1-3. Paul aga na Corinthe ti sara nyen? Akpale wa la lo wara?

 NA HUNZINGO ti ngu 50, Paul ayeke na Corinthe. A yeke mbeni kota ndo ti dengo buze so gbâ ti aGrec, aRomain nga na aJuif ayeke dä. a Paul aga ge ti vo ye, ti kä ye wala ti gi kua ape. Me lo ga ti sara mbeni ye so ayeke kota ahon aye so: lo ga ti fa tënë ti Royaume ti Nzapa. Ye oko, lo yeke na bezoin ti mbeni ndo ti lango dä, nga lo ye ape si ambeni zo la amû charge ti lo. Lo ye ape si azo abâ so lo yeke wara ye gï na lege ti kua ti fango tënë. Tongaso, lo yeke sara nyen?

² Paul ahinga ti leke atente. A yeke kete kua ape, me lo yeda ti sara ni si lo wara aye so lo bezoin ni. Eskê lo yeke wara ande kua na yâ ti gbata so azo kue ayeke gï na kua so? Lo yeke wara ande nzoni ndo ti lango dä la? Atâa so a lingbi Paul apensé na aye so, li ti lo ayeke na ndö ti kota kua ti lo: kua ti fango tënë.

³ Na bango ni, Paul aninga na Corinthe, na azo mingi ayeda na tënë so lo fa. Nyen la e lingbi ti manda na lege ti aye so Paul asara na Corinthe so apeut ti aidé e ti fa nda ti tënë ni kue na ndö ti Royaume na yâ ti territoire ti e?

4, 5. (a) Na ngoi so Paul ayeke na Corinthe, lo lango na ndo wa? Lo sara kua ti nyen? (b) Paul amanda ti leke atente tongana nyen?

⁴ Ambeni ngoi na peko ti so Paul asi na Corinthe, lo tingbi na mbeni koli na wali ti lo so ahinga ti yamba agene; a yeke Aquila, mbeni Juif, nga na wali ti lo Priscille, wala Prisca. Ala ga na Corinthe ndali ti so Togbia Claude amû yanga na “aJuif kue ti zia gbata ti Rome.” (Kus. 18:1, 2). Ala zia Paul ti lango na ndo ti ala nga ti sara kua legeoko na ala. Bible atene: “So lo [Paul] na ala ayeke sara oko kua, lo ngbâ na da ti ala lo na ala ayeke sara kua, ndali ti so ala yeke azo ti lekengo  atente.” (Kus. 18:3). Na ngoi kue so Paul ayeke fa tënë na Corinthe, lo lango na ndo ti koli na wali ti lo so, so ayeke azo ti nzoni bê. Peut-être a yeke na ngoi so Paul angbâ ti lango na ndo ti ala la lo sû ambeni mbeti so ayeke laso na yâ ti Bible. b

⁵ Paul, so amanda mbeti “na gbe ti Gamaliel”, asara tongana nyen ti hinga nga ti leke atente? (Kus. 22:3). Ti aJuif ti ngoi ti akozo Chrétien, a yeke sioni ape ti fa na amolenge kua ti maboko, atâa so amolenge ni ayeke manda nga mbeti. So Paul ayeke zo ti Tarse na sese ti Cilicie, mbeni ndo so a hinga ni mingi ndali ti cilicium, bongo so a leke atente na ni, âmanke Paul amanda kua ni na kete ti lo. Kua ti lekengo atente ayeke tongana nyen? A hunda peut-être ti tene a kpo abongo ni wala a fâ yâ ni na a fü ni si a leke na atente ni. Atâa tongana a kpo ni kpongo wala a fâ yâ ni fango, kua ni ason, ndali ti so bongo ni akpengba mingi.

6, 7. (a) Paul abâ lekengo atente tongana nyen? Nyen la afa so Aquila na Priscille ayeke na oko bango ndo ti lo? (b) A-Chrétien laso ayeke mû tapande ti Paul, Aquila na Priscille tongana nyen?

