Ka lembe ledzri landzreliki, ku tivisiwe ndangu wa Betele leswaku ku ni xivileleko xa lava va nga tinyiketaka ku tizra ka zrwavi dzra Djoni, ka mutxhini wa ku gandlisa lowu a wu ta yisiwa kwahala. Ni ti tsralisile, nakone ni nyonxe ngopfu hi kuva va ni langile. Ku langiwe ni vatizri vazrazru va Betele dzra le Canadá—Dennis Leech, Bill McLellan, na Ken Nordin Hi byeliwe leswaku hi ta yamukela thikithi dzra ku famba ntsena, leswi hlayaka leswaku a hi ta ya tsrhama a Djoni hi nkama wa ku leha!

Ni fonele mamana ni mu byela leswi: “Ni djula ku ku byela swa kukazri. Ni ya Djoni!” Mamana wanga a a li mhunu wa ku zrula, kambe a a ni lipfumelo ledzri tiyiki nakone a a ni wunghanu bya le kusuhi na Yehovha. A nga vanga na mazritu manyingi kambe ni swi tivile leswaku a a ni seketela. Papayi na mamana a va zanga va ni yalela, nambi leswi a va vavisekile hi leswi a ni ta va kule na vone.

A Betele dzra le Brooklyn, hine vamakwezru va xinuna va mune hi nhingenisiwe ka ku wupfisiwa hi xipimu xa tihweti tizrazru akuva hi kota ku tizrisa mutxhini wa ku tsrala ni ku gandlisa wa xikhale. Ni khwele xitimela xa mati xa ku zrwala tinhundzru lexi yaka Cape Town, a Djoni. A na ha ku pfala 20 wa malembe. A dzri pelile loko hi teka liyendzro dzra ku leha dzra ku sukela a Cape Town ku ya tlhasa Johanesburgo. A xititxhi xa ku sungula lexi hi yimiki ka xone ni mpundzru ku ve a xidoropanini lexi vitaniwaka Karoo, a mbangwini wa hula. A ku tale hi ntsrhuzri ni musi ku tlhela ku hisa. Hinkwezru va mune hi hlomele hi majanela hi va hi hlamala, hi ku: “I mbangu muni kasi lowu?” A hi tivutisa leswaku kasi hi ya tizra yini. Hi ku famba ka nkama hi tlhele hi yendzrela mbangwini luwani hi va hi nyonxisiwa hi swidoropana leswiyani swa ku xonga ni mahanyela ya kone ya ku zrula.

Ku dzringana malembenyana ya kukazri a xiyavelo xanga a xi li xa ku tizra hi mutxhini wa ku hlamalisa, kambe wa ku kazrata swinene, ku nga mutxhini wa xikhale lowu vitaniwaka Linotipo akuva ni lulamisela maletela lawa ma tsraliwaka leswaku ni gandlisa marevhixta ya Xihondzro Xa Ku Zrindzra ni Pfukani! A xikritori xa zrwavi a xi gandlisa marevhixta manyingi hi tindzrimi ta le África, ku nga li ta le Djoni ntsena, kambe ta matiko manyingi ya le nyingitimu. A hi wu tizrisa ha hombe mutxhini luwani wa wumpshwa lowu hi yentxiki hi tsremakanya misava.

Ntsrhaku ka leswo, ni tizreli a xikritori xa zrwavi lani a ku hambiwa mintxhumu yinyingi ya ku gandlisa, ku posa mintxhumu hi switimela swa mati, ni ntizro wa ku ndzrulutela. A wuton’wini byanga a ni ni mintizro yinyingi, kambe a ni nyonxile ni tlhela ni yaneliseka.

