NSOLO 20
‘Mafala Akhapitiriza Kumwazika Mwamphambvu Kakamwe’ Mwakukhonda Tsalakana Kutcingwa
Mwakukhonda Tsalakana Kutcingwa Kodi Apolo na Paulu aphedza tani anthu azinji toera kubva mphangwa zadidi
Mphangwa zakubuluswa m’bukhu ya Mabasa 18:23–19:41
1, 2. (a) Ndi nyatwa ipi idathimbana na Paulu na axamwali ace ku Efeso? (b) Tinapfundzanji mu nsolo uno?
ANTHU a ku Efeso akukhuwa mbathamanga m’miseu. Anthu akuti akhadaipirwa agumanyikana mbatomesa uviyaviya! Anthu anango aphata anthu awiri akuti akhacita ulendo na Paulu mbatoma kuakwekweta. Mu nseu ukulu wakuti ukhali dhuzi na maloja mukhali na anthu azinji kakamwe. Iwo agumanyikana na mwinji wa anthu akuti akhadaipirwa, pontho onsene aenda ku mbuto yakucitira tsendzo ya mu nzinda yakuti ikhakwana anthu 25.000. Anthu azinji nee akhadziwa kuti thangwi yanji mwinji ukulu uli wakuipirwa, mbwenye iwo akhanyerezera templo yawo na mulungu wawo wankazi Artemi ali pangozwi. Natenepa iwo atoma kukhuwa mwakubwereza-bwereza: “Nkulu ndi Artemi mulungu wa Aefesi!”—Mabasa 19:34.
2 Ife tisakwanisa kuona pontho kuti Sathani ayesera kuphatisira mwinji wa anthu akuti akhadaipirwa toera kupingiza basa yakumwaza mphangwa zadidi za Umambo wa Mulungu. Sathani asaphatisira uphanga na pinthu pinango toera kuyesera kulimirisa basa yakumwaza mphangwa. Mu nsolo uno, ife tinaona njira zizinji zidaphatisira Sathani toera kulimirisa basa yakumwaza mphangwa na kufudza kuphatana kwa Akristu akutoma. Pontho cakufunika kakamwe, tinadzaona kuti njira zonsene zidaphatisira iye nee zaphata basa, thangwi “mafala a Yahova akhapitiriza kumwazika mwamphambvu kakamwe, mbakunda mipingizo.” (Mabasa 19:20) Kodi Akristu anewa apitiriza tani na basa yawo? Iwo akwanisa thangwi ya ciphedzo ca ule anatiphedzambo lero. Ife tisapitiriza kumwaza mphangwa na kukhala akuphatana thangwi Yahova asatiphedza. Natenepa, ninga Akristu akutoma ife tisafunika kuwangisira. Na ciphedzo ca nzimu wakucena wa Yahova, ife tinakwanisa kukulisa makhaliro adidi akuti anatiphedza toera tipitirize kumwaza mphangwa. Pakutoma tendeni tione citsandzo ca Apolo.
“Iye . . . Akhadziwa Mwadidi Kakamwe Malemba” (Mabasa 18:24-28)
3, 4. Kodi Akila na Prisila aonanji kuna Apolo, pontho iwo amphedza tani?
3 Mu ndzidzi ukhaenda Paulu ku Efeso pa ulendo wace wacitatu waumisionaryo, Muyuda akhacemerwa Apolo afikambo mu nzinda unoyu. Iye abuluka mu nzinda wakubvekera kakamwe wa Alexandriya, ku Ejitu. Apolo akhali na maluso mazinji. Iye akhadziwa mwadidi kulonga. Kusiyapo pyenepi, “iye . . . akhadziwa mwadidi kakamwe Malemba.” Pontho iye “akhali na nzimu wakucena.” Kusiyapo pyenepi, Apolo akhali waphinga, pontho akhalonga mwacipapo mu ndzidzi ukhalonga iye na Ayuda mu sinagoga.—Mabasa 18:24, 25.
