a tinkhalu ta ku yanakanya kwenu.’ (1Pe 1:13, 15) Xana he wini ntizro lowu a a khanela ha wone? Petro a hlaye leswaku vakriste lava totiwiki a va ta ‘twalisa malwandla ya lwe a va vitaniki’. (1Pe 2:9) Vakriste hinkwavu namunhla va ni ndjombo ya ku hlengela ka ntizro wa lisima ngopfu swinene ku nga ntizro wa ku zrezra, lowu pfunaka vhanu vanyingi. Nakunene i ndjombo yikulu ku hamba xiyenge xa vhanu lava xwengiki, ni kuva minkama hinkwayu hi hlengela ka ntizru wa ku yentxa vadondzrisiwa. (Mr 13:10) A hi yentxeni hinkwaswu leswi hi nga swi kotaka akuva hi landzra minsinya ya milawu leyi kumekaka ka Levitika ndzrima 19. Loko hi yentxa leswo hi ta kombisa leswaku hi zrandzra Yehovha ni vhanu vambeni. Nakone hi ta kombisa leswaku hi djula ku va ‘lava xwengiki’ a mahanyeleni yezru hinkwawu.