1. Nyen la asara si Paul na amba ti lo agi bê ti ala ape?

 E YEKE fadeso na ngu 59 tongaso. Mbeni bateau so a sara mbeti na hôn ni atene “Amolenge ti Zeus ti koli” alondo na zoa ti Malte so ayeke na lê ti Ngu-ingo ti Méditerranée ti gue na Italie. Âmanke a yeke mbeni kota bateau ti yongo alê ti kobe. Paul, so ayeke zo ti kanga nga so turugu ayeke na terê ti lo, ayeke na yâ ti bateau so; amba ti lo aChrétien tongana Luc na Aristarque ayeke nga na terê ti lo (Kus. 27:2). Azo so ayeke sara kua na yâ ti bateau ni ayeke bâ ndo na mbage ti Castor na Pollux (amolenge ti Zeus, nzapa ti aGrec, so lo dü ala angbo) ti bata ala. (Bâ note ti étude na ndö ti Kusala 28:11, nwtsty.) Me ti Paul na amba ti lo, a yeke tongaso ape, ala yeke awakua ti Jéhovah so afa na Paul awe so lo yeke fa tënë na Rome nga lo yeke luti na devant ti César.—Kus. 23:11; 27:24.

2, 3. Bateau so Paul amonté na yâ ni amû lege wa? Zo wa la amû maboko na Paul ngbene ye na tongo nda ti voyage ni?

² Bateau ni asara lango ota na Syracuse, mbeni pendere gbata na Sicile so aye ti lingbi terê na Athènes nga na Rome; na pekoni a londo na ndo so a gue na Rhegium na sud ti Italie. Tongana bateau ni alondo na ndo so ti gue na mbeni port ti Italie so a iri ni Puteoli (nduru na gbata so laso a iri ni Naples), pupu so alondo na mbage ti sud si aya apusu ni. Tongaso bateau ni asara kilomètre 320 so gï na lango use.—Kus. 28:12, 13.

³ A ngbâ fadeso na Paul ti si na Rome, na devant ti Togbia Néron. Na ngoi ti voyage ni kue, “Nzapa ti dengo bê kue” ayeke na Paul (2 aCor. 1:3). E yeke bâ ande so lo ngbâ lakue ti mû maboko na Paul, na lo ngbâ ti yapu na fango tënë.

4, 5. (a) Azo wa la ayamba Paul na amba ti lo na Puteoli? Ngbanga ti nyen la peut-être a zia Paul ti fono lo oko? (b) Même na da ti kanga, nzoni ti nyen la aChrétien apeut ti wara na peko ti nzoni sarango ye ti ala?

⁴ Na Puteoli, Paul na amba ti lo ‘awara aita na ala voro yanga na ala ti ngbâ na terê ti ala lango mbasambala.’ (Kus. 28:14). Aita so azia na e pendere tapande ti yambango agene. Kite ayeke dä ape so aita so awara  aye ti nzoni mingi na lege ti atënë so Paul na amba ti lo atene ti kpengba ala. Me ngbanga ti nyen la a zia lege na Paul so ayeke zo ti kanga ti fono gï lo oko? A yeke peut-être ngbanga ti so aturugu ni asara confiance na lo.

⁵ Laso nga, na ngoi so awakua ti Jéhovah ayeke na da ti kanga wala na acamp ti sarango pasi na zo, ndali ti nzoni sarango ye ti ala, mingi ni a yeke zia lege na ala ti sara ambeni ye. Na tapande, na kodro ti Roumanie, mbeni koli so a kanga lo na kanga ti ngu 75 ndali ti nzi ato nda ti manda Bible, na lo sara ambeni kota changement na yâ ti gigi ti lo. So akota zo ti da ti kanga ni abâ nzoni sarango ye ti lo, lo la ala soro lo ti gue lo oko ti vo aye ndali ti da ti kanga ni. Kozoni kue, nzoni sarango ye ti e ayeke mû gonda na Jéhovah.—1 Pi. 2:12.

6, 7. Tongana nyen la aita ti Rome afa so ala yeke na ndoye mingi?

