1. Kodi relijiau ya mwambo isalandaniswa tani na culu?

 PIKHULUPIRO pya marelijiau amiyambo ku Afrika pisalandaniswa na culu. Padzulu pali Mulungu, wapadzuludzulu m’mphambvu yauzimu. M’makhundu muna milungu ming’ono, peno mizimu, ale akuti ndiwo anzakazi a Mulungu. M’makhundu mwawo muna makholo, anakumbuka mabanja awo pa dziko yapantsi na kuwatsalakana mwaphinga towera udidi wawo. Pa tsinde pana mphambvu zing’ono zamizimu: masalapita na ufiti.

2. Kodi nsanje wa ku Afrika usaonesa tani kuti pikhulupiro pya miyambo pina mphambvu pakati pa relijiau?

² Pikhulupiro pyenepi pya miyambo pyakhala na mphambvu ya kukunda m’marelijiau anango ku Afrika. Ulipo nsanje wa ku Afrika unati: “Kuphatana na Cikhulupiro ca (Cikristu peno ca Cisilamu) nkhabe kutipingiza kulambira milungu yathu.”

3. Kodi undimomwene wa anthu anakhala m’mbuto yauzimu tinaugumana kupi?

³ Kodi pikhulupiro pya miyambo ya ku Afrika mphyandimomwene? Bibilya isatipanga undimomwene wa anthu anakhala m’mbuto yauzimu.

4. Kodi marelijiau makulu a ku Afrika asatawiranji?

⁴ Misoka mitatu mikulu ya marelijiau a ku Afrika isatawira kuti Mulungu alipo pina kuti iye ndi wapadzuludzulu. Bibilya isamfokotoza ninga “Mulungu wa milungu na Mbuya wa ambuya, Mulungu wankulu, wamphambvu na wakugopswa.” (Deuteronomi 10:17) Amwenyi asakhulupira pontho kuna Mulungu mbodzi wapadzuludzulu. Thangwi ya relijiau ya mwambo ya ku Afrika, Mpfunzisi Geoffrey Parrinder asati: “Anthu azinji ku Afrika asakhulupira kwa Mulungu wapadzuludzulu, baba wa milungu na wa anthu, nsasanyi wa kudzulu na pantsi ponsene.”

5. Kodi mbapi madzina anango anaphatisirwa basa towera kudzindikira Mulungu?

⁵ Mbwenye, ngakhale kuti anthu azinji asakhulupira Mulungu, iwo nkhabe kunziwa mwadidi kuti iye mbani. Thanyo yakutoma tikafuna dziwa munthu, nkhudziwa dzinace. Thangwi ya dzina ya Mulungu, pakati pa marelijiau pana kubvungaza. M’Cikristu cauthambi, kazinji kene asancemera Mulungu, cidzo cinabveka “Nyamphambvu.” Kwa Amwenyi, iye ndi Alá. Pakati pa ale anacita relijiau ya mwambo, dzina inaphatisirwa basa towera kudzindikira Wapadzuludzulu isasanduzwa mwakubverana na cilongero. John S. Mbiti akundandalika m’bukhu yace Concepts of God in Africa (Manyerezero thangwi Mulungu ku Afrika), madzina na pidzo pya ku Afrika anapiringana 500 anapaswa Mulungu. Mwacitsanzo, pa cilongero ca Yoruba (cinalongwa ku Nigéria), Mulungu asacemerwa Olodumare; kwa Kikuyu (ku Kenya), iye ndi Ngai;  pakati pa Azulu (ku Afrika Kubangwe), iye ndi Unkulunkulu.

6, 7. Kodi dzina ya Mulungu njipi pina tisaidziwa tani?

⁶ Kodi Mulungu ene asalonganji thangwi ya dzinace? Mudapfunzisa Mulungu Mozese kutsogolera Aisrayeli towera kubuluka m’Ijitu, Mozese abvunza: “Nyerezereni kuti ndikaenda ine kwa ana a Israyeli mbindiapanga kuti: ‘Mulungu wa makholo anu andituma kwa imwe,’ na iwo mbandipanga: ‘Kodi dzinace mbani?’ Kodi ndinaapanganji?”—Ekisodo 3:13.

