Hi ku famba ka nkama, ku ganaganeka kwanga ku khalutile, kutani ni teka wuphayona, ni va ni pfulekeliwa hi nyangwa ya wutomi lebyi tluliki hinkwaswu leswi afaka ni swi yanakanya. (Ef 3:20) Kambe na u nga si vutisa leswaku hinkwaswu leswi swi sungulise kuyini, yima ni ku byela lomu swi sunguliki kone.

Ni belekiwe a Berlim, Alemanha, tihweti ti nge tingani na ka ha ku sungula Yimpi Ya Wubidzri Ya Misava hi 1939. Loko yimpi yi ya ku heleni hi 1945, Berlim afa ku neliwa hi mabomba nkama ni nkama. Siku dzrin’wana loko swihahampfhuka swi buya ku ta hlasela, swi wisetele mabomba ka xitaratu xezru, xi sala na xi vuvumela, mine ni ndangu wanga hi tsrutsrume hi ya tumbela ka mbangu lowu lulamiseliwiki ku vhikela ku mabomba. Hi ku txhava khombo, hi game hi tsrutsruma hi ya Erfurt, lomu mamana a nga belekiwa kone.

Mamana afa a djuletela xihlayelamfuzri hi nkhinkhi. A dondzre mabuku ya filozofiya a tlhela a kambisisa wukhongoti bya ku siyana-siyana kambe a nga dlayanga ndlala yakwe. Hi 1948, ku tlhase Timboni tibidzri ta Yehovha a kaya. Mamana a ti ninghenise ndlwini a sungula ku ti hambetela swivutiso swa swinyingi. Na ku nga si hela ni wora, a hlaye leswi ka mine ni xintlhantamanu xanga xa xisati: “Ni kume xihlayelamfuzri!” A ntsrhakunyana, mine na mamana, ni makwezru waxisati, hi sungule ku ya a mintlhanganwini le Erfurt.

Hi 1950, hi tlhelele a Berlim, laha hi hlengeliki ni Bandla dzra Berlin-Kreuzberg. Hi game hi zruzra hi ya ka muganga wun’wana a Berlim, hi hlengela ni Bandla dzra Tempelhof. Hi ku famba ka nkama, mamana a babatisiwile, kambe mine afa na ha ganaganeka. Ha yini?

A ni hatlanga ni kula hi le moyeni hikusa afa ni txhavana ngopfu ni vhanu. Nambi leswi afaka ni heleketa van’wana a nsin’wini, ni hete malembe mabidzri na ni nga khaneli ni vhanu hi ku kongoma. Leswi swi txintxe loko ni tivane ni vamakwezru vaxinuna ni vaxisati lava afaka va kombisa xixixi ni ku zrandzra Yehovha. Van’we va vone va tiyiselele tinxanisa a timbaleni ta Vanazi ta ku xanisa swib’otxhwa kumbe a madjele ya le Alemanha Oriental.  Van’wana va beke nghozini ntsrhunxeko wavu, hi ku nhinghenisa mabuku a Alemanha Oriental hi xihundla. Xikombiso xavu xi ni khumbe swinene. Hi le ndzreni ka mbilu ni te: “Loko va nhingenise wutomi byavu ni ntsrhunxeko wavu a khombyeni hi mhaka ya Yehovha ni vamakwavu, kutani na mine anhaka ni dzringisa ku tsrhika ku txhava vhanu.”

Ni sungule ku hlula ku txhava kwanga vhanu loko ni kumeke ka tsima dzra ku hlawuleka dzra ku zrezra hi 1955. Makwezru Nathan Knorr a tsrale papela ledzri humexiwiki hi Informant, * a tivisa leswaku tsima ledzro afa dzri ta va dzrin’we dzra matsima ya ntamu swinene lawa nhlengeletanu yi ma lulamiseliki. A te loko afa ko kumeka hinkwavu vazrezri, “anha hi ta swi kota ku va ni hweti ya ku hlamalisa ya ku zrezra leyi misava leyi yi nga samikiki yi ku vona ku sukela.” Nakone a hlayele mfuzri! A swi tekanga nkama, na mine ni tinyiketelile ka Yehovha, ni va ni babatisiwa hi 1956, xikan’we na tatana ni makwezru waxisati. Kambe hi ku hatlisa swi djule kuva ni yentxa xiboho xa lisima.

