1, 2. Ngbanga ti nyen azo mingi abâ ndia na nene ni pëpe, me tongana nyen e lingbi ti bâ andia ti Nzapa?

‘NDIA ayeke mbeni dû so alï ngangu, na amene ye kue.’ Tënë so asigigi na yâ mbeni buku ti ngu 1712. A fa sioni ti abungbi ti fango ngbanga so na yâ ni atënë so ague na gbele ngbanga ayeke ninga angu mingi, si ahunzi nginza kue ti azo so ague na atënë ti ala na gbele ngbanga. Na akodoro mingi, azo ahinga li ti ala pëpe na aye so a leke ti sigigi na ndia, nga ti fâ ngbanga. A si singo na aye ti kirikiri na asioni bibe, nga aye ayeke tambela dä kirikiri. Ye so asala si azo mingi ayeke bâ ndia na nene ni mbeni pëpe.

² Nde na so, bâ atënë so a sû a sala angu 2 700 tongaso awe: “O, mbi ndoye Ndia ti Mo mingi!” (Psaume 119:97). Ngbanga ti nyen wasungo psaume ni aye ndia ni mingi tongaso? Ngbanga ti so ndia so lo sepela ni alondo na Jéhovah Nzapa, me na angorogbia ti azo pëpe. Na ndembe so mo yeke manda andia ti Jéhovah, mo yeke ye peut-être ni ande mingi tongana wasungo psaume so. Mandango ye so ayeke sala ande si mo hinga nzoni mingi tongana nyen Kota Walungo ndia ti dunia kue ayeke bâ aye.

3, 4. Na alege wa Jéhovah afa so lo yeke Walungo ndia?

³ Bible atene na e: “Gi Zo oko ayeke Zo ti lu ndia na Juge.” (Jacques 4:12). Biani, gi Jéhovah oko si ayeke tâ Walungo ndia. Même atongoro ayeke tambela na lege ti ‘akpengba-ndia ti lo ti ayayu’. (Job 38:33). Ndia ti Nzapa ayeke fa nga lege na a-ange ti Jéhovah kutu mingi mingi. Ala oko oko kue, so ayeke nzoni-kue, ayeke na mbilimbili ndo ti ala, a lingbi na kamba ti kua ti ala. Ala yeke sala kua na gbele komandema ti Jéhovah tongana awakua ti lo.—Psaume 104:4; aHébreu 1:7, 14.

 ⁴ Jéhovah amû nga ndia na azo. E oko oko kue e yeke na yingo-ti-hinga, so afa na gigi bango ndo ti Jéhovah na ndo salango ye ti mbilimbili. Yingo-ti-hinga ayeke tongana mbeni ndia na yâ e so alingbi ti mû maboko na e ti hinga popo ti nzoni na sioni (aRomain 2:14). Akozo babâ na mama ti e ayeke lani na mbeni yingo-ti-hinga so ayeke mbilimbili-kue, ni la ala yeke lani na bezoin ti gbâ ti ndia pëpe (Genèse 2:15-17). Me zo so ayeke mbilimbili-kue pëpe ayeke na bezoin ti gbâ ti ndia, si afa na lo lege ti sala ye so bê ti Nzapa aye. Jéhovah Nzapa amû lani andia na ababâ ti sewa tongana Noé, Abraham, na Jacob, si ala nga kue afa ni na asewa ti ala (Genèse 6:22; 9:3-6; 18:19; 26:4, 5). Na ngoi so lo mû na mara ti Israël mbeni Ndia na lege ti Moïse, Jéhovah asala si lo mveni lo ga Walungo ndia na mbeni lege so ade ti si kozoni pëpe. Bungbi ti andia so amû lege na e ti hinga nzoni mingi bango ndo ti Jéhovah na ndo salango ye ti mbilimbili.

5. Ndia ti Moïse ayeke mbeni bungbi ti andia so ane nengo, na so zo agi li ti lo na ni gbä? Ngbanga ti nyen mo tënë tongaso?

⁵ Ti azo mingi, Ndia ti Moïse ayeke mbeni molongo ti andia so ane nengo, na so zo agi li ti lo na ni gbä. Tënë so ayeke tâ tënë oko pëpe. Na yâ mbeti ti ndia so kue, wungo ti andia ni ahon 600. A kpa mbeni ye so ayeke mingi, me gbu li ti mo kete: Ti si na hunzingo ti siècle 20, andia ti Amerika asi yâ ti alembeti ahon 150 000. Lakue, na yâ ti angu use, a yeke zia na ndo ni andia ahon 600. Tongaso, tongana a bâ wungo ni, Ndia ti Moïse ayeke kete mingi na tele ti gbâ ti andia ti azo. Ye oko, Ndia ti Nzapa afa lege na azo ti Israël na yâ ambage ti fini so andia ti fadeso asala même tënë na ndo ni oko pëpe. Zia e bi lê dä kete e bâ.