4 Akila na Prisila akhabvesera mu ndzidzi ukhalonga Apolo. Mwakukhonda penula, iwo atsandzaya kakamwe pikhabva iwo Apolo “mbapfundzisa pinthu mwakulinganira thangwi ya Yezu.” Maseze pikhapfundzisa Apolo thangwi ya Yezu pikhali pyandimomwene, Akila na Prisila adzindikira mwakucimbiza kuti pakhali na pinthu pinango pyakufunika kakamwe pyakuti Apolo nee akhapidziwa. Thangwi iye basi ene “akhadziwa pya ubatizo wa Juwau.” Banja ineyi yakucepeseka yakuti basa yawo ikhali yakucita matenda nee yagopa Apolo wakuti akhadziwa mwadidi kulonga, pontho akhadapfundziswa mwadidi kakamwe. Natenepa, “iwo ankwata, mbanfokotozera mwadidi kakamwe njira ya Mulungu.” (Mabasa 18:25, 26) Kodi Apolo acitanji? Mwandimomwene, iye apangiza nkhaliro ubodzi wakufunika kakamwe wakuti Nkristu anakwanisa kukhala nawo. Nkhaliro unoyu ndi kucepeseka.
5, 6. Ninji pidaphedza Apolo toera aphatisirwe mwadidi na Yahova, pontho tisapfundzanji na pidacita Apolo?
5 Nakuti Apolo atawira ciphedzo ca Akila na Prisila, iye adzakhala ntumiki wadidi kakamwe wa Yahova. Iye aenda ku Akaya, kweneko iye “aphedza kakamwe” Akristu. Iye aperekambo umboni wadidi kakamwe kuna Ayuda akuti akhakhulupira kuti Yezu nee akhali Mesiya adapikirwa. Luka alonga: ‘Mwamphambvu iye apangiza pakweca kuti Ayuda aphonyeka, pontho akhaphatisira Malemba toera kupangiza kuti Yezu ndi Kristu.’ (Mabasa 18:27, 28) Apolo adzakhala na nkhombo zizinji kakamwe! Thangwi ya Apolo, anthu azinji akhabvesera “mafala a Yahova.” Tisapfundzanji na pidacita Apolo?
6 Kucepeseka ndi nkhaliro wakuti Akristu onsene asafunika kukhala nawo. Ife tonsene tiri na makhaliro adidi. Tinakwanisa kukhala na maluso na udziwisi. Mbwenye ife tisafunika tikhale akucepeseka toera tiphatisirwe mwadidi na Yahova. Tingakhonda kukhala akucepeseka, maluso athu anatibweresera nyatwa. Tingakhonda kucita mphole-mphole, tinakhala akudzikuza thangwi ya maluso athu. (1 Akor. 4:7; Tiya. 4:6) Tingapangiza kucepeseka kwandimomwene, tinawangisira toera kuona anango kukhala akulu kupiringana ife. (Afil. 2:3) Ife nee tinaipirwa anango angatisandika, pontho tinatawirisa kuti anango atipfundzise. Ife nee tinakakamira kuti maonero athu ndi adidi khala nzimu wakucena watsogolera gulu ya Yahova toera kucita pinthu mwakusiyana na pinafuna ife. Tingapitiriza kukhala akucepeseka, Yahova na Mwanace anapitiriza kutiphatisira toera kucita basa idatipasa iwo.—Luka 1:51, 52.