⁶ Paul abâ lekengo atente tongana kota kua ti lo ape. Lo sara kua so gï ti wara aye so lo bezoin ni na ngoi so lo yeke fa tënë, si lo fa nzoni tënë “senge senge”. (2 aCor. 11:7). Aquila na Priscille abâ kua ti ala tongana nyen? Kite ayeke dä ape so aita so ayeke na oko bango ndo ti Paul. Tongana Paul azia Corinthe na ngu 52, ala nga kue amû peko ti lo ti gue na Éphèse; kâ a sara bungbi na da ti ala (1 aCor. 16:19). Na mbeni ngoi, ala kiri na Rome, na pekoni ala kiri ague na Éphèse. Aquila na Priscille so ayapu na fango  tënë azia Royaume na kozo ndo, na ala mû terê ti ala kue ti sara kua na ambeni zo; ni la “acongrégation kue ti amara” akiri merci na ala.—aRom. 16:3-5; 2 Tim. 4:19.

⁷ A-Chrétien laso ayeke mû tapande ti Paul, Aquila na Priscille. Aita so ayapu na fango tënë ayeke sara kua ngangu si ala “ga mbeni nengo kungba na ndö ti” ambeni zo ape (1 aThes. 2:9). A yeke ye ti gonda ti bâ so apionnier mingi ayeke sara akua so amû ngoi ti ala mingi ape wala ala sara kua gï na ambeni ngoi na yâ ti ngu ni si a mû maboko na ala ti sara kota kua ti ala so ayeke fango tënë. Tongana ti Aquila na Priscille, gbâ ti awakua ti Jéhovah ayeke sara nzoni bê na asurveillant ti circonscription na lege so ala yamba ala na da ti ala. Tongaso, ala so ‘ayamba agene’ ahinga so sarango tongaso ayeke kpengba zo.—aRom. 12:13.

8, 9. Tongana aJuif angbâ ti ke tënë so Paul afa, lo sara tongana nyen? Lo gue lo fa tënë na ndo wa?

⁸ Paul abâ kua ti lekengo atente gï tongana mbeni ye so a-aidé lo ti fa tënë; ye so afa ni ayeke ye so lo sara na ngoi so Silas na Timothée alondo na Macédoine aga na acadeau mingi so aita atokua (2 aCor. 11:9). Hio tongaso, Paul “akomanse ti mû ngoi ti lo kue na tënë ni [wala Paul ‘amû ngoi ti lo kue ti fa tënë’, Fini Mbuki, 2001]”. (Kus. 18:5). Paul afa tënë mingi na aJuif, me ambeni mingi ake ni. Ti fa na azo ni so ngbanga so ala yeke gue ti wara ayeke na li ti ala wani ndali ti so ala ke ti yeda na tënë ti Christ so alingbi ti sö ala, lo yengi yâ ti bongo ti lo na lo tene na aJuif so, lo tene: “Mênë ti ala angbâ na li ti ala. Tënë oko ayeke na li ti mbi pëpe. Ti fadeso mbi yeke gue na mbage ti azo ti amara.”—Kus. 18:6; Ézéch. 3:18, 19.

⁹ Fadeso, Paul ayeke fa tënë na ndo wa? Titius Justus, so ayeke peut-être mbeni prosélyte na so da ti lo atingbi na synagogue ni, ayeda si Paul aga na ndo ti lo. Tongaso, Paul azia synagogue ni lo gue na da ti Justus (Kus. 18:7). Paul angbâ lakue ti lango na ndo ti Aquila na Priscille na Corinthe, me da ti Justus aga ndo so Paul ayeke fa tënë na azo dä.

10. Nyen la afa so Paul aleke na bê ti lo ape ti fa tënë gï na azo ti amara?

¹⁰ So Paul atene ni yeke gue na mbage ti azo ti amara aye ti tene so lo zia biani biani ti fa tënë na aJuif nga na aprosélyte, même ala so ayeda ti mä lo? Ên-ën. Na tapande, “Crispus, mokonzi ti synagogue ni, aga mbeni zo so amä na bê na Seigneur, na azo ti da ti lo kue asara tongaso.” Âmanke azo mingi so ayeke gue lani na synagogue amû peko ti Crispus, ndali ti so Bible atene: “Azo ti Corinthe mingi so amä tënë ni akomanse ti mä na bê nga a batize ala.” (Kus. 18:8). Tongaso, fini congrégation so abâ gigi na Corinthe asara bungbi na da ti Titius Justus. Tongana Luc afa aye ni na molongo ti singo ti aye ni, tongana ti so lo yeke sara ka, aJuif na aprosélyte so aga aChrétien na peko ti so Paul ayengi yâ ti bongo ti lo. Ye ni so afa polele so Paul ayeke nduru ti changé alingbi na ye so asi.