Ni hete malembe na ni swi tiva leswaku afa ni fanela ku teka wuphayona, kambe ni tizre ku swi beketela. Ku sungula, ni vone swi yampswa ni ya dondzrela ntizro ka komponi ya ku gwevha ni ku gwevhisela matiko man’wana le Berlim. A ntsrhaku ka leswo, ni djule ku tizranyana ka ntizro lowu ni nga wu dondzrela akuva ni ta yetelela ni va ni pasisisa. Xileswo, hi 1961, ni pfumele ntizro le Hamburg, ku nga doropa ledzri nga ni mpolwa wa ku tlula hinkwayu le Alemanha. Loko ni ya ni nhingena hi nhloko ka ntizro wanga, afa ni tama ni tibyela leswaku ku teka wuphayona swi nga pfana swi yima. Afa swi ta gamisa kuyini?

Na khensa hi leswi Yehovha a tizrisiki vamakwezru lava nga ni lizrandzru akuva va ni pfuna ku zrangisa mintxhumu ya moya. Ku tala ka vanghanu vanga afa va tizra swanga maphayona nakone va ni bekele xikombiso lexinene. Handle ka leswo, Makwezru Erich Mundt, lwa hulukiki a livaleni dzra ku xanisa swib’otxwha, a ni kutxe ku dumba Yehovha. A te a livaleni ledzriya, vamakwezru lava afaka va tidumba va gamele ku hola hi le moyeni. Kambe lava afaka va dumba Yehovha hi ku helela va tame va dumbeka va tlhela va ndzruluka tinsika a bandleni.

Handle ka leswo, Makwezru Martin Poetzinger, lweyi a gamiki a tizra swanga xizro xa Huvo Leyi Zrangelaka, afa a tala ku kutxa vamakwezru, a ku: “Xixixi hi wone ntxhumu wa lisima lowu ku djulekaka u va na wone!” A ntsrhaku ka ku yanakanyisisa hi mazritu lawa, ni gamele ku tsrhika ntizro wanga wa ku tihanyisa ni va ni sungula wuphayona hi Junyu wa 1963. Xi ve xiboho lexinene ku tlula hinkwaswu leswi ni samiki ni swi yentxa! A ntsrhaku ka tihweti tibidzri, na ni nga si na sungula ni ku djuletela ntizro wa nyiwana, ni zrambiwe ku ya tizra swanga phayona dzra ku hlawuleka. Malembenyana ntsrhaku, Yehovha a ni katekise hi ndlela leyi a ni nga yi yanakanyanga. Ni zrambiwe ku ya dondzra Xikole xa Gileyadi ka ntlawa wa wu-44.

Yin’we ya tidondzro ta lisima leti ngopfu-ngopfu ni pfunekiki ha tone ka vamakwezru Nathan Knorr na Lyman Swingle ku ve leyi: “U nga hatli u tsrhika xiyavelo xaku.” Va hi kutxe ku tizra xiyavelweni xezru wutomi hinkwabyu. Makwezru Knorr a te: “U ta languta ngopfu yini? Nsila, tindhata, kumbe wusweti? Kumbe u ta languta ngopfu minsinya, swiluva ni vhanu lava nyonxiki? Dondzra ku zrandzra vhanu!” Siku dzrin’wana, loko makwezru Swingle a tlhamuxele leswaku ha yini vamakwezru van’wana va hatla va tsrhika xiyavelo, a tengatenge ni minyembeti. A sindzriseke ku yima wukaneli akuva a tlhela a kuma ntamu wa ku sungulisa. Ni khumbeke ngopfu swinene nakone afa ni tiyimisele ku kala ni nga txheli Kriste ni vamakwavu va ku dumbeka hi mati ya ku titimeta.—Mt 25:40.

Loko hi yamukele swiyavelo swezru, van’we ka lava afaka va tizra a Betele va buye va ta ta hi vutisa leswaku afa hi zrumeliwe kwini. Leswi va swi hlayiki hi matiko lawa van’we vezru afaka va ya ka wone, swi komba leswaku afa va nyonxe hi wone. Kambe loko ni te “Congo (Kinshasa)”, va yimenyana, va ku: “Yhu! Congo? Yehovha a a ve na n’wine!” Heswaku a masikwini wolawo, loko u yingiseta madzrungula ya Congo (Kinshasa) afa wo twa leswaku ku ni yimpi, masotxha ya ku xaviwa matikweni man’wana ni tinsulavoya. Kambe ni dzrimuke leswi ni swi dondzriki. A ntsrhakunyana ka loko hi pasile hi  Setembru wa 1967, mine na Heinrich Dehnbostel na Claude Lindsay hi tlhave liyendzro hi ya ntsrindzra ya Congo, Kinshasa.