Hi 1968, ni txhate na makwezru Laura Bowen, lweyi a a li phayona. A a tsrhama kusuhi ni Betele. Na yene a a tizra swanga matsralana ka Ndzrawulu ya Wundzruluteli. A minkameni liyani, a dzri nga li kone lulamiselo dzra leswaku lava ha ka ku txhata va tsrhama a Betele, xileswo hi nyikiwe xiyavelo xa ku tizra swanga maphayona ya ku hlawuleka. A ni kazratekilenyana. Ntsrhaku ka 10 wa malembe na ni li Betele, lani a ku ni swakuda ni ka ku yetlela, a hi ta yentxisa kuyini ka xiyavelo lexi xa wuphayona bya ku hlawuleka hi xipfunu xitsrongo xa hweti ni hweti? Mun’wana ni mun’wana wezru, hweti ni hweti a a nyikiwa 25 Randi (leyi a nkameni wa kone a yi dzringana 35 wa madolari ya le Estados Unidos.)—kambe a hi ta yi yamukela ntsena loko a ho pfala mawora lama djulekaka, timpinda ni mabuku lawa a hi fanela ku ma nyikela nsin’wini. Hi mali leyo, a hi fanela ku hakela muti, hi xava swakuda, hi hakela swa ku famba ha swone, hi tlhela hi hakela mizri ya ku tidahisa ni swivileleko swimbeni swa ximhunu.

Hi yaveliwe ku tizra ka ntlawa wa wutsrongo kusuhi ni doropa dzra Durban dzri kumekaka a likhulwini dzra Índico. A ku ni xitsrhungu xikulu xa vhanu va le Índia. Vanyingi vavu a va li lixaka dzra vhanu lava yiki tizrela Djoni na va tholiwe ku tizrela komponi ya ku hamba wulombe, kolomu ka malembe ya va 1800. Vanyingi kutani va tizra swimbeni, nambi tanu, a va tsrhikanga ntumbuluku ni maswekela yavu, ku patsra ni mihlovohlovo ya swakuda swa ku nandzrika.

A maphayona ya ku hlawuleka a ma fanela ku pfala 150 wa mawora hi hweti a nsin’wini, xileswo mine na Laura hi vone ku tiyimisela ku heta 6 wa mawora hi siku dzra ku sungula. A ku hisa ku tlhela ku zrukuzra. A hi va nga na timpinda nambi swidondzro swa Bibele—he heta 6 wa mawora na hi zrezra hi muti ni muti ntsena. Ntsrhakunyana ka kuva hi sungulile ni languse watxhi—a ke he khaluta ntsena 40 wa maminutu! Ni tivutise leswi: “Xana hi ta wu kota ntizro wolowu?”

Hi ku kahlula hi lulamisele matizrela yezru. Siku dzrin’wana ni dzrin’wana a hi teka pawu dzra ku manyisiwa, hi va hi txhela sopa kumbe café ka termu. Loko hi djula ku wisa, a hi yimisa ximovhana xezru xa Volkswagen a ntsrhutini lowu nga kusuhi—minkama yimbeni na hi ntsradzreliwe hi switsrongotwana swa ku xonga, swa lixaka dzra le Índia, leswi a swi tivutisa leswaku i vamani volava! Ntsrhaku ka masikunyana, hi xiye leswaku loko ku za ku khaluta mawora mabidzri kumbe mazrazru ya ku sungula, a siku a dzri khalute hi ku kahlula.

Swi nyonxise swinene ku dondzrisa vhanu lavayani va malwandla a xihlayelamfuzri xa Bibele! Hi vone leswaku a lixaka dzra vhanu va le Índia dzri ni xitxhavu, dzra tlangela nakone dzri mu zrandzra ngopfu Xikwembu Nkulukumba. Vahindu vanyingi a va swi yamukela loko hi va zrezrela. A va swi zrandzra ku dondzra ha Yehovha, Yesu, Bibele, misava leyimpshwa ya ku zrula a nkameni lowu taka ni dumbo dzra ku pfuka ka lava fiki. Ntsrhaku ka lembe, a hi ni 20 wa swidondzro swa Bibele. Siku ni siku a hi swi zrandzra ku da xifihlulo xezru ni wun’we wa mindangu leyi a hi yi dondzrisa. A hi nyonxe ngopfu swinene.