11. Tongana nyen la aTémoin ti Jéhovah laso ayeke mû tapande ti Paul tongana ala yeke fa tënë na azo so atene ala yeke aChrétien?

¹¹ Na yâ ti akodro mingi laso, gere ti a-eglize so azo ni atene ala yeke aChrétien agbu sese ngangu, na azo ni aye abungbi ti nzapa ti ala ngangu. Na yâ ti ambeni kodro nga na azoa, amissionnaire ti a-eglize so asara si gbâ ti azo aga na yâ ti a-eglize ti ala. Azo so atene ala yeke aChrétien, me mingi ni, ala hule na terê ti aye ti akotara ti ala, tongana ti aJuif ti Corinthe ti ngoi ti akozo Chrétien. Ye oko, na tapande ti Paul, e aTémoin ti Jéhovah e yeke gi ti fa tënë na mara ti azo tongaso, na e luti na ndo ti kete ye so ala hinga na yâ ti Bible ti mû maboko na ala. Même tongana ala ke ti mä e wala akota zo ti nzapa ti ala asara ye ti ngangu na e, e yeke kiri na peko ape. Na popo ti azo so ‘ayapu na kusala ti Nzapa, me a yeke na lege ti tâ hingango ye pëpe’,  peut-être gbâ ti azo ayeke dä so asara terê ti ala kete na so a hunda ti tene e gi ala si e wara ala.—aRom. 10:2.

12. Tënë wa la Seigneur Jésus atene na Paul ti mû ngangu na lo?

¹² Tongana Paul agi bê ti lo ti hinga wala a yeke nzoni lo ngbâ na Corinthe ti fa tënë, gingo bê so ahon na bï ni so Seigneur Jésus asi na lo na yâ ti mbeni vision na lo tene na lo: “Sara mbeto pëpe, ngbâ gï ti fa tënë ni, kanga yanga ti mo pëpe, ndali ti so mbi yeke na terê ti mo na mbeni zo alingbi ande ti tï na ndö ti mo ti sara sioni na mo pëpe; mbi yeke na azo mingi na yâ ti gbata so.” (Kus. 18:9, 10). Tënë so amû ngangu na Paul mingi! Seigneur wani la atene na Paul so lo yeke bata lo si sioni awara lo ape; lo tene nga so azo mingi so ayeke yeda ande na nzoni tënë ayeke na yâ ti gbata ni. Nyen la Paul asara na pekoni? Bible atene: “Lo ngbâ na ndo so ngu oko na nze omene, lo yeke fa tënë ti Nzapa na popo ti ala.”—Kus. 18:11.

13. Na ngoi so Paul ayeke ga nduru na ndo ti fango ngbanga, tënë wa la aga peut-être na li ti lo? Me nyen la amû lege na lo ti bâ so sioni ayeke si na lo ape?

¹³ Na peko ti so Paul asara ngu oko tongaso na Corinthe, Seigneur akiri afa na lo so lo yeke na lo na ngoi so “aJuif amä terê, ala londo na terê ti Paul na ala gue na lo na devant ti ngende ti fango ngbanga,” so a iri ni bêma (Kus. 18:12). Ambeni zo atene so ndo ni so ayeke mbeni estrade so a sara ni na marbre ti bleu na ti vuru na so a kpaka aye ti pendere na terê ni; a yeke peut-être nduru na bê ti gara ti Corinthe. Lê ti lacour so ayeke na devant ti ndo ti fango ngbanga ni akono mingi na azo mingi apeut ti bungbi dä. Awandara ti gingo ye na gbe ti sese awara aye so afa so ndo ti fango ngbanga ni ayeke gï nduru na synagogue ni, na tongaso a yeke nga nduru na da ti Justus. Na ngoi so Paul ayeke ga nduru na ndo ni so, peut-être li ti lo ayeke gï na ndö ti Étienne so a bo lo na tênë na so a yeke iri lo kozo zo so akui ndali ti so lo yeke témoin ti Jésus. Paul, so a hinga lo lani na iri ti Saul, ‘ayeda na fango Étienne.’ (Kus. 8:1). Lo nga kue a yeke fâ lo na ndembe ni so? Ên-ën, ndali ti  so Jésus atene na lo atene: ‘Mbeni zo alingbi ti sara sioni na mo pëpe.’—Kus. 18:10.