Loko hi tlhase a Kinshasa, hi dondzrele xifaransa hi tihweti tizrazru. Hi game hi famba hi xihahampfhuka hi ya Lubumbashi, khale ka Elisabethville, kusuhi ni ndzrilakana wa Zâmbia a nyingitimu wa Congo. Hi ye tsrhama mutini wa vazrumiwa le makazri ka doropa.

Hi nyonxe ngopfu ku va va ku sungula ku zrezrela xihlayelamfuzri vunyingi bya vayaki va le Lubumbashi hikusa afa ku li nsimu ya nyiwana. Hi nkamanyana, hi kume swidondzro swa Bibele swa ku tala lakakuva hi nga ha swi koti ni ku swi fambisa. Nakone hi zrezrele vatizreli va mfumu kumbe mapholisa. Ku tala ka vone afa va ni xitxhavu lexikulu hi Zritu dzra Xikwembu Nkulukumba ni ntizro wezru wa ku zrezra. Mine na Claude Lindsay hi dondzrele xiswahili hikusa vanyingi afa va vulavula lidzrimi ledzro. A ntsrhakunyana ka swoswo, hi zrumeliwe ka bandla dzra xiswahili.

Nambi leswi hi tikholisiki swinene, hi kumane ni swizralanganya. Afa hi tsrhama hi ku kazratiwa hi masotxha ya timpopswi lama nga ni swibalesa kumbe mapholisa ya ku kazratana, lawa a ma hi zrambela swa madzrimi. Siku dzrin’we, na hi li ka ntlhanganu wa bandla a mutini wa vazrumiwa, ku nhingene ntlawa wa mapholisa lama hlomiki ma hi khoma, ma hi yisa a ntsindzra wa mapholisa. Ma hi tsrhamisise hansi ma kota ma ya hi ntsrhunxa hi ma-10h ya wusiku.

Hi 1969, ni yaveliwe ku yentxa ntizro wa wudjikelezi. Loko na ha li ka ntizro lowu a ni pfa ni famba mimpfhuka ya ku leha a tinhoveni, lomu ku tlhumiki hi xihundzre xa ku leha ku tlhela ku tala hi ntsraka. Ka  muganga wun’wana, afa ku ni huku leyi afaka yi buya yi yetlela ni switxuwana a hansi ka mubede wezru ni wusiku. A ni na ku dzrivala leswaku a yi hi pfuxa na ke he mpundzru loko yi vitana switxuwana. Ni kumbuka nkama lowu afaka hi tsrhama hansi hi bula ni vamakwezru hi timhaka ta Bibele na hi wozra ndzrilo ni wusiku.

Xin’we xa swikazratu leswikulu ku ve vhanu lava afaka va tiyentxa Timboni ta Yehovha, na kasi afa va li swizro swa ntlawa wa Kitawala. * Van’we va vone va ngungumele a mabandleni va va va nyikiwa ni mintizro ya wulaviseli. Ku tala va vhanu lava afa va fana ni mazribye lama tumbeliki, kambe va tsrumbuliwile hi vamakwezru. (Yd 12) Hi ku famba ka nkama, Yehovha a basise mabandla, nakone vhanu vanyingi va dondzre xihlayelamfuzri.

Hi 1971, ni yaveliwe ku ya tizra a zrwavini dzra Kinshasa, laha afaka ni yentxa mintizro ya ku siyana-siyana, ya ku fana ni ku zrumela mapapela, ku kombela mabuku, ni ka ndzrawulo ya ntizro. Le Betele, ni dondzre ndlela ya ku hlela ntizro ka tiko ledzrikulu ledzri nga hansi hi nhluvuku. Minkama yimbeni, leswi Betele afaka dzri swi posa hi xihahampfhuka afa swi teka tihweti akuva swi tlhasa mabandleni. Loko xihahampfhuka xi tlhasa, afa ku xixiwa mintsrhwalu yi pakeliwa mabotini, kambe afa ma heta mavhiki na ma djiyelile a swiboweni. Nambitanu, ntizro wu yentxiwile nambi leswi a ku ni swizralanganya leswi ni swin’wana.

