1-3. (a) Ngbanga ti nyen la bê ti Paul ason mingi na ngoi so lo yeke na Athènes? (b) Ti manda ye na ndö ti tapande ti lo ayeke mû maboko na e tongana nyen?

 PAUL ayeke fadeso na Athènes na kodro ti Grèce. A yeke mbeni gbata so azo ayeke gue dä ti manda mbeti, mbeni ndo so ândö akota wandara tongana Socrate, Platon nga na Aristote afa ye dä. Tënë ti vorongo nzapa agbu bê ti azo ti Athènes mingi. Na ndo kue, atâa na yâ ti atemple, na ando so azo mingi ayeke gue ka dä nga na ndö ti abalabala, Paul abâ gbâ ti ayanda, ndali ti so azo ti Athènes ayeke voro gbâ ti anzapa. Bê ti Paul ason ndali ti so lo hinga bango ndo ti tâ Nzapa, Jéhovah, na ndö ti vorongo ayanda (Ex. 20:4, 5). Paul so ayeke be-ta-zo abâ nga vorongo ayanda tongana mbeni ye ti saleté.

² Aye so Paul abâ na ngoi so lo lï na yâ ti gara ason bê ti lo mingi. Na mbage ti nord-ouest ti gara ni, nduru na kota lege ti lingo na yâ ti gara ni, mo yeke bâ gbâ ti astatue ti Hermès so a leke ni na mbeni lege so asara si azo abâ terê ti lo ti koli polele. Gara ni asi singo na akete da ti nzapa. So ndo ni asi singo na aye ni so, Paul ayeke fa tënë dä tongana nyen? Eskê lo yeke kanga ande bê ti lo ti gi ti mä terê na azo ni? Lo yeke mû maboko na ambeni ti gi tâ Nzapa na ti wara lo?

³ Atënë so Paul atene na azo so ahinga mbeti mingi so ayeke na Athènes, so a sû ni na Kusala 17:22-31, ayeke mbeni pendere tapande ti sarango tënë na kode nga na ndara. Tongana e manda ye na ndö ti tapande ti Paul, e yeke hinga ande lege ti mä terê na azo so ayeke mä e si e mû maboko na ala ti gbu li.

4, 5. Ando wa la Paul afa tënë dä na Athènes? Azo wa la lo tingbi na ala?

⁴ Paul asi na Athènes na ngoi ti use voyage ti lo tongana missionnaire na ngu 50 tongaso. a Na ngoi so lo yeke ku ti tene Silas na Timothée  alondo na Bérée aga, lo “to nda ti pika patara na yâ ti synagogue ni na aJuif”, tongana ti so lo yeke sara ka. Lo gi nga ti fa tënë na “lê ti gara”, ndo so lo lingbi ti wara amolenge ti kodro ni so ayeke aJuif ape (Kus. 17:17). Gara ti Athènes ni ayeke na mbage ti nord-ouest ti Acropole, wala kota gbagba so ayeke na ndö ti hoto so ayeke kâ; yongo ti gara ni ayeke mètre 250 nga nduru ni ayeke mètre 200. Gara ni ayeke gï senge ndo ti vongo ye ape, me a yeke nga mbeni ndo so gbâ ti azo ayeke gue dä. Mbeni buku atene so ndo ni so ayeke place so “mingi ni, tënë ti mosoro, ti poroso nga na aye ti ndara ti gbata ni ayeke tambela dä.” A nzere mingi na azo ti Athènes ti bungbi kâ ti pika patara na amba ti ala so ahinga mbeti mingi na ndö ti atënë nde nde.

⁵ Kâ na gara ni, Paul atingbi na azo so a yeke ngangu na ala ti yeda na tënë ti lo. Na popo ti ala, mo yeke wara a-Épicurien na aStoïcien so afango ye ti ala ayeke nde nde. b A-Épicurien atene gigi aga gï tongaso. Ti ala, ala tene: “Zo ayeke na bezoin ti sara mbeto ti Nzapa ape; zo akui awe, lo yeke mä songo ti ye ape. Terê ti zo apeut ti nzere, zo apeut ti kanga bê na yâ ti sioni ye.” Ti aStoïcien, ala yeda so a yeke kota ye ti tene zo ahinga ye nga lo mä yâ ti ye nga so nzapa ayeke gï mbeni ngangu, lo yeke gbu li ti lo ape nga ye ayeke gbu bê ti lo ape. Ala use kue, atâa a-Épicurien wala aStoïcien, ala mä na bê pëpe na zingongo ti akuâ so adisciple ti Christ ayeke fa. A yeke polele so bango ndo ti agroupe use so ague nde na akpengba tâ tënë so aChrétien ayeda na ni, na so Paul ayeke fa ni.