14, 15. (a) Tënë wa la aJuif abi na li ti Paul? Ngbanga ti nyen la Gallion ake ti fa ngbanga ti tënë ni? (b) Nyen la asi na Sosthène? Peut-être nyen la asi na peko ti ye so awara lo?

¹⁴ Nyen la asi na ngoi so Paul asi na ndo ti fango ngbanga ni? Zo so aduti na ndö ti ngende ni ayeke Gallion, proconsul ti Achaïe; lo yeke yaya ti Sénèque, mbeni wandara ti Rome. A-Juif abi tënë so na li ti Paul, atene: “Koli so ayeke ga na azo ti voro Nzapa na mbeni lege so ague nde na ndia.” (Kus. 18:13). A-Juif aye ti tene so ndia ake fango tënë ti Paul. Me Gallion abâ ti lo so Paul asara pëpe “mbeni ye so ayeke na lege ni pëpe” nga lo sara “ye ti sioni” ape (Kus. 18:14). Gallion aye ti yôro terê ti lo na yâ ti atënë ti aJuif ape, ni la kozo ti tene Paul azi yanga, Gallion atene so mbeni tënë ti fâ ngbanga na ndö ni la ape. Azo so abi tënë na li ti Paul aga ngbä. Ala kiri na ngonzo ti ala na ndö ti Sosthène, so peut-être lo la lo ga mokonzi ti synagogue ni na place ti Crispus. Ala gbu Sosthène “na ala komanse ti pika lo na devant ti ngende ti fango ngbanga ni.”—Kus. 18:17.

¹⁵ Ngbanga ti nyen la Gallion ake pëpe na gbâ ti azo so ti pika Sosthène? Peut-être lo bâ so Sosthène la apusu ala ti londo na terê ti Paul na tongaso lo lingbi na pika so awara lo. Atâa raison ni la wala ni la ape, pika so aga peut-être na nzoni ye. Na yâ ti kozo mbeti so Paul atokua na aChrétien ti Corinthe ngu mingi na pekoni, lo sara tënë ti mbeni ita so iri ti lo ayeke Sosthène (1 aCor. 1:1, 2). Eskê a yeke Sosthène so a pika lo lani na Corinthe la? Tongana a yeke lo, âmanke ye ti ngangu so amû maboko na lo ti ga Chrétien.

16. Tënë ti Seigneur so atene “ngbâ gï ti fa tënë ni, kanga yanga ti mo pëpe, ndali ti so mbi yeke na terê ti mo” andu kua ti e ti fango tënë tongana nyen?

¹⁶ Girisa ape so a yeke na peko ti so aJuif ake fango tënë ti Paul la Seigneur Jésus adë bê ti lo, atene: “Sara mbeto pëpe, ngbâ gï ti fa tënë ni, kanga yanga ti mo pëpe, ndali ti so mbi yeke na terê ti mo.” (Kus. 18:9, 10). A yeke nzoni e girisa tënë so ape, mbilimbili na ngoi so azo ake tënë so e yeke fa. Dabe ti mo lakue so Jéhovah ahinga ye so ayeke na bê ti zo, na lo yeke sara si azo so ayeke na nzara ti sara na lo aga nduru na lo (1 Sam. 16:7; Jean 6:44). Tënë so amû biani ngangu na e ti ngbâ ti fa tënë mingi. Ngu oko oko, azo saki mingi ayeke wara batême, so ti tene lango oko oko, azo ngbangbo mingi. Ti dë bê ti azo so amä yanga ti lo na ala “sara si azo na popo ti amara kue aga adisciple”, Jésus atene: “Mbi yeke na terê ti ala lango oko oko kue juska na lâ ni so aye ti ngoi so ayeke gue ti hunzi.”—Mat. 28:19, 20.