Ni hlamale ngopfu hi ku vona ndlela leyi ha yone vamakwezru afaka va hamba tinhlengeletanu letikulu na kuve afa va ni mali leyi nga nyawulikiki. Afa va hamba ka ku beka wukaneli henhla a ka mazruka, va yaka makhumbi hi xihundzre va tlhela va xi luka leswaku va hamba swidamu va tsrhama ka swone. A va tizrisa misengele swanga timhandzre loko va yaka, ni nhlanga ku fulela kumbe ku hamba matafula ha wone. Nakone afa va tizrisa mintiyi ku tsrimba mavalelo ha yone. Ni hlamalisiwe swinene hi ku vona vamakwezru lavaya na va tizrisa maqhinga ya ku hambana-hambana akuva va hlula swikazratu. Ni va zrandzre ngopfu swinene. Ni va xuve swinene loko ni zrumeliwa ka xiyavelo ximbeni!

Hi 1974, ni yaveliwe ku ya tizra a zrwavini dzra Nairobi, Quênia. Afa hi li ka mphonsi-mphonsi, hikusa zrwavi dzra le Quênia afa dzri seketela ntizro wa ku zrezra ka khume dzra matiko ya le kusuhi, lawa man’we ya wone afaka ma tsimbisa ntizro wezru. Afa ni tsrhama hi ku zrumeliwa ku ya pfuxela matiko lawa, ngopfu-ngopfu a tiko dzra Etiópia, lani vamakwezru afaka va xanisiwa a nkameni wolowo nakone a va dzringiwa ngopfu swinene. Ku tala ka vone va bukuteliwile hi ndlela ya nsele va tlhela va pfaleliwa djele; van’wana va dlayiwile. Kambe va tiyiselile ku ya tlhasa wugamu hikusa afa va ni wuxaka lebyinene na Yehovha ni vamakwavu.

Hi 1980, ni nyonxe ngopfu loko ni txhate na Gail Matheson. Yene afa a huma a Canadá, nakone hi tivane nkama lowu hi nga dondzra xikan’we xikole xa Gileyadi. Afa hi hamba hi tsralelana. Gail afa a li muzrumiwa le Bolívia. A ntsrhaku ka 12 wa malembe, hi tlhele hi kumana a Nova Iorque. A ntsrhakunyana ka leswo, hi txhatile a Quênia Ni khensa ngopfu Gail hi leswi a nga ni wumoya byikulu ni leswi a nga tsrhamikiki hi ku djula mintxhumu ya ku tala. Ni swoswi a ha ni seketela ngopfu nakone a ha li munghanu wanga lwa nga ni lizrandzru.

Hi 1986, mine na Gail hi nyikiwe xiyavelo xa ku djikeleza na ni tizrela ka Xihubyana xa Zrwavi. Ntizro wa ku djikeleza a wu patsra ku tizrela matiko manyingi lawa afaka ma li hansi ka wulaviseli bya zrwavi dzra le Quênia

Mbilu yi tala hi ku nyonxa loko ni dzrimuka leswi nga yentxeka loko hi lulamisela nhlengeletanu leyikulu le Asmara (a Eritreia) hi 1992 na ntizro wezru wu nga si tsimbisiwa a mbangwini lowuya. Lexi xi hi hetiki ntamu hi leswaku a hi kotanga ku kuma mbangu wa wunene loko a nge rumazeya, ledzri afaka dzri honeke swinene hi le ndzreni ku tlula leswi afaka dzri honekise xiswone hi le handle. Hi siku dzra nhlengeletanu, ni pfule nomu loko ni vona leswi vamakwezru va nga wu lulamiselisa xiswone mbangu lowuya hi le ndzreni leswaku wu fanekeleka kuva hi gandzrela Yehovha ka wone. Mindangu yinyingi yi buyise tipanu ta ku xongisa, yi funeketa wufuta hinkwabyu. Hi game hi ku va ni nhlengeletanu  ya ku nyonxisa ni leyi nga dzrivalekiki laha ku kumekiki 1.279 wa vhanu.