6, 7. Na mango Paul, ambeni Grec so ahinga mbeti mingi atene nyen? Laso nga, na mango e, ambeni zo so ahinga mbeti mingi atene nyen?

⁶ Na mango Paul, aGrec so ahinga mbeti mingi atene nyen? Ambeni atene lo yeke “zo ti dikongo kpere-kpere”. (Bâ note ti étude na ndö ti Kusala 17:18, nwtsty). Na ndö ti tënë so, mbeni zo ti gingo nda ti atënë ti Bible atene: “Na tongo nda ni, a yeke tene ka tënë so na ndö ti mbeni kete ndeke so ayeke dë ye. Me na pekoni, tënë so aye nga ti sara tënë ti azo so ayeke ro akete tanga ti kobe nga na aye so atï na sese na yâ ti gara. A si na mbeni ngoi, mbeni zo so ayeke mä atënë nde nde, me atënë ni ayeke gï kirikiri tongaso na yâ ti li ti lo, a yeke iri lo tongaso.” Azo so ahinga mbeti mingi so aye ti tene so Paul ayeke mbeni zo so ahinga ye ape, me lo yeke tene gï peko ti aye so lo mä na yanga ti ambeni zo. Me tongana ti so e yeke bâ ande ni, sioni iri so ala zia na ndö ti Paul akanga yanga ti lo ape.

⁷ A yeke oko ye so ayeke si laso. Fani mingi, azo ayeke tene asioni tënë na ndö ti e aTémoin ti Jéhovah ndali ti atënë ti mabe ti e. Na tapande, ambeni wafango mbeti ayeke fa so zo abâ gigi na lege ti nyama; na ala tene so zo so ayeda na tënë so ape ahinga ye ape. Azo so ahinga mbeti mingi so aye si azo abâ so e yeke ‘azo ti dikongo kpere-kpere’ na ngoi so e yeke fa gï ye so Bible atene nga e fa na ala aye so afa so apendere ye so e yeke bâ aga gï tongaso  ape. Atâa tënë so ala tene, mbeto ayeke sara e ape. Me na mbeto ape e yeke ngbâ ti fa polele so Zo so asara aye kue, Jéhovah Nzapa, la asara aye kue so e yeke bâ na ndö ti sese.—Apoc. 4:11.

8. (a) Ambeni zo so amä Paul asara ye tongana nyen? (b) Peut-être ala gue na Paul na Aréopage ngbanga ti nyen? (Bâ kete tënë na gbe ni na lembeti 142.)

⁸ Ambeni zo so amä tënë so Paul afa na yâ ti gara asara ti ala ye nde. Ala tene: “Lo kpa mbeni zo so ayeke fa tënë ti anzapa nde.” (Kus. 17:18). Paul ayeke fa biani tënë ti afini nzapa na azo ti Athènes? Tënë so ayeke ngangu mingi: a kpa mara ti tënë so a bi lani na li ti Socrate si a dë ngbanga ti kuâ na li ti lo, a sara angu mingi awe. Ni la, a gue na Paul na Aréopage na a hunda na lo ti fa nda ti aye so lo yeke fa, so ayeke fini ye na lê ti azo ti Athènes. c So azo ni ahinga Mbeti ti Nzapa ape so, Paul ayeke sara ande tongana nyen ti fa ndani na ala?

9-11. (a) Nyen la Paul asara ti mä terê na azo so ayeke mä lo? (b) Tongana nyen la e peut ti mû tapande ti lo?