⁷ Mulungu atawira: “Ipi ndi pinafunewe kuapanga ana a Israyeli: ‘Yahova, Mulungu wa makholo anu, . . . andituma kwa imwe.’ Iyi ndi dzinanga m’nzidzi okhonda mala na cikumbukiro canga m’ubalwi na ubalwi.” (Ekisodo 3:15) Dzina ineyi yaumulungu isagumanika maulendo akupiringana 7.000 m’lemba ya Bibilya, ngakhale kuti anyakuthumburuza anango a Bibilya aisanduza na pidzo “Mulungu” peno “Mbuya.”

8. Kodi Yahova ngwatani pina tisafunika ticitenji khala tisafuna kutambira nkhombo zace?

⁸ Kodi Yahova ene ngwatani? Iye ndi nzimu, ndi wamphambvu yonsene na wambiri. Iye ndi wapadzuludzulu wakukhonda kuyesezwa, wakukhonda kulandaniswa. (Deuteronomi 6:4; Yesaya 44:6) Yahova apanga Mozese: “Ine, Yahova, Mulungu wako, ndine Mulungu anaphemba ulambiri waine ndekha.” M’mafala anango towera tikhale na nkhombo za Yahova, tisafunika kulambira iye basi. Iye nkhabe funa kuti tilambire cinthu cinango peno munthu.—Ekisodo 20:3-5.

9. Kodi thangwi yanji tinakwanisa kulonga kuti Yezu nee ndi sawasawa na Yahova?

⁹ Lero pana kubvungaza kuzinji thangwi ya pya Yezu mbani. Akuijipa m’Cikristu cauthambi asakhulupira kuti Yezu asacita khundu ya “Wakucena” wa Utatu. Mbwenye Bibilya nkhabe pfunzisa kuti Mulungu ndi anthu atatu m’Mulungu mbodzi basi. Nkhabe pfunzisa napang’ono pene kuti Yezu ndi sawasawa na Yahova. Yezu ene alonga kuti: “Baba ndi nkulu kupiringana ine.”—Juwau 14:28.

10. Kodi Yezu mbadzati kudza pa dziko yapantsi akhali kupi?

¹⁰ Bibilya isapfunzisa kuti, Yezu mbadzati khala maso pa dziko yapantsi ninga munthu, iye akakhala kudzulu ninga cakusasanywa camphambvu cauzimu. Tenepa ninga Yahova asasanya Adamu na Yeva pa dziko yapantsi, asasanyambo anthu kudzulu anewa ndiwo auzimu. Yezu akhali munthu wakutoma wauzimu adasasanya Yahova.—Juwau 17:5; Akolose 1:15.

11. Kodi ndi mwanjira ipi Yezu abalwa minga munthu?

¹¹ Cifupifupi piaka 2.000 ndulimu, Yahova afulusa umaso wa cakusasanywa ceneci cauzimu mbauikha m’mimba mwa mwali anacemerwa Mariya. Anju Gabriyeli ampanga kuti: “Unadzamita mimba na kudzabala mwana wamamuna mbudzanthula Yezu. Iye anadzatonga . . . , umambo wace nkhabe kudzadroma.”—Luka 1:31, 33. a

¹² Natenepa Yezu abalwa, akhala nkulu na apfunzisa anthu cifuno na cifuniro ca Yahova. Yezu apanga governadoro wa Aroma: “Ndabalirwa pyenepi, pontho na [thangwi ineyi] ndadza pa dziko, towera kupereka umboni wa undimomwene.” (Juwau 18:37) Tigadinga pidapfunzisa Yezu, tinakwanisa kupfunza undimomwene thangwi ya cifuno na cifuniro ca Mulungu. Tinakwanisa kudziwa kuti tinawina tani kutawirwa kwa Mulungu.

13. Kodi thangwi yaciwiri idadzesa Yezu pa dziko yapantsi njipi?

¹³ Thangwi yaciwiri idadzesa Yezu pa dziko  ikhali towera apereke umaso wace wa umunthu ku udidi wa kuombola anthu onsene. (Mateyu 20:28) Iye acita pyenepi towera kutisudzula ku kudawa kudatambirefe kwa kholo yathu Adamu. Patsogolo pace, pyenepi, pinadzakwanisa kuticitisa kukhala na umaso okhonda mala. Mpostolo Juwau alemba: “Mulungu afuna pikulu pene dziko yapantsi, natenepa apasa Mwanace wautombo, towera kuti onsene anakhulupira iye akhonde kufudzwa, mbwenye akhale na umaso okhonda mala.”—Juwau 3:16.