⁶ Paul na amba ti lo alondo na Puteoli, na âmanke ala tambela kilomètre 50 tongaso ti si na Capoue; ala mû lege ti Appius so ague juska na Rome. A leke lege so, so azo ahinga ni mingi, na akota tênë; zo so amû ni ayeke bâ apendere ndo ti kodro ti Italie; na ambeni ndo, lege ni ahon gï na terê ti Ngu-ingo ti Méditerranée. Nga na kilomètre 60 tongaso ti Rome, lege ni ahon na mbeni ndo so ayeke gï lando nga so Gara ti Appius ayeke dä. Luc atene so tongana aita na Rome “amä sango ti [ala],” ambeni aga juska na Gara ni, ti ambeni ala ku na Da-ota-ti-lango-ti-agene, mbeni ndo ti wungo terê so ayo na Rome kilomètre 50 tongaso. So ndoye na aita so!—Kus. 28:15.

⁷ Gara ti Appius ayeke mbeni nzoni ndo ti tene zo ti voyage so afatigué awu terê ti lo dä ape. Horace, wasungo suma-tene nga na angia ti ndara, so ayeke Romain atene so Gara ni “asi singo na azo so ayeke sara kua na yâ ti bateau nga na awa ti ando ti tengo kobe so ayeke azo ti kion.”  Lo tene so “ngu [ti kâ] anzere oko ape.” Même lo kue lo ke ti te kobe kâ. Atâa so kue, aita so alondo na Rome ayeke na ngia ti ku Paul na amba ti lo na ndo so ti gue na ala na nzoni terê na Rome.

8. “Tongana lê ti Paul atï na ndö ti [aita],” lo mû merci na Nzapa ngbanga ti nyen?

⁸ Bible atene: “Tongana lê ti Paul atï na ndö ti [aita], lo kiri singila na Nzapa na lo kiri lo wara ngangu.” (Kus. 28:15). Gï na bango aita ni so peut-être lo na ambeni ahinga terê kozo awe, lo wara ngangu nga bê ti lo adë. Paul amû merci na Nzapa ngbanga ti nyen? Lo hinga so mara ti ndoye so aita ni afa ayeke mbeni mbage ti lengo ti yingo (aGal. 5:22). Laso nga, yingo vulu ayeke pusu ambeni ita ti sara asacrifice ndali ti mba nga ti dë bê ti ala so ayeke na bezoin ni.—1 aThes. 5:11, 14.

9. Tongana nyen la e lingbi ti fa so e yeke na même bibe ti aita so amû devant ti Paul?

⁹ Na tapande, yingo vulu ayeke pusu aita so ayeke na bibe ti yambango agene ti bâ lege ti asurveillant ti circonscription, amissionnaire nga na ambeni wakua ti ngoi kue. Mingi ti awakua so asara akota sacrifice ti wara ngoi ti sara na Jéhovah mingi. Hunda terê ti mo: ‘Eskê mbi peut ti sara ngangu ahon ti kozo ti mû maboko na vizite ti surveillant, peut-être na yambango lo na wali ti lo na da ti mbi? Eskê mbi peut ti leke ti tene mbi na ala e sigi na fango tënë?’ Tongana mo sara ni, mo peut ti wara gbâ ti aye ti nzoni na pekoni. Na tapande, tara ti bâ gï ngia so aita ti Rome ayeke na ni tongana ala mä Paul na amba ti lo so ayeke fa ambeni ye so ala vivre ni so akpengba mabe ti ala.—Kus. 15:3, 4.

10. Dutingo ti Paul na Rome ayeke lani tongana nyen? Nyen la lo sara kete na peko ti so lo si kâ?

¹⁰ Tongana ala si na Rome awe, “a mû lege na Paul ti duti na mbeni da nde, lo na turugu so ayeke bata lo.” (Kus. 28:16). Ti tene zo so kanga ti lo ane mingi ape akpe ape, a yeke kanga lo na chaîne na terê ti turugu so ayeke bâ ndo na ndö ti lo. Atâa so a kanga Paul tongaso, ye so akanga lege na lo ape ti fa tënë. Ni la, gï lango ota na peko ti so lo wu terê ti lo na peko ti voyage ni, lo iri akota zo ti aJuif so ayeke na Rome ti fa terê ti lo na ala nga ti fa tënë.

11, 12. Tongana Paul ayeke sara tënë na amba ti lo aJuif ti Rome, lo tene nyen ti tene ala duti na asioni pensé na ndö ti lo ape?