17, 18. Na ngoi so Paul ayeke na lege ti gue na Éphèse, peut-être lo yeke pensé na nyen?

¹⁷ E hinga ape wala desizion so Gallion amû ti ke ti fâ ngbanga na ndö ti tënë so a bi na li ti Paul asara si fini congrégation so aduti na siriri na pekoni. Ye oko, Paul angbâ na Corinthe “alango mingi,” na pekoni lo zia aita ni lo  hon. Na ngu 52, na popo ti nze ti mars na mai, lo leke ti mû bateau na port ti Cenchrées, so ayeke na kilomètre 11 na est ti Corinthe, ti gue na Syrie. Me kozo si lo hon, lo ‘fâ kuä ti li ti lo nduru, ndali ti so lo mû lani mbeni zendo.’ c (Kus. 18:18). Na pekoni, lo mû Aquila na Priscille na terê ti lo, ala fâ Ngu-ingo ti Égée ti gue na Éphèse so ayeke na Asie Mineure.

¹⁸ Na ngoi ti voyage ni, âmanke Paul ayeke pensé na ndö ti ngoi so lo sara na Corinthe. Apendere ye mingi asi na lo kâ nga lo yeke na gbâ ti araison ti duti na ngia. Lo wara aye ti nzoni mingi na yâ ti nze 18 so lo sara kâ. Kozo congrégation ti Corinthe abâ gigi, na aita ayeke sara bungbi na da ti Justus. Na popo ti azo so aga aChrétien, mo yeke wara Justus, Crispus na azo ti da ti lo nga na ambeni zo mingi. Paul aye afini ita so mingi, ndali ti so lo la lo mû maboko na ala ti ga aChrétien. Na pekoni, na yâ ti mbeni mbeti so lo tokua na ala, lo haka ala na mbeni mbeti so a sara nzoni tënë ti lo na yâ ni, mbeti so a sû na ndö ti bê ti lo. E nga e bâ so e yeke nduru na azo so e wara pasa ti mû maboko na ala ti ga aChrétien. A nzere na e mingi ti bâ azo so, so ala yeke tongana “ambeti so a sara nzoni tënë ti e na yâ ni”.—2 aCor. 3:1-3.

19, 20. Paul asara nyen na ngoi so lo si na Éphèse? Tapande ti lo afa na e nyen na ndö ti sarango akua so agonda Jéhovah?

¹⁹ Gï so Paul asi na Éphèse, lo to nda ti fa tënë. Lo “lï na yâ ti synagogue na lo pika patara na aJuif.” (Kus. 18:19). Paul aninga na Éphèse ape. Atâa so aita ahunda lo ti ngbâ a ninga kete, “lo yeda pëpe”. Na ngoi so lo yeke bara ala ti hon, lo tene na ala: “Mbi yeke kiri na mbage ti ala ande tongana Jéhovah aye.” (Kus. 18:20, 21). Âmanke Paul ahinga so a hunda ti fa tënë mingi na Éphèse. Ni la lo leke ti kiri kâ, me lo zia tënë ni na maboko ti Jéhovah. So nzoni tapande ndali ti e! A yeke na e ti mû li ni ti sara akua so agonda Jéhovah. Ye oko, a lingbi lakue e zia si Jéhovah afa lege na e, na e gi ti sara ye a gue oko na ye so lo ye.—Jacq. 4:15.

²⁰ Paul azia Aquila na Priscille na Éphèse, na lo mû bateau lo descend na Césarée. Âmanke lo “monté” na Jérusalem, lo bara aita so ayeke kâ. (Bâ note ti étude na ndö ti Kusala 18:22, nwtsty.) Na pekoni, Paul akiri na ndo ti lo na Antioche ti Syrie. Use voyage ti lo tongana missionnaire ahunzi nzoni. Nyen la ayeke ku lo na ngoi ti ota voyage ni?