7. Paulu na Apolo apangiza citsandzo cipi cakucepeseka?
7 Tingakhala akucepeseka nee tinacita mapika na anango. Onani kuti Sathani akhafuna kakamwe toera Akristu a mu ndzidzi wa apostolo akhonde kubverana. Sathani mbadatsandzaya kakamwe kuona Apolo na Paulu akuti akhali apfundzisi amaluso mbakalongezana, mbacitirana ntcanje thangwi yakufuna kupaswa mbiri mu mpingo. Mbapidakhala pyakukhonda nentsa kakamwe kuna iwo kucita pyenepi. Ku Korinto Akristu anango akhalonga tenepa: “Ine ndine wa Paulu.” Mbwenye anango akhalonga: “Ine ndine wa Apolo.” Kodi Paulu na Apolo akhaphedzera kusankhulana kweneku? Nkhabe! Paulu akhali wakucepeseka, pontho asimba Apolo thangwi ya basa yace yakumwaza mphangwa. Paulu alemedza kakamwe Apolo thangwi yakumpasa mabasa anango akuthimizirika. Pontho Apolo abvera citsogolero ca Paulu. (1 Akor. 1:10-12; 3:6, 9; Tito 3:12, 13) Paulu na Apolo akhali akucepeseka, pontho aphata basa pabodzi. Iwo ndi citsandzo cadidi kuna ife lero!
‘Aaphedza Toera Kubvesesa Mwadidi Pya Umambo’ (Mabasa 18:23; 19:1-10)
8. Kodi Paulu apita na kupi pidabwerera iye ku Efeso, pontho thangwi yanji?
8 Paulu akhadalonga kuti anabwerera ku Efeso, natenepa iye acita pyenepi. a (Mabasa 18:20, 21) Onani njira idapita na iye pakubwerera ku Efeso. Paulu akhali ku Antiyokiya wa ku Sirya. Toera kufika ku Efeso, iye mbadapita na njira yacigwagwa mpaka ku Seleusya, mbakwira bote mpaka ku Efeso. Mbuto mwakucita pyenepi, iye apita na “mupisa pya ku Azya pyakuti pikhali kutali na bara.” Pisaoneka kuti toera kucita ulendo udalembwa pa Mabasa 18:23 na 19:1, Paulu afamba nsindzo wa makilometru 1.600! Thangwi yanji Paulu asankhula njira ineyi yakulapha na yakunentsa? Thangwi iye akhafuna kuwangisa anyakupfundza onsene. (Mabasa 18:23) Ulendo wace wacitatu waumisionaryo, ninga maulendo mawiri akutoma, pikhali pyakunentsa kakamwe kucita ulendo, mbwenye iye aona kuti acita mwadidi kucita ulendo unoyu. Ayang’aniri a cisa na akazawo, asapangizambo makhaliro mabodzi ene lero. Tisapereka takhuta kakamwe thangwi ya ufuni wawo wandimomwene.
9. Thangwi yanji nsoka unango wa anyakupfundza ukhafunika kubatizwa pontho, mphapo ife tisapfundzanji na pinthu pidacita iwo?
9 Pidafika iye ku Efeso, Paulu agumana anyakupfundza 12 a Juwau M’batizi. Iwo akhadabatizwa na Juwau M’batizi, pontho ubatizo unoyu nee ukhali wakufunikabve. Kusiyapo pyenepi, pisaoneka kuti iwo akhadziwa pang’ono peno nee akhadziwa cinthu thangwi ya nzimu wakucena. Paulu afokotoza kufunika kwa kubatizwa mu dzina ya Yezu, pontho ninga Apolo, iwo akhali akucepeseka, pontho akhafuna kakamwe kupfundza. Pidamala iwo kubatizwa mu dzina ya Yezu, iwo atambira nzimu wakucena na miyoni inango toera kucita pirengo. Pyenepi pisapangiza kuti Yahova asapasa nkhombo anthu akuti ali dzololo toera kubvera pitsogolero pipswa pinapereka gulu ya Yahova.—Mabasa 19:1-7.
10. Thangwi yanji Paulu abuluka mu sinagoga mbaenda mu sala ya xikola, pontho tinatowezera tani pidacita iye mu utumiki wathu?