¹¹ Paul atene na ala, atene: “Aita, atâa so mbi sara mbeni ye oko pëpe na terê ti azo ti mara ti e wala na terê ti angobo ti akotara ti e, na Jérusalem a zia mbi na maboko ti aRomain tongana zo ti kanga. Na peko ti so aRomain ni agi nda ti tënë ti mbi, ala ye ti zi mbi, ndali ti so ala wara na li ti mbi pëpe mbeni ye so alingbi na kuâ. Me tongana aJuif angbâ gï ti ke ti tene a zi mbi, mbi bâ gbä mbi hunda ti gue na tënë ni na gbele César, me a ye ti tene pëpe so mbi yeke na mbeni tënë ti bi na li ti azo ti mara ti mbi.”—Kus. 28:17-19.

¹² Paul airi aJuif so “aita” ti tene ala bâ lo tongana mbeni oko ti ala nga lo  ye ti zi sioni pensé kue so peut-être ala yeke na ni na ndö ti lo (1 aCor. 9:20). Nga, lo tene polele so nda ti gango ti lo ayeke ti bi tënë na li ti ala ape, me lo ga na tënë na devant César. Ye oko, aJuif ni ahinga ni ape (Kus. 28:21). Ngbanga ti nyen la ade aJuif ti Judée afa na aJuif so ayeke na Rome tënë ni ape? Mbeni mbeti atene: “Âmanke bateau so Paul amû ayeke na popo ti akozo bateau so asi na Italie na peko ti ngoi ti dê, tongaso lege ayeke dä ape ti tene azo so akota zo ti aJuif ti Jérusalem atokua ala asi kâ kozo na lo wala ti tene ala tokua lettre kozo na ndö ti tënë ni.”

13, 14. Tongana nyen la Paul ayôro tënë ti Royaume na yâ ti tënë ti lo? E peut ti mû tapande ti lo tongana nyen?

¹³ Ge, Paul ayôro tënë ti Royaume na yâ ti tënë ti lo na tenengo mbeni tënë so asara si aJuif so aga na ndo ti lo adengi mê ti mä lo. Lo tene: “A yeke ndali ti tënë so la si mbi voro yanga na ala ti bâ ala na ti sara tënë na ala, ngbanga ti so a yeke ndali ti beku ti Israël si mbi yeke na chaîne so na terê ti mbi.” (Kus. 28:20). Beku so, wala ye so azo ti Israël ayeke ku, aluti na ndö ti Messie nga na Royaume ti lo, tongana ti so aChrétien ayeke fa. A-ancien ti aJuif atene: “E bâ so a yeke nzoni ti mä na yanga ti mo atënë ti bê ti mo, biani âdu ti secte so, e hinga so a yeke sara gï sioni tënë ni na ndo kue.”—Kus. 28:22.

¹⁴ Tongana lege azi na e ti fa nzoni tënë, e peut ti mû tapande ti Paul na tenengo atënë so apusu azo ti gbu li wala na hundango ambeni tënë so asara si azo aye ti mä e. E lingbi ti wara mara ti anzoni tënë so na yâ ti ambeti tongana Comment raisonner à partir des Écritures, Wara nzoni na lege ti Ekole  ti Kusala ti aChrétien nga na Mû bê ti mo kue na dikongo mbeti nga na fango ye. Eskê mo yeke sara kua nzoni na ambeti so?

15. Aye osio so e bâ na yâ ti kode so Paul afa na tënë ayeke so wa?

¹⁵ Na lango so ala mä terê dä, aJuif ti Rome ‘aga gbani’ na da so Paul alango dä. “A komanse na ndapre juska na lakui,” Paul afa na ala “nda ti tënë ni kue na ndö ti Royaume ti Nzapa, nga ti londo na Ndia ti Moïse na ambeti ti aProphète lo gi ti ga na ala ti yeda na tënë ti lo na ndö ti Jésus.” (Kus. 28:23). E bâ aye osio na yâ ti kode so Paul afa na tënë ge. Kozo ye ni, lo luti mingi na ndö ti Royaume ti Nzapa. Use ni, lo tara ti ndu bê ti aJuif so na lege so “lo gi ti ga na ala ti yeda na tënë ti lo”. Ota ni, lo mû Mbeti ti Nzapa la lo pika na patara na ala. Osio ni, lo fa so lo yeke nduru ti sara asacrifice na lege so lo fa tënë “na ndapre juska na lakui.” So pendere tapande la lo zia na e. Ye ti peko ni ayeke nyen? “Ambeni akomanse ti mä na bê”, me ambeni amä na bê ape. Luc atene so kangbi atï na popo ti ala na “ala komanse ti hon”.—Kus. 28:24, 25a.