⁹ Girisa ape so bê ti Paul ason mingi ndali ti ayanda so lo bâ. Me lo kanga bê ti lo, lo fâ ngbanga na ndö ti azo ti vorongo ayanda so ape. Na nzoni bê, lo gi ti wara azo so ayeke mä lo na lege so lo luti mingi na ndö ti atënë so lo na ala amä terê dä. Lo tene: “Azo ti Athènes, mbi bâ so na yâ ti aye kue, ala si ayeke kpe mbeto ti anzapa mingi ahon tanga ti azo.” (Kus. 17:22). A yeke mo bâ mo tene Paul atene na ala: ‘Mbi bâ so tënë ti nzapa agbu bê ti ala mingi.’ Na ndara, Paul agonda ala ndali ti so ala yeke na kota nzara ti voro Nzapa. Lo hinga so ambeni zo so fango ye ti wataka avuko lê ti ala alingbi ti yeda na nzoni tënë. Paul wani ahinga so ândö lo nga lo sara ye so ‘lo hinga ni pëpe’ nga ‘lo yeke na mabe pëpe.’—1 Tim. 1:13.

¹⁰ Na pekoni, Paul atene so lo bâ mbeni ye so afa so tënë ti nzapa agbu bê ti azo ti Athènes mingi, a yeke mbeni gbalaka so a mû ni na “mbeni nzapa so [a] hinga lo pëpe.” Mbeni buku atene: “A-Grec ayeke mû ka agbalaka na ‘anzapa so ala hinga ala pëpe’, ndali ti so ala sara mbeto ti tene ala son bê ti mbeni nzapa so ala girisa ti voro lo.” Na lege ti gbalaka tongaso, azo ti Athènes afa so mbeni Nzapa ayeke dä so ala hinga lo ape. Paul agboto lê na ndö ti gbalaka so ti wara lege ti fa nzoni tënë na ala. Lo tene: “Nzapa so ala yeke voro lo me ala hinga lo pëpe so, a yeke lo la si mbi yeke fa lo na ala so.” (Kus. 17:23). Paul asara tënë na kode na apusu azo ni ti yeda ti mä lo. Lo yeke fa tënë ti mbeni fini nzapa ape, tongana ti so ambeni zo atene. Me lo yeke fa tënë ti Nzapa so ala hinga lo ape, so ti tene tâ Nzapa.

¹¹ Tongana nyen la e peut ti mû tapande ti Paul na ngoi so e yeke fa tënë? Tongana e bâ ndo na terê ti e, e lingbi ti bâ aye so afa so tënë ti nzapa agbu bê ti zo ni; e lingbi ti bâ aye tongana croix so zo ni ayü ni wala ambeni ye so ayeke na terê ti da ti lo wala na yâ ti gbagba ti lo. E peut ti tene na lo, e tene: ‘Mbi bâ so tënë ti nzapa agbu bê ti mo mingi. Mbi ye fade ti sara lisoro na azo tongana mo so.’ Tongana na kode, e fa na zo ni so e hinga so lo ye tënë ti nzapa mingi, a lingbi ti sara si lo yeda ti mä e. Zia e girisa ape so e ye pëpe ti tene so zo so ayeke sara nzapa tongaso ayeke mä ande e ape. Na popo ti amba ti e aTémoin ti Jéhovah, mo yeke wara azo so ândö tënë ti nzapa ti ala agbu bê ti ala mingi, atâa so a yeke atënë ti wataka.

12. Paul asara tongana nyen ti changé kode ti lo ti lingbi na azo so ayeke mä lo?

¹² Paul awara lege ti mä terê na azo ni awe, me eskê lo yeke ngbâ ande ti sara tongaso na ngoi so lo yeke fa tënë na ala? So lo hinga so azo so ayeke mä lo ahinga atënë ti senda-ndara ti aGrec nga ala hinga Mbeti ti Nzapa ape, lo changé kode ti lo na alege nde nde si a lingbi na ala. Kozo ni, lo fa aye so ayeke na yâ ti Mbeti ti Nzapa me lo tene ape: “Mbeti ti Nzapa atene.” Use ni, fani  mingi lo tene “e” ti sara si azo ni abâ so lo nga kue lo yeke tongana ala. Ota ni, lo yôro ambeni tënë ti yâ ti ambeti ti ala na yâ ti atënë ti lo ti fa so ambeni ye so lo yeke fa ayeke na yâ ti ambeti ti ala. Zia e bâ fadeso pendere kode so Paul asara na tënë. Kpengba tâ tënë wa la lo fa na azo ti Athènes na ndö ti Nzapa so ala hinga lo ape?