10 Mwakukhonda dembuka, kwacitika cinthu cinango. Paulu amwaza mphangwa mwaphinga mu sinagoga m’miyezi mitatu. Maseze iye akhaaphedza “toera kubvesesa mwadidi pya Umambo wa Mulungu,” anango akhonda kum’bvesera mbatoma kuntcinga. Mbuto mwakubvunga ndzidzi wace na ale akuti “akhalonga mwakuipa Njira ya Mbuya,” Paulu atoma kupfundzisa mafala a Mulungu ntsiku zonsene mu sala ya xikola. (Mabasa 19:8, 9) Ale akuti akhafuna kupfundza pizinji thangwi ya Umambo wa Mulungu akhafunika kubuluka mu sinagoga toera aende mu sala ya xikola. Ninga Paulu, ife tinasiya kucedza na mwanaciro nyumba tingaona kuti nee ali kukomerwa na mphangwa zathu, peno angafuna basi ene kuketesana. Anthu azinji kakamwe lero asafuna kubva mphangwa za cibalangazo ziri na ife!
11, 12. (a) Paulu apangiza tani kuti iye akhaphata basa mwaphinga, pontho akhali dzololo toera kucinja njira yakumwaza mphangwa? (b) Mboni za Yahova zisawangisira tani kukhala akulinganira mbacinja njira yawo yakumwaza mphangwa?
11 Paulu panango akhalonga mu sala ineyi ntsiku zonsene kutomera ndzidzi wa 11:00 mpaka 16:00. (Mabasa 19:9) Unoyu ukhali ndzidzi wakupuma, pontho wakupisa wakuti anthu akhadasiya kuphata mabasa awo toera kudya. Khala Paulu amwaza mphangwa ntsiku zonsene mu ndzidzi unoyu mu pyaka piwiri, iye amala maora akupiringana 3.000 mbakapfundzisa. b Ineyi ndi thangwi inango idacitisa anthu azinji kakamwe kubva mafala a Yahova mbakhala dzololo toera kucinja umaso wawo. Paulu aphata basa mwaphinga, pontho akhali dzololo toera kucinja njira yace yakumwaza mphangwa. Iye akhali dzololo toera kucinja mbuto na ndzidzi wakumwaza mphangwa toera akwanise kuphedza anthu azinji. Kodi kuwangisira kudacita Paulu kwaphedza tani? “Anthu onsene anakhala mu provinsya ya Azya abva mafala a Mbuya, Ayuda na Agerego ene.” (Mabasa 19:10) Mwandimomwene Paulu apereka umboni wakukwana!
Ife tisawangisira toera kumwaza mphangwa mbuto zonsene zinagumana ife anthu
12 Mboni za Yahova lero zisaphata basa mwaphinga, pontho ziri dzololo kucita macinjo toera kuphedza anthu anango. Ife tiri dzololo toera kucinja mbuto na ndzidzi wakumwaza mphangwa toera kugumana anthu azinji. Ife tinakwanisa kumwaza mphangwa m’miseu peno m’mabazari. Tinakwanisa kucedza na anango na ntokodzi peno na matsamba. Pontho pakumwaza mphangwa nyumba na nyumba, tisawangisira kuenda mu ndzidzi wakuti anthu ali m’manyumba mwawo.
‘Mafala Akhapitiriza Kumwazika Kakamwe’ Mwakukhonda Tsalakana Mipingizo ya Madimonyo (Mabasa 19:11-22)
13, 14. (a) Yahova aphedza Paulu toera kucitanji? (b) Ndi madodo api adacita ana a Sikeva, pontho ndi madodo api mabodzi ene akuti anthu a mauphemberi authambi asaacita lero?
13 Bukhu ya Mabasa isalonga kuti Yahova aphedza Paulu toera “kucita pinthu pyakudzumatirisa.” Ngakhale nguwo zikhabvala Paulu zikhawangisa anthu. Pontho nguwo zace zikhabulusambo madimonyo. c (Mabasa 19:11, 12) Anthu azinji adzumatirwa thangwi yakubuluswa kwa madimonyo, mbwenye si onsene tayu adakomerwa.