14. (a) Kodi ndininji pidacitika na Yezu pidamaleye kufa ninga munthu? (b) Kodi mbuto ya Yezu cincino kudzulu njipi?

¹⁴ Pakumala kufa kwace ninga munthu, Yezu alamuswa muli akufa towera kukhala na umaso kudzulu, kudatomeye pontho umaso wace ninga cakusasanywa camphambvu cauzimu. (Machitiro 2:32, 33) Mwakupita kwa nzidzi, Yahova ampasa “utongi, na ukulu, na umambo, towera kuti mbumba zonsene, misoka ya madzinza na pilongero antumikire.” (Danyeli 7:13, 14) Yezu akhala Mambo wamphambvu; iye ndi Mambo wa utongi wa kudzulu wa Yahova, na cincino pano anadzaonesa mphambvu yace pa dziko yonsene yapantsi.

15. Kodi maaju asasanywa lini na asasanywa kupi?

¹⁵ Yahova na Yezu si okhene basi anakhala m’mbuto yauzimu tayu. Yahova acita pyakusasanywa pinango pyauzimu, maanju. Gabriyeli, adalonga na Mariya, ndi mbodzi wa iwo. Umaso wa maanju hudatoma pa dziko yapantsi ninga pyakusasanywa pyaunyama tayu. Maanju asasanywa kudzulu kalene kakamwe anthu mbadzati sasanywa pa dziko yapantsi. (Yobi 38:4-7) Maanju anewa alipo pikwi na pikwi.—Danyeli 7:10.

16. Kodi thangwi yanji anthu nkhabe funika kulambira maanju?

¹⁶ Maanju akukhulupirika nkhabe funa kuti tialambire tayu. Maulendo mawiri, adayesera mpostolo Juwau kulambira maanju, iwo ansandika, mbampanga kuti: “Cita mpholephole! Leka cita pyenepi! . . . Lambira Mulungu.”—Chidziwiso 19:10; 22:8, 9.

17. Kodi ndi ninji cinapangiza kuti maanju anakwanisa kutsidzikiza anzakazi a Mulungu, na thangwi yanji pyenepi pisatithondosa?

¹⁷ Maanju nkhabe bulukirabve pa dziko yapantsi kwa anthu a Mulungu, ninga mudabulukirawo kudza kasudzula apostolo a Yezu m’kalebusu. (Machitiro 5:18, 19) Natenepa, tingalambira Yahova mwakubverana na Mafala ace, Bibilya, tinakhala na kudziwadi kuti mphambvu ya kukhonda kuoneka ya maanju inatitsidzikiza. Bibilya isati: “Anju wa Yahova ali m’nsasa towera kutsidzikiza ale anagopa iye, na asaapulumusa.” (Masalimo 34:7; 91:11) Kodi thangwi yanji pyenepi pisafunika kutithondosa? Thangwi yakuti m’mbuto yauzimu muli anyamalwa akugopswa akufuna kutifudza!

18. (a) Kodi thangwi yanji anju mbodzi asandukira Mulungu? (b) Kodi ndi madzina api adapaswa anju unoyu wakusanduka?

¹⁸ Si maanju onsene adapitiriza kukhala  akukhulupirika kwa Mulungu tayu. Anango ansandukira. Iwo akhala anyamalwa a Mulungu pabodzi na anyamalwa a anthu pa dziko yapantsi. Kodi pyenepi pyacitika tani? Maanju onsene adasasanya Yahova akhali akulungama na adidi. Mbwenye mbodzi wa ana anewa auzimu, augwiro, afuna kulambirwa na anthu pina acita mwakubverana na cifuno ceneci cakuipa. Cakusasanywa ceneci cauzimu catambira dzina ya Satana, inabveka kuti “Nyamalwa [wa Mulungu].” Iye asacemerwa pontho Diyabu, inabveka kuti “Mpambiziri,” nakuti asalonga unthawatawa wakuipa kwa Yahova.