13. Paul atene nyen na ndö ti lege so dunia abâ gigi? Nyen la lo fa na ala polele?

¹³ Nzapa la asara dunia kue. Paul atene: “Nzapa so asara dunia nga na aye kue so ayeke na yâ ni, lo so biani lo yeke Seigneur ti yayu na ti sese, lo lango pëpe na yâ ti atemple so maboko ti zo la asara ni.” d (Kus. 17:24). Dunia abâ gigi gï tongaso ape. Tâ Nzapa la asara aye kue (Ps. 146:6). Nzapa-wali Athéna wala tanga ti anzapa ayeke wara gloire ti ala gï na lege ti atemple, akete da ti nzapa nga na agbalaka. Me gloire ti Kota Gbia ti yayu na ti sese ayeke kota mingi na lo lingbi pëpe ti lango na yâ ti atemple so azo asara (1 aGbia 8:27). Ye so Paul aye ti tene ayeke polele: Tâ Nzapa ayeke kota ahon ayanda so azo aleke na azia na yâ ti atemple.—És. 40:18-26.

14. Tongana nyen la Paul afa so Nzapa abezoin ape ti tene azo amû ye na lo?

¹⁴ Nzapa ayeke na bezoin pëpe ti tene azo la amû ye na lo mungo. Azo ayeke yü ka apendere bongo na ayanda ti ala, ala mû na ala amatabisi ti nginza mingi wala ala yeke ga na ala aye ti nyongo ni na ti tengo ni, mo bâ mo tene ayanda ni abezoin aye ni so. Ye oko, ambeni wandara ti aGrec so ayeke mä Paul alingbi ti pensé so anzapa abezoin ye oko ape na maboko ti azo. Tongana a yeke tongaso, kite ayeke dä ape so ala yeda na tënë ti Paul so lo tene “maboko ti azo si ayeke sara kua” na Nzapa pëpe. Nzapa so asara ye kue ayeke bâ ndo na mbage ti zo pëpe ti mû na lo ye. Me lo la lo yeke mû na azo aye so ala yeke na bezoin ni: lo mû na ala “fini, mbö nga na aye kue”, so na popo ni mo yeke wara lâ, ngu-nzapa nga na pendere sese so akobe alë dä (Kus. 17:25; Gen. 2:7). Tongaso Nzapa, so lo yeke  mû ye na azo, abezoin pëpe ti tene azo, so awara ye na maboko ti lo, si amû ye na lo.

15. Tongana nyen la Paul aleke bango ndo ti azo ti Athènes so apensé so ala yeke kota ahon azo so ayeke aGrec ape? Kpengba ye wa la e manda na lege ti tapande ti lo?

¹⁵ Nzapa la asara zo. Azo ti Athènes apensé so ala yeke kota ahon azo so ayeke aGrec ape. Me sarango baba ti mara ague nde na ye so Bible afa (Deut. 10:17). Na ndara nga na kode, Paul asara tënë na ndö ti tënë so. Tongana Paul atene so “na lege ti zo oko, [Nzapa asara] mara oko oko kue ti azo”, kite ayeke dä ape so atënë ti lo apusu azo so amä lo ti gbu li (Kus. 17:26). Ge, lo yeke sara tënë ti Adam, so mbeti ti Genèse afa so lo la azo kue abâ gigi na lege ti lo (Gen. 1:26-28). So kotara ti azo kue ayeke gï oko, mbeni mara ayeke kota ahon atanga ni ape. Azo so ayeke mä Paul ahinga ye so lo ye ti tene. E manda mbeni kpengba ye na lege ti kode so lo fa na tënë ge. Atâa so na nzoni bê e yeke gi pëpe ti tene atënë so ason bê ti azo, e yeke ngoro terê ti ambeni tënë ti Bible pëpe gï ti tene azo ayeda na ni.

16. Nzapa aye si azo asara nyen?

¹⁶ Nzapa aye si azo aga nduru na lo. Atâa so akota wandara so ayeke na popo ti azo so ayeke mä Paul apika patara aninga mingi awe na ndö ti nda ti gigi ti zo, ala lingbi ti fa ndani nzoni ape. Me Paul afa polele so Zo so asara aye kue aye si azo ‘agi Nzapa, même ala gi lo na tarango ndo na ala wara lo biani, atâa so, ti tâ tënë ni, lo yeke yongoro pëpe na e oko oko kue.’ (Kus. 17:27). So azo ti Athènes ahinga Nzapa ni so ape aye ti tene so a yeke ngangu ti hinga lo? Ên-ën. Lo yeke nduru na azo so aye biani ti wara lo nga ti hinga lo (Ps. 145:18). Paul atene “e” ti fa so lo nga kue a lingbi lo ‘gi Nzapa na tarango ndo’.