14 “Ayuda anango akhaenda mu mbuto zakusiyana-siyana mbakabulusa madimonyo” akhayesera kucita pirengo pikhacita Paulu. Anango mwa Ayuda anewa akhaphatisira dzina ya Yezu na ya Paulu toera kubulusa madimonyo. Luka alonga kuti ana anomwe a nyantsembe wankulu akhacemerwa Sikeva ayesera kucita pyenepi. Dimonyo alonga: “Ine ndisadziwa Yezu, pontho ndisadziwambo Paulu; mphapo imwe ndimwe ani?” Mamuna akhali na dimonyo aanumphira, aamenya mbaakunda m’bodzi na m’bodzi, aaphekesa, buluka penepo iwo athawa cipezipezi. (Mabasa 19:13-16) Pyenepi pyapangiza pakweca kuti Yahova akhadapasa mphambvu Paulu, tayu amuna anewa akuti akhalambira alungu authambi. Lero anthu azinji asanyerezera kuti toera kukomeresa Mulungu, pyakwana kulonga dzina ya Yezu peno kulonga kuti ndi “Akristu.” Mbwenye Yezu apangiza pakweca kuti basi ene ale anacita cifuno ca Babace ndiwo ali na cidikhiro ca ntsogolo.—Mat. 7:21-23.
15. Tinatowezera tani citsandzo cidapangiza anthu a ku Efeso?
15 Pinthu pidacita ana a Sikeva pyacitisa kuti anthu azinji agope Mulungu, mbasiya kukhulupira mizimu. Anthu azinji a ku Efeso akakhulupira pya mizimu. Mwacitsandzo, iwo akhaphatisira pyakulotera, pyakukhulupira mizimu na mabukhu awo. Natenepa, Aefesi ale akhakhulupira Mulungu abweresa mabukhu awo mbaapisa pamaso pa anthu onsene, maseze mabukhu anewa akhadhula kakamwe. d Luka alonga: “Natenepa, mafala a Yahova akhapitiriza kumwazika mwamphambvu kakamwe, mbakunda mipingizo.” (Mabasa 19:17-20) Pyenepi pyapasa mbiri ikulu kakamwe Yahova na alambiri ace andimomwene thangwi yakukundwa kwa uphemberi wauthambi pabodzi na misambo yakukhulupira pya mizimu. Atumiki anewa akukhulupirika apangiza citsandzo cadidi kakamwe kuna ife lero. Ife lero tikukhala mu dziko yakuti anthu azinji asakhulupira pya mizimu. Tingadzindikira kuti tiri kukhulupira pya mizimu, mu ndzidzi ubodzi ene tisafunika kutowezera anthu a ku Efeso! Tendeni tipitirize kukhala kutali na pinthu pyenepi pyakunyanyasa.
“Kwaoneka Uviyaviya Ukulu” (Mabasa 19:23-41)
“Amunamwe, imwe musadziwa mwadidi kuti ife tisaona kobiri thangwi ya basa ineyi.”—Mabasa 19:25
16, 17. (a) Longani kuti Dhemetryo amatamisa tani anthu adatomesa uviyaviya ku Efeso. (b) Anthu a ku Efeso apangiza tani kuti akhali akuuma ntima?
16 Cincino tendeni tione pidacita Sathani toera kutomesa uviyaviya. Luka alonga: “Kwaoneka uviyaviya ukulu thangwi ya Njira ya Mbuya.” Anewa akhali makhaliro akugopswa kakamwe. e (Mabasa 19:23) Mamuna m’bodzi anacemerwa Dhemetryo wakuti akhasasanya pinthu pya parata atomesa nkandzo. Pakutoma, iye akumbusa anyakucita madzimunthu kuti iwo akhafunika kugulisa madzimunthu toera kuwina kobiri. Buluka penepo iye alonga kuti mphangwa zikhamwaza Paulu zikhaacitisa kuluza kobiri, thangwi Akristu nee asalambira madzimunthu. Pakumalisa, iye adziwa kuti anyakubvesera ace akhadzikuza thangwi ya nzinda wawo na dziko yawo. Natenepa iye aapanga kuti angabvesera mphangwa za Paulu, mulungu wawo wankazi Artemi na templo yace yakubvekera kakamwe mbapidaoniwa ‘ninga pinthu pyakusowa basa.’—Mabasa 19:24-27.