Ku djikeleza afa swi djula hi tolovela ku txintxa hikusa nkama ni nkama afa hi tsrhama ka mimbangu ya ku hambana. Siku dzrin’we hi yetlele ka yindlu ya ku dula kusuhi ni lwandle; siku dzrin’wana, hi yetlele ka xigugwana xa mazinku lomu vatizri afaka va tumbeta kone nhloko, laha swikoti afaka swi djula u famba 100 wa mametro. Kambe a swi na mhaka lomu hi tizreliki kone, lexi ngopfu hi xi xuvaka i masiku lawa afaka hi khomekile a nsin’wini ni maphayona ni vahuweleli va nkhinkhi. Loko hi yamukele xiyavelo xin’wana, swi djule hi siya vanghanu vanyingi lava zrandzrekaka lava swoswi hi va xuvaka ngopfu swinene.

A ku heleni ka ma-1980 ni ku sunguleni ka ma-1990, ntizro wezru wu simekiwe hi nawu a matikweni manyingi lawa afaka ma li hansi ka wulawuli bya zrwavi dzra le Quênia Xileswo, ku pfuliwe swikiritori ni mazrwavi ya ku siyana-siyana ka matiko wolawo. Hi 1993, hi nyikiwe xiyavelo xa ku ya tizra a zrwavini dzra le Adis Abeba, Etiópia, laha ntizro wezru wu nga simekiwa hi nawu a ntsrhaku ka makume ya malembe na wu yentxiwa a xihundleni.

Yehovha a tovokise ntizro wezru le Etiópia. Vamakwezru va ku tala va xinuna ni va xisati va teke ntizro wa wuphayona. Ku tlula 20 wa maporsentu ya vazrezri hinkwavu va tizra swanga maphayona lembe ni lembe ku sukela hi 2012. Handle ka leswo, swikole swa nhlengeletanu swi nyikele dondzro leyi afaka yi djuleka, nakone ku tlula 120 wa Tiyindlu ta Mfumu ti yakiwile. Hi 2004, ndangu wa Betele wu zruzre wu ya tsrhama ka yindlu ya nyiwana nakone Yindlu ya Tinhlengeletanu leyi nga yakiwa le Betele na yone i tovoko.

Ka malembe lawa hinkwawu, mine na Gail hi nyonxele ngopfu ku yaka wuxaka byikulu ni vamakwezru va xinuna ni va xisati le Etiópia. Xinghanu xavu ni wunene byavu hakunene swi hi yentxa hi va zrandzra. Ka malembenyana lawa ma ha ku khalutaka hi kumane ni swikazratu swa mavabyi, leswi swi sindzrisiki leswaku hi tlhela hi zrumeliwa ka zrwavi dzra Europa Central. Kone, vamakwezru va hi bekisa hi lizrandzru, kambe hi va xuva swinene vamakwezru lava zrandzrekaka va le Etiópia.

Hi vone leswi Yehovha a yentxiki ntizro wakwe wu kulisa xiswone. (1Ko 3:6, 9) Hi xikombiso, loko a tikweni dzra Congo ni txhumayele hi khambi dzra ku sungula vatizri va le mugodini lava humaka a Ruanda, a ku nge na muzrezri ni mun’we a Ruanda. Kambe swoswi ku ni vamakwezru lava tlulaka 30.000 a tikweni ledzriya. Hi 1967, a República Democrática do Congo a ku ni kolomu ka 6.000 wa vazrezri. Kambe swoswi ku ni vazrezri va kolomu ka 230.000, nakone vhanu lava tlulaka 1.000.000 va ve kone ka Xidzrimuxo hi 2018. Ka matiko hinkwawu lawa a ma laviseliwa hi zrwavi dzra Quênia, nhlayu ya vazrezri yi yengeteleki yi tlula 100.000.

Ka 50 wa malembe lama khalutiki, Yehovha a tizrise vamakwezru va ku siyana-siyana akuva a ni pfuna ku nghenela ka ntizro wa nkama hinkwawu. Nambi leswi na ha liki ni tingana, ni dondzre ku dumba Yehovha hi ku helela. Leswi swi ni humeleliki a África swi ni dondzrise ku lehisa mbilu ni kuva ni nga tsrhami hi ku djula mintxhumu ya ku tala. Mine na Gail ha hlamalisiwa hi ndlela leyi vamakwezru va xinuna ni va xisati va nga ni malwandla ha yone, va tiyiselaka va tlhela va dumba Yehovha ha yone. Ni khensa Yehovha swinene hi kola ka wumbilu byakwe lebyi nga hi fanelikiki. Hakunene Yehovha a ni tovokise hi ku hindzra-hindzra ku tlula leswi a ni swi yimelile.​—Ps 37:4.