17, 18. Ngbanga ti nyen la a yeke nzoni azo abâ so ala yeke nduru na Nzapa? Lege so Paul andu na bê ti azo afa nyen na e?

 ¹⁷ A yeke nzoni azo abâ so ala yeke nduru na Nzapa. Paul atene so a yeke ndali ti Nzapa si “e yeke na fini, e yeke tambela na e yeke dä”. Ambeni zo ti gingo nda ti atënë ti Bible atene so atënë ti Paul ge aye ti gue oko na ti Épiménide, wasungo suma-tene ti Crète. Lo yeke na fini na popo ti ngu 599 na ngu 500 kozo na ngoi ti e nga lo yeke “mbeni zo so na yâ ti ngobo ti vorongo anzapa ti ala, azo ti Athènes ahinga lo mingi.” Paul afa mbeni raison so a lingbi azo abâ so ala yeke nduru na Nzapa, lo tene: “Ambeni wasungo suma-tene ti ala atene: ‘E nga kue e yeke amolenge ti lo.’” (Kus. 17:28). A yeke nzoni azo abâ so ala yeke nduru na Nzapa ndali ti so lo yeke Babâ ti kozo zo so na lege ti lo azo kue abâ gigi. Ti ndu bê ti azo so ayeke mä lo, na ndara Paul afa atënë ti yâ ti ambeti ti aGrec so azo ni ane ni. e Na tapande ti Paul, ngoi na ngoi e lingbi ti yôro na yâ ti atënë ti e atënë ti yâ ti ambeti ti mbaï, ti yâ ti akota bakari nga na ti ambeni mbeti nde. Na tapande, tongana a lingbi na ni, e lingbi ti sara kua na mbeni tënë ti yâ ti mbeti so azo ane ni ti mû maboko na azo so ayeke aTémoin ape ti hinga nda ti aye so abungbi ti nzapa ti wataka ayeke sara.

¹⁸ Juska ge, Paul afa akpengba tâ tënë na ndö ti Nzapa; na kode, lo leke atënë ti lo si a lingbi na azo so amä lo. Paul aye si azo ti Athènes asara nyen na atënë so ala mä? Sân ti ku, lo ngbâ lo tene na ala ye so a lingbi ala sara.

19, 20. (a) Tongana nyen la na kode Paul afa so a yeke ye ti buba ti voro ayanda? (b) A lingbi azo so ayeke mä Paul asara nyen?

¹⁹ Paul ayeke nduru fadeso ti wa azo so ayeke mä lo ti sara mbeni ye. Lo kiri lo fa atënë ti yâ ti ambeti ti aGrec, lo tene: “Tongaso, so e yeke amolenge ti Nzapa so, a lingbi e tene na bê ti e pëpe so Nzapa akpa lor, wala argent, wala tênë, wala mbeni ye so a leke pendere na lege ti kode nga na gbungo li ti zo.” (Kus. 17:29). Tongana Nzapa la asara azo, a sara tongana nyen si Nzapa ni akiri ti kpa ayanda so azo la aleke ni? Atënë so Paul afa na kode afa polele so a yeke ye ti buba ti voro ayanda so zo la aleke (Ps. 115:4-8; És. 44:9-20). Tongana Paul atene “a lingbi e tene na bê ti e pëpe”, kite ayeke dä ape so lo sara si tënë ti lo ni ason ala mingi ape.