16-18. Ngbanga ti nyen la bê ti Paul adö ape tongana aJuif ti Rome ake ti mä lo? Tongana azo ake ti mä e, a yeke nzoni e bâ ni tongana nyen?

¹⁶ Bê ti Paul adö ape na bango sarango ye ti ala, ndali ti so a yeke gï ye so Mbeti ti Nzapa afa nga Paul abâ mara ni fani mingi awe (Kus. 13:42-47; 18:5, 6; 19:8, 9). Ni la, tongana ala yeke londo ti hon, lo tene na ala, lo tene: “A yeke na lege ni si yingo vulu asara tënë so na akotara ti ala na lege ti prophète Ésaïe, atene: ‘Gue na mbage ti azo so na mo tene: “Biani ala yeke mä tënë ni, me ala yeke mä yâ ni oko pëpe. Biani ala yeke bâ ndo, me ala yeke bâ ye oko pëpe. Bê ti azo so akpengba.”’” (Kus. 28:25b-27). Tënë so a kiri peko ni ge a tene ‘bê so akpengba’ aye ti tene “bê so ane na mafuta”; so bê ti ala ayeke tongaso, tënë ti Royaume alingbi ti lï dä ape. So ye ti mawa!

¹⁷ Ti hunzi tënë ti lo, Paul atene so nde na aJuif so lo fa tënë na ala, ‘azo ti amara ayeke mä ti ala ni ande biani.’ (Kus. 28:28; Ps. 67:3; És. 11:10). Paul ahinga so tënë so lo tene ayeke tâ tënë, ndali ti so lo wani lo bâ gbâ ti azo ti amara so ayeda na tënë ti Royaume.—Kus. 13:48; 14:27.

¹⁸ Na tapande ti Paul, zia bê ti e ason ape tongana azo ake ti mä nzoni tënë, ngbanga ti so e hinga so gï kete wungo ti azo la ayeke wara lege ti fini (Mat. 7:13, 14). Me tongana azo so ayeke nduru ti yeda na tënë ni aga na yâ ti bungbi ti Jéhovah, zia e duti na ngia mingi na e yamba ala na bê ti e kue.—Luc 15:7.

19. Tongana nyen la Paul asara kua nzoni na ngoi ti lo na ngoi so lo ngbâ gï na da ti lo?

¹⁹ Atanga ti tënë ti Luc na yâ ti mbeti ti Kusala ayeke tâ pendere tënë nga  andu bê ti zo. Lo tene: ‘Paul angbâ ngu use kue na yâ ti da so lo wani lo loué, lo yeke yamba na nzoni bê ala kue so aga ti bâ lo; lo yeke fa tënë ti Royaume ti Nzapa na ala, lo yeke fa nga aye so andu Seigneur Jésus Christ, lo yeke sara ni tâ na kamene oko pëpe nga ye oko akanga lege na lo pëpe.’ (Kus. 28:30, 31). Paul azia pendere tapande ti yambango azo, ti dutingo na mabe na ti yapungo na fango tënë.

20, 21. Fa ambeni zo so awara nzoni na lege ti fango tënë ti Paul na Rome.

²⁰ Mbeni zo so Paul ayamba lo na nzoni bê ayeke Onésime, mbeni ngbâa so akpe wa ti lo na Colosses. Paul amû maboko na Onésime ti ga Chrétien; na pekoni Onésime aga mbeni ita so ayeke “be-ta-zo nga so [Paul andoye] lo mingi”. Paul atene so Onésime ayeke ‘molenge ti lo, so lo ga babâ ti lo’. (aCol. 4:9; Phm. 10-12). Âmanke Onésime akpengba Paul mingi. a

²¹ Ambeni zo nga awara nzoni na lege ti pendere tapande ti Paul. Paul atene na aita ti Philippes, atene: “Aye so asi na mbi a sara si nzoni tënë akiri amaï, na aturugu kue ti Gbia ti Rome nga na tanga ti azo ni kue ahinga so mbi yeke na yâ ti chaîne ndali ti mabe ti mbi na Christ. Nga, so a kanga mbi na yâ ti chaîne asara si bê ti mingi ti aita na yâ ti Seigneur akiri awara ngangu si ala yeke fa so ala yeke na ngangu mingi ahon ti kozo ti tene tënë ti Nzapa na mbeto pëpe.”—aPhil. 1:12-14.