19. Kodi thangwi yanji Satana athabusa Yobi pina anthabusa tani?

¹⁹ Satana asakakamiza anthu towera agumanyikane na iye m’kusandukira Mulungu. Yang’anani pidacita iye Yobi, nzakazi wakukhulupirika wa Mulungu. Yobi akhali munthu wampfuma kakamwe. Akhali na mabira 7.000, ngamera 3.000, ng’ombe 1.000, na maburu a akazi 500. Iye akhalimbo na ana khumi pina na anzakazi akuinjipa. Cakutoma, Satana apha pinyama na anzakazi a Yobi. M’kutowerera, acita “mphepo ikulu” kulimbula nyumba, mbipha ana onsene a Yobi. Pidamala pyenepi, Satana athabusa pikulu pene Yobi na “phute yakuipa, kubulukira kunyalo mpaka pakati pa nsolo wace.”—Yobi 1:3-19; 2:7.

20. (a) Kodi Yobi apaswa tani sagwati na thangwi ya kukhulupirika kwace? (b) Maseze Yobi apitiriza kukhala wakukhulupirika kwa Mulungu, kodi Satana asacitanji kwa anthu azinji?

²⁰ Ngakhale na kuyeserwa kweneku kwakunensa, Yobi apitiriza kukhala wakukhulupirika kwa Mulungu. Natenepa Yahova amuwangisa na “kupasa mwakuphindikiza pyonsene pikhali pya Yobi.” (Yobi 42:10) Satana acimwana kuswa cikhulupiro ca Yobi, mbwenye asakwanisa kupeusa anthu anango azinji kakamwe kwa Mulungu. Bibilya isati: “Dziko yonsene yagona m’mphambvu ya nyakuipa.”—1 Juwau 5:19.

21. (a) Kodi Satana aonesa tani cifuno cace ca kulambirwa? (b) Kodi thangwi yanji Yezu akhonda kulambira Satana?

²¹ Satana asafuna kuti timulambire. Pyenepi pyaoneka pakweca mudayesereye Yezu cifupi na piaka 2.000 ndulimu. Bibilya isalonga: “Diyabu akwata [Yezu] mbaenda naye pa phiri yakulapha pikulu pene mbamuonesa maumambo onsene a dziko na mbiri zace, na kumpanga kuti: ‘Pinthu ipi pyonsene ndinakupasa, ungagodama na kundilambira.’” Yezu akhonda, mbati: “Coka, Satana! Thangwi pyalembwa kuti: ‘Usafunika kulambira Yahova Mulungu wako, na usafunika kutumikira iye ene basi.’” (Mateyu 4:8-10) Yezu akaudziwa mwadidi mwambo wa Yahova na hadacita pikhafuna Satana tayu.

22. Kodi madimoni acitanji kwa anthu?

²² Maanju anango agumanyikana na Satana m’kusandukira Mulungu. Maanju anewa madimoni ndiwo anyamalwa a anthu pa dziko yapantsi. Ndiwo acikala na akuipa. Kalene, acitisa anthu kukhala mabewewe na maboliboli. (Mateyu 9:32, 33; 12:22) Aduwalisa anthu anango peno aacitisa nsala. (Mateyu 17:15, 18; Marki 5:2-5) Afika mpaka pakuthusa ana.—Luka 9:42.

23. (a) Kodi mizimu yakuipa isafuna kuti anthu acitenji? (b) Kodi Satana na madimoni ace, anyengeza kuti anthu acitenji?

²³ Sawasawa ninga Satana, mizimu ineyi yakuipa isafuna kulambirwa. M’mbuto mwa kukhonda kulambirwa na anthu—pakudzindikira kuti Yahova ndiye basi anafunika kulambirwa—isafuna kuti anthu ailambire, pontho isaakulumiza kucita pyenepi. Kubulukira ku unyengezi, unthawatawa na kugopesa, Satana na madimoni asakakamiza anthu towera aalambire. Ndimomwenedi, anthu azinji nkhabe dziwa kuti asalambira Satana na madimoni ace. Iwo anadzadzumatirwa akadziwa kuti relijiau yawo isalemedza Satana. Natenepa, Bibilya isacenjeza: “Pinthu pinapereka akunja ntsembe, iwo asapipereka kwa madimoni, tayu kuli Mulungu.”—1 Akorintu 10:20.

24. Kodi Satana asaphatisa basa njira ipi towera kunyengeza anthu?

²⁴ Njira ibodzi ya Satana na madimoni ace inanyengeza na iwo anthu towera aalambire ndi kumwaza nzeru yakuipa thangwi ya akufa. Mbationeni kuti Bibilya isapfunzisanji thangwi ya pyenepi.