Hi ku kahlula swinene hi yamukele xiyavelo ximbeni —xa ku tizra swanga valaviseli lava fambafambaka a mbangwini wa ku xonga wa le kusuhi ni lwandle dzra Índico. Vhiki ni vhiki, a hi tsrhama a ndangwini wa kukazri; a hi pfuxela ni ku tlhela hi tizra ni vazrezri va bandla akuva hi va tiyisa. Hi ndzruluke swizro swa mindangu yavu, nakone a hi swi zrandzra ku tlanga ni vanavu ni swihazri swavu. Ku khalute malembe mabidzri na hi nga swi voni. Na hi nga swi laviselanga, hi foneliwe hi Xikritori xa Zrwavi. A ndzrava ya kone a yi ku: “Hi navela leswaku mi tlhela mi buya halenu Betele.” Kutani ni te: “Ma tiva, hi nyonxa ngopfu swinene hi ku tizra kola hi nga kone.” Kambe lexi tiyiki hi leswaku a hi djula ku tizrisiwa kwini na kwini lomu a hi yaveliwa kone.

A Betele ni yaveliwe ku tizra ka Xihubyana xa Ntizro. A ku li tovoko ku tizra kun’we ni vamakwezru vanyingi lava wupfiki va tlhela va va ni mfambu. A masikwini lawo, a ntsrhaku ka kuva mulaviseli wa muganga a pfuxele bandla, a a zrumela ndzrava a Betele. Ntsrhaku ka leswo, a Xihubyana xa Ntizro a xi zrumela mapapela a mabandleni hi ku ya hi dzrungula dzra mulaviseli. A mapapela lawo a ma ni nkongometo wa ku tiyisa mabandla ni ku ma nyika kongomiso hi ku ya hi xivileleko. Leswo a swi patsra ntizro wunyingi ku vamatsralana lava a va ndzrulutela a madzrungula ya mapapela na swi sukela ka Xiq’hoza, Xizulu ni tindzrimi timbeni swi ya ka  Xinghiza, swi tlhela swi sukela ka Xinghiza swi ya ka tindzrimi timbeni ta le África. A ni va tlangela swinene a vandzruluteli lavayani va ku tikazrata, lava va tlheliki va ni komba swikazratu leswi vamakwezru va nhlonge ya ntima va le África a va langusana na swone.

A nkameni luwani, a vadjonidjoni a va ha hanya hansi ka mfumu wa xihlawuhlawu. Ntlawa wa lixaka dzrin’wana ni dzrin’wana a wu yaveliwe mimbangu ya ku tsrhama ka yone, xileswo tinxaka a ti nga hanyisani. Vamakwezru va le África va nhlonge ya ntima a va khanela, va zrezra va tlhela va ya mintlhanganwini ya bandla hi tindzrimi tavu ta ntumbuluku.

A swi kotekanga kuva ni tiva vamakwezru vanyingi va nhlonge ya ntima, swanga hi leswi minkama yinyingi a ni yaveliwa ku tizrela ka mabandla ya nsimu ya Xinghiza. Nambi tanu, swoswi ni ve ni mukhandlu wa ku dondzra hi ta vhanu va le África va nhlonge ya ntima ni mahanyela yavu. Ni tive swikazratu leswi vamakwezru va langutanaka na swone hi kola ka swihena swa ntumbuluku ni swa wukhongoti. Va kombise xixixi hi ku va va huma ka tindondzro leti kalaka ti nga seketeliwanga a Bibeleni, ni ku langusana ni ku kanetiwa lokukulu hi mindangu yavu ni vayaki va muganga hi ku yala ku landzra swihena leswi fambisanaka ni mimoya lemimfani! A tintlhaveni a ku ni wusiwana lebyikulu. Ntalu wavu a va nga dondzranga ngopfu xikole kambe a va kombisa xitxhavu hi Bibele.