17 Dhemetryo acitisa anthu toera akhonde kubva mphangwa zikhamwaza Paulu. Anyakucita pinthu pya parata atoma kuipirwa mbakhuwa: “Nkulu ndi Artemi mulungu wa Aefesi!” Pontho anthu a mu nzinda acita uviyaviya, mbatoma kusandukira Paulu. f Paulu akhali na cipapo kakamwe, pontho akhafuna kuenda pakati pa thando toera kulonga na mwinji, mbwenye anyakupfundza an’khondesa toera acalire ngozwi. Mamuna unango anacemerwa Alexandre alimira kutsogolo kwa mwinji mbatoma kulonga. Nakuti iye akhali Muyuda, panango akhafuna kakamwe kufokotoza kusiyana kwa Ayuda na Akristu anewa. Mbwenye mwinji nee ukhafuna kum’bvesera. Pidadziwa iwo kuti mamuna unoyu akhali Muyuda, iwo nee antawirisa kulonga. Mbwenye mwinji wapitiriza kukhuwa cifupi na maora mawiri kuti “nkulu ndi Artemi mulungu wa Aefesi!” Sawasawambo lero, pali na anthu azinji auphemberi akuti pikhulupiro pyawo pyakhomereka mu nsolo mwawo, pontho pisakhala pyakunentsa kupicinja. Pyenepi pisacitisa anthu kucita pinthu mwakukhonda nyerezera mwadidi.—Mabasa 19:28-34.
18, 19. (a) Mamuna m’bodzi wa mu utongi amalisa tani uviyaviya ku Efeso? (b) Mbumba ya Mulungu midzidzi inango isatsidzikizwa tani na mautongi, pontho ndi munjira ipi makhaliro athu anaphedza toera titsidzikizwe na mautongi?
18 Pakumalisa, mamuna m’bodzi wa mu utongi akwanisa kumatamisa mwinji. Mamuna unoyu akhali na maonero akulinganira. Pakutoma, iye apanga mwinji wakuti ukhali wakuipirwa kuti Akristu nee mbadakwanisa kucita pinthu pyakuipa kuna templo yawo na mulungu wawo wankazi. Buluka penepo, iye alonga kuti Paulu na axamwali ace nee akhadacita pinthu pyakuipa kuna templo ya Artemi. Iye alongambo kuti khala anthu nee akhakomerwa na pinalonga Paulu na axamwali ace, akhafunika kuenda kadziwisa mautongi. Mbwenye panango cifuniro cikulu ca mphangwa zace ndi thangwi yakupanga mbumba kuti kugumanyikana kudacita iwo nee kukhali kwakutawirika mwakubverana na ntemo Waciroma. Buluka penepo, iye acitisa mwinji ubalalike. Nakuti mamuna unoyu aphatisira luso pakulonga na mwinji, iwo amatama mu ndzidzi ubodzi ene mbakhala pontho akukhurudzika.—Mabasa 19:35-41.