²⁰ Paul afa na ala polele ye so a lingbi ala sara, lo tene: “Nzapa akanga lê na ndö ti angoi so ala hinga ye lani pëpe so [ngoi so ala bâ ti ala so azo so avoro ayanda alingbi ti nzere na lê ti Nzapa], me fadeso lo fa na azo kue na ndo kue so a lingbi ala changé bê ti ala.” (Kus. 17:30). Âmanke bê ti ambeni zo so ayeke mä Paul ason ndali ti so lo hunda ala ti changé bê ti ala. Me kpengba fango tënë ti lo afa so a yeke grâce na Nzapa si ala yeke na fini, tongaso ala yeke kiri  ande tënë na lo. A lingbi ala gi Nzapa, ala manda tâ tënë na ndö ti lo nga ala sara ye a lingbi na aye kue so ala manda. Ye so aye ti fa so a lingbi azo ti Athènes ayeda so vorongo ayanda ayeke siokpari na tongaso a lingbi ala zia ni.

21, 22. Paul ahunzi tënë ti lo na kpengba tënë wa? Tënë so abâ e laso tongana nyen?

²¹ Paul ahunzi tënë ti lo na kpengba tënë so: “[Nzapa azia] mbeni lango so na yâ ni lo leke na bê ti lo awe ti fâ na lege ti mbilimbili ngbanga ti sese kue so azo ayeke dä na lege ti mbeni koli so lo soro lo, na lo mû mbeni tâ beku na azo kue ti zia bê dä na lege so lo zingo koli so na kuâ.” (Kus. 17:31). Lango ti ngbanga so ayeke ga ayeke kota raison so a lingbi azo agi tâ Nzapa na ala wara lo. Paul afa iri ti Juge ni ape. Me, lo tene mbeni tënë na ndö ti Juge ni so apika bê: Juge ni ayeke lani na ndö ti sese, lo kui na pekoni Nzapa azingo lo.

²² Ndangba tënë so Paul atene abâ e mingi laso. E hinga so Juge so Nzapa azia lo ayeke Jésus Christ so a zingo lo na kuâ (Jean 5:22). E hinga nga so lango ti fango ngbanga ni ayeke ninga ngu 1000 nga aga nduru ti si awe (Apoc. 20:4, 6). E yeke sara mbeto ti lango ni so ape, ndali ti so e hinga so, na ngoi ni so, azo so ayeke be-ta-zo ayeke wara gbâ ti aye ti nzoni. Zingongo ti Jésus Christ na kuâ ayeke miracle so ahon atanga ni kue; na a yeke ye so afa biani so apendere ye so e yeke ku ayeke si ande.

23. Ambeni zo asara nyen na peko ti so ala mä Paul?

²³ Na peko ti so azo ni amä Paul, sarango ye ti ala ayeke nde nde. “Ambeni akomanse ti he ndo” tongana ala mä tënë ti zingongo ti akuâ. Ti ambeni, ala mû desizion ti changé ti ga Chrétien ape, me ala tene: “E yeke mä mo ande na ndö ti tënë so mbeni lâ.” (Kus. 17:32). Ye oko, “ambeni zo na popo ti ala abungbi oko na Paul na ala ga azo so amä na bê. Na popo ti ala, a yeke wara Dionysius, mbeni juge na da-ngbanga ti Aréopage ni, mbeni wali so iri ti lo ayeke Damaris nga na ambeni zo ni.” (Kus. 17:34). A yeke a-oko ye so azo ayeke sara tongana ala mä tënë so e fa. Ambeni zo ayeke he e, na ambeni amû desizion ape. Ye oko, e yeke na ngia mingi tongana ambeni zo ayeda na tënë ti Royaume na ala ga aChrétien.

24. Fango tënë ti Paul na Aréopage afa nyen na e?

²⁴ Tongana e gbu li na ndö ti fango tënë ti Paul, e yeke bâ so lo leke angbongboro tënë ti lo na lege ni, lo sara si azo ayeda na ni nga lo leke ni si alingbi na azo so ayeke mä lo. Nga, e manda so e bezoin ti kanga bê nga ti sara ye na ndara na ngoi so e yeke fa tënë na azo so fango ye ti wataka avuko lê ti ala. Mbeni kpengba ye so e manda ayeke so: E yeke ngoro pëpe terê ti ye so Bible afa gï ti zia ngia na bê ti azo so ayeke mä e. Me tongana e mû tapande ti bazengele Paul, e yeke fa ye nzoni mingi. Na ndö ni, a yeke sara si a-ancien afa ye nzoni mingi na ngoi ti abungbi. Na sarango tongaso, e yeke wara akode so ahunda ti mû maboko na azo si ala “gi Nzapa, . . . na ala wara lo biani.”—Kus. 17:27.