22. Mbeni ye nde wa la Paul asara na ngoi so lo yeke na kanga na Rome?

²² Paul agbu ndembe so lo sara kanga na Rome ti sû akpengba mbeti so ayeke laso mbage ti Mbeti ti Nzapa so aChrétien asû ândö na Grec. b Akozo Chrétien awara ye ti nzoni na lege ti ambeti so lo tokua na ala. E nga kue laso e peut ti wara ye ti nzoni na lege ti ambeti so.—2 Tim. 3:16, 17.

23, 24. Na tapande ti Paul, tongana nyen la gbâ ti aChrétien laso angbâ ti duti na nzoni bango ndo atâa so a kanga ala senge senge?

²³ Ti si na ngoi so a zi Paul, so mbeti ti Kusala afa ni ape, lo sara kanga ngu osio: use na Césarée nga use na Rome (Kus. 23:35; 24:27). c Lo yeke lakue na nzoni bango ndo, lo sara akua ti Nzapa kue so lo wara lege ti sara ni. Na tapande ti lo, atâa so a kanga gbâ ti awakua ti Jéhovah ndali ti mabe ti ala, ala ngbâ ti duti na ngia nga ala ngbâ ti fa tënë. Na tapande, na Espagne a kanga lani Ita Adolfo ndali ti so lo ke ti ga turugu. Mbeni turugu ti kota kamba atene na lo, atene: “E gi li ti e gbä na mo. E sara aye ti mbana na mo mingi, me na ngoi so e yeke sara sioni na mo ahon ti kozo, na ngoi ni so la yanga ti mo ayeke gï na ngia nga mo yeke tene tënë na e yeke.”

²⁴ Tongana ngoi ayeke hon, aturugu ni asara confiance mingi na Adolfo, ni  la ala kanga yanga ti cellule ti lo ape. Aturugu ayeke ga ti bâ lo ti hunda atënë na ndö ti Bible. Mbeni turugu ni ayeke gue même na yâ ti cellule ti Adolfo ti diko Bible; na ngoi so lo yeke diko ni, Adolfo aluti na yanga ti cellule ni lo yeke bâ ndo. Ge, zo ti kanga la ayeke sara sinziri ti turugu. Zia mara ti atapande tongaso asara si e ‘kiri e wara ngangu ahon ti kozo ti tene tënë ti Nzapa na mbeto pëpe’, même na yâ ti aye ti ngangu.

25, 26. Kpengba prophétie wa la Paul abâ gango tâ tënë ni nduru na ngu 30 na peko ti so a tene ni? Na ngoi ti e, e bâ gango tâ tënë ni tongana nyen?

²⁵ Mbeti ti Kusala so afa akpengba ye mingi ahunzi na pendere image so: Mbeni bazengele ti Christ aduti na yanga-da ti lo, turugu ayeke bâ ndo na ndö ti lo na lo yeke “fa tënë ti Royaume ti Nzapa” na azo kue so aga ti bâ lo. Na kozo chapitre ti mbeti ti Kusala, a fa na e kua so Jésus amû na adisciple ti lo tongana lo tene: “Ala yeke wara ande ngangu tongana yingo vulu aga na ndö ti ala, ala yeke duti atémoin ti mbi na Jérusalem, na yâ ti Judée kue nga na Samarie, nga juska na ambage ti sese so ayeke tâ yongoro.” (Kus. 1:8). Me fadeso, nduru na ngu 30 na pekoni, “a fa [tënë ti Royaume] ni na création kue so ayeke na gbe ti yayu”. d (aCol. 1:23). Ye so afa biani so yingo ti Nzapa ayeke ngangu mingi.—Zach. 4:6.

²⁶ Laso, oko yingo so amû ngangu na tanga ti aita ti Christ nga na “ambeni taba” ti ngbâ ti ‘fa nda ti tënë ni kue na ndö ti Royaume ti Nzapa’ na yâ ti akodro ahon 240 (Jean 10:16; Kus. 28:23). Eskê mo yeke sara kua so na ngangu ti mo kue?