19 Unoyu nee ukhali ulendo wakutoma wakuti munthu wa mu utongi aphatisira luso toera kutsidzikiza anyakupfundza a Yezu, pontho nee mbudakhala wakumalisa. Mwakukhonda penula, mpostolo Juwau aoneswa masomphenya akuti mu ntsiku zakumalisa, khundu yakulemedzwa kakamwe ya anthu, “mataka” mbadameza “nkulo” wa mitcingo inabweresa Sathani kuna atowereri a Yezu. (Apok. 12:15, 16) Ndi pyenepi pinacitika mu ntsiku zathu. M’maulendo mazinji, anyakutonga akusowa tsankhulo asaphedzera ufulu wa Mboni za Yahova toera agumanyikane pakulambira, pontho toera kumwaza mphangwa kuna anango. Cibodzi cinacitisa atongi anewa kutitsidzikiza ndi thangwi ya makhaliro athu adidi. Pinthu pisapangiza kuti makhaliro adidi a Paulu acitisa anthu anango a mu utongi ku Efeso amulemedze na kuntsidzikiza. (Mabasa 19:31) Makhaliro adidi anapangiza ife anakwanisa kucitisa anthu ale anatibvesera toera atilemedze. Pinthu pizinji pyadidi pinacitika basi ene thangwi ya makhaliro athu adidi.
20. (a) ‘Mafala a Yahova akupitiriza kumwazika mwamphambvu kakamwe’ kutomera mu ndzidzi wa apostolo mpaka lero, pyenepi pisakuwangisani tani? (b) Imwe muli dzololo toera kucitanji?
20 Ndi pyakutsandzayisa kakamwe kudziwa kuti “mafala a Yahova akhapitiriza kumwazika mwamphambvu kakamwe, mbakunda mipingizo” mu ndzidzi wa apostolo. Ndi pyakutsandzayisa kuona kuti Yahova asatiphedzambo lero toera kuwina miseru. Kodi imwe musafunambo kuphedzera kuwina kweneku ngakhale na pinthu pyakucepa? Khala musafuna, pfundzani pitsandzo pidadinga ife. Khalani wakucepeseka, khalani dzololo toera kutowezera pitsogolero pya gulu ya Yahova, pitirizani kuphata basa na ntima onsene, khondani macitiro a madimonyo, pontho citani pyonsene pinakwanisa imwe toera kupereka umboni wakukwana kubulukira ku makhaliro anu adidi na acilemedzo.
a Onani bokosi yakuti “ Efeso Ukhali Nzinda Ukulu wa Azya.”
b Paulu alembambo 1 Akorinto ku Efeso.
c Panango Paulu amanga nguwo ikhapukuta na iye kaluma kunkhope toera akhonde thoyeka. Cilongero cakutoma cisalonga kuti Paulu akhamanga ncunu mwace nguwo yakuphata nayo basa, pyenepi pisapangiza kuti iye akhaphata basa yakuwanga yakucita matenda ndzidzi onsene ukhakhonda iye kumwaza mphangwa, pontho akhacita pyenepi namacibese kakamwe.—Mabasa 20:34, 35.
d Luka alonga kuti ntengo wa mabukhu anewa ukhali kobiri 50.000 za parata. Khala Luka akhalonga pya dhenaryo, nyabasa wa mu ndzidzi unoyu mbadamala ntsiku 50.000, peno pyaka 137 mbakaphata basa ntsiku zinomwe pa sumana toera kuwina ntengo unoyu.
e Anthu anango asalonga kuti pidapanga Paulu anthu a ku Korinto kuti “nee tikhanyindira kuti mbatidapulumuka,” iye akhalonga pinthu pyenepi pidacitika ku Efeso. (2 Akor. 1:8) Mbwenye panango iye akhanyerezera pinthu pinango pyakugopswa kakamwe. Paulu pidalemba iye kuti “ndamenyana na pikala ku Efeso,” iye panango akhalonga pidathimbana iye na pikala mu mbuto yakucitira tsendzo peno pidatcingwa iye na anthu. (1 Akor. 15:32) Panango ndi mathangwi anewa mawiri adancitisa kulonga mafala anewa.
f Nsoka unoyu wa anyakucita madzimunthu, ukhatundusa kakamwe anthu anango. Mwacitsandzo, pakupita pyaka 100, nsoka wa anyakuphika mikate watomesa uviyaviya wakulandana na unoyu udacitika kale ku Efeso.