Ni ve ni ndjombo ya ku tizra ka timhaka leti a ti fambelana ni ku kuma ntsrhunxeko wa wukhongoti ni wukalatlhelo. A swi tiyisa lipfumelo ku vona ku dumbeka ni xixixi lexi vana va Timboni ta Yehovha a va li na xone. A va hlongoliwile a xikole hi ku yala ku tipatsra ka swikhongoto ni ku yimbelela lisimu dzra tiko.

Vamakwezru va langusana ni xikazratu ximbeni a tikweni dzra África, dzra dzritsrongo swinene ledzri a dzri vitaniwa Suazilândia. Loko hosi Sobhuza a file, a vatsrhami hinkwavu va tiko a va fanela ku landzra xihena xa ntumbuluku lexi yentxiwaka xa ku dzrila mufi. A vavanuna a va fanela ku byevula mpandlha, ni vo vavasati va tsremeta misisi yi goma. Vamakwezru vanyingi va xanisiwile hi ku yala ku hlengela ka xihena lexi, lexi yelanaka ni ku gandzrela vafi. A ku dumbeka kwavu ka Yehovha ku kufumete ngopfu timbilu tezru! Ku tiyisela, ku dumbeka ni ku lehisa mbilu ka vamakwezru lavayani va le África ku hi dondzrise swinyingi nakone ku yake lipfumelo dzrezru.

Hi 1981, ni yaveliwe ku ya pfunisa ka ntizro wa ku yampswisa magandlisela hi ku tizrisa komputadori.  Xileswo, ni tlhelele ntizrweni wa ku gandlisa. Wu ve nkama wa ku nyonxisa ngopfu swinene! A magandlisela a ma ya ma txintxa. A muzrangeli wa ta wuxavisi wa le mugangeni, a nyike Betele mutxhini wa ku tsrala leswaku wu dzringisiwa na ku nga hakeliwi ntxhumu. Leswo swi yentxe leswaku 9 wa mitxhini ya xikhale ya Linotipo yi pfaletiwa hi 5 wa yone leyimpshwa ya fotocompositora, ku nga mitxhini ya xinan’waka ya ku hamba mabuku. Ku tlhele ku bekiwe mutxhini lowumpshwa wa ku gandlisa. A hi gandlisa mintxhumu yinyingi ku tlula a ku sunguleni!

Na wone makomputadori ma hi pfune ku gungula mayentxela ya ku hamba mabuku hi ku tizrisa MEPS, ku nga Sistema de Editoração Eletrônica Multilíngue. Hi buya he kule. Hi sukeli ka Linotipo, lani mintxhumu a yi nga kahluli, a yi kazrata, ku nga leswi yentxiki mune wa vamakwezru lava a va tizrela Betele dzra le Canadá va ya Djoni! (Eza 60:17) Hi nkama wolowo, hinkwezru hi txhate ni vamakwezru va xisati va maphayona lava wupfiki hi tlhelo dzra moya. Mine na Bill a ha ha tizrela Betele. Ken na Dennis a va sungule ku va ni mindangu yavu kolomuyani kusuhi.

A mintizro a yo ya yi tala ka Xihubyana xa Zrwavi. A mabuku lama seketeliwiki Bibeleni a ma ya ma ndzruluteliwa hi tindzrimi tinyingi ma tlhela ma gandlisiwa hi mintsrengo leyikulu. A ma pakeliwa hi xitimela xa mati ma zrumeliwa ka mazrwavi mambeni. Hi kola ka leswo a ku vileleka Betele ledzrimpshwa ledzrikulu. Vamakwezru va yake dzrin’we a mbangwini wa ku xonga swinene a mpeladambu wa Johannesburg, nakone dzri nyiketeliwe hi 1987. Ni nyonxe ngopfu hi kuva ni hambe xiyenge xa ku ndlandlamuxiwa ka ntizro lowu ni kuva ni tizrele a Betele dzra Djoni hi malembe manyingi.

Ntxhumu wumbeni wa ku xonga lowu a ni nga wu languselanga ku ve wa kuva ni zrambiwa ku ya tizra ka Xihubyana xa Zrwavi lexi a xa ha ku vumbiwa a Estados Unidos hi 2001. Nambi leswi a hi vavisekile hi kuva hi siya ntizro ni vanghanu a Djoni, a hi nyonxe ngopfu hi kuva hi ya sungula wutomi lebyimpshwa swanga swizro swa ndangu wa Betele wa le Estados Unidos.

Nambi tanu, a hi hanya na hi kazrateka hi kola ka leswi a hi siya mamana wa Laura lweyi a a duhwalile. A hi nge ti kota ku mu yentxela swinyingi hikusa a hi le kule, a Nova Iorque. Kambe vamakwavu vazrazru va Laura va tinyiketile akuva va mu pfuna hi matlhelo hinkwawu. Va te: “A hi nge swi koti ku va ka ntizro wa nkama hinkwawu kambe loko hi pfuna mamana hi swivileleko swakwe swi nga mi pfuna ku va mi ya mahlweni ni xiyavelo xenu.” Hi va khensa hi mbilu hinkwayu hi leswi va hi yentxeliki swone.

Makwezru wa xinuna kun’we ni nsati wake lava a va tsrhama Toronto, va ve ni moya lowu fanaka. Hi vone a va hlayisa mamana lweyi a a li mufelwa. Hi nkama wolowo makwezru a tsrhame na mamana hi xipimu xa 20 wa malembe. Hi tlangela swinene lizrandzru ni xipfunu lexi va mu nyikiki xone ku ya tlhasela ku feni kwake na ha ha ku tlhasa a Nova Iorque. I tovoko ku va ni swizro swa ndangu leswi hi moya wa ku swi zrandzra swi lulamisaka xiyimu xa wutomi akuva swi byatsrha wutiyanguleli lebyi minkama yimbeni byi nga ha vaka xikazratu xikulu!

Ku dzringana malembenyana ya kukazri, a xiyavelo xanga a Estados Unidos ku ve ku hamba mabuku hi mayentxela ya ku nabyala ya nan’waka. Swoswinyana ni sungule ku tizrela ka Ndzrawulo ya ku Xava. Swi nyonxisa swinene kuva ku dzringana 20 wa malembe ni hambe tlhelo dzra zrwavi ledzri dzra dzrikulu swinene, namunhla dzri nga ni kolomu ka 5.000 wa swizro swa ndangu wa Betele ku patsra ni 2.000 wa vatizri lava taka na va muka!

60 wa malembe ntsrhaku, a ni nga swi pimisanga leswaku a ni ta va lani. Hi mbilu ya ku swi zrandzra, Laura a ve xipfunu ku mine ku dzringana malembe lawa hinkwawu. Hi xihlayelamfuzri, a wutomi byanga byi nyonxise swinene! Hi swi nyika lisima swiyavelo swa ku siyanasiyana leswi hi swi kumaka, ni vhanu hinkwavu va ku hlamalisa lava hi tizraka na vone, ku patsra ni lava hi va yendzreliki a mazrwavini ya ku siyanasiyana a misaveni hinkwayu na hi zrumiwa hi Betele. Swoswi ni ni ku tlula 80 wa malembe. Xileswo, ni pumbeliwe ntizro, swanga hi leswi ku nga ni vamakwezru vanyingi lava ha liki vampshwa lava nga ni ntamu wa ku hamba ntizro lowu.

A mupsalma tsrale a ku: ‘Dzri tovokile tiko ledzri Yehovha a nga Xikwembu Nkulukumba wa dzrone.’ (Ps 33:12) Leswo i xihlayelamfuzri! Ni tlangela swinene hi leswi ni kotiki ku tizrela Yehovha ni vhanu vakwe lava nyonxiki.