6, 7. (a) Ye nyen azia kangbi na popo ti Ndia ti Moïse na tanga ti abungbi ti andia, na kota komandema ti Ndia ni ayeke so wa? (b) Tongana nyen azo ti Israël alingbi lani ti fa so ala yeda na kota yanga-ti-komande ti Jéhovah?

⁶ Ndia ni ayä na nduzu kota yanga-ti-komande ti Jéhovah.  Na lege so, Ndia ti Moïse ayeke kota ahon tanga ti abungbi ti andia kue. Kota ndia ti Moïse ni ayeke so: “I mä, O Israël! L’Eternel Nzapa ti e ayeke L’Eternel oko! A lingbi mo ndoye L’Eternel Nzapa ti mo na bê ti mo kue, na âme ti mo kue, na ngangu ti mo kue.” Na lege wa a lingbi azo ti Nzapa afa so ala ye lo? A yeke na salango na lo nga na yengo dä na kota yanga-ti-komande ti lo.—Deutéronome 6:4, 5; 11:13.

⁷ Azo ti Israël oko oko kue afa so ala yeda na kota yanga-ti-komande ti Jéhovah na mango yanga ti azo so Nzapa azia na li ti ala. Ababâ na mama, amokonzi, ajuge, aprêtre, nga na nda ni gbia ni, ala kue asala kua na iri ti yanga-ti-komande ti Nzapa. Tongana zo ake ti mä ala so amû li ni, Jéhovah abâ ni tongana kengo yanga ti lo. Na mbage, tongana azo so amû li ni asala ye ti kirikiri wala na baba na azo, ngonzo ti Jéhovah alingbi ti tï na ndo ti ala (Exode 20:12; 22:28; Deutéronome 1:16, 17; 17:8-20; 19:16, 17). Atâa ala mû li ni wala pëpe, a lingbi azo ti Israël kue amû mbage ti kota yanga-ti-komande ti Nzapa.

8. Tongana nyen Ndia ni amû mbage ti ye so Jéhovah ahunda na ndo dutingo nzoni-kue?

⁸ Ndia ni amû mbage ti ye so Nzapa ahunda na ndo dutingo nzoni-kue. Tënë “nzoni-kue” asigigi ahon fani 280 na yâ Ndia ti Moïse. Ndia ni amû lani lege na azo ti Nzapa ti hinga popo ti ye so ayeke sioni nga ye so ayeke na sioni oko pëpe. A fa aye 70 so alingbi ti sala si mbeni zo ti Israël aduti na sioni na yâ vorongo ti lo. Andia so asala tënë ti batango tele na seni, tengo kobe, nga na bingo azende. Andia so aga na aye ti nzoni mingi na seni ti zo. * Me nda ni ayeke kota mingi: ti tene azo ni anzere lakue na lê ti Jéhovah, a lingbi ala duti yongoro na asioni salango ye ti amara so angoro ala. Bâ mbeni tapande.

9, 10. Ndia ti Moïse ayeke na akpengba-tene wa na ndo bungbingo ti koli na wali nga na dungo molenge? Aye ti nzoni wa andia so aga na ni?

 ⁹ Ndia afa so bungbingo ti koli na wali nga na dungo molenge, même na popo ti azo so amû tele, asala si zo aga sioni (Lévitique 12:2-4; 15:16-18). So ayeke pëpe kiringo na peko anzoni matabisi so alondo na Nzapa (Genèse 1:28; 2:18-25). Nde na so, andia so ayä na nduzu dutingo nzoni-kue ti Jéhovah na abata awavorongo lo si ala duti na sioni pëpe. Bâ, lani amara so angoro Israël amû bungbingo ti koli na wali, salango ambeni ye ti tene wali adü, nga na vorongo, abungbi ni kue place oko. Na yâ vorongo ti azo ti Canaan, akoli na awali ayeke kä tele ti ala na awali wala na akoli; a sala si na nda ni, salango pitan kirikiri abâ gigi, awu na amû ndo kue. Me ti Ndia ni, a yeke nde, a zia vorongo ti Jéhovah yamba na tënë ti bungbingo ti koli na wali. * Ambeni ye ti nzoni nde ayeke nga dä.

¹⁰ Andia so amû lege ti fa mbeni kota tâ tënë. * Teti biani, tongana nyen si siokpari alondo na Adam ti si na azo kue? A yeke na lege ti bungbingo ti koli na wali nga na dungo molenge pëpe? (aRomain 5:12). Biani, Ndia ti Nzapa adabe azo ti lo so siokpari ayeke lakue dä. E kue a dü e na yâ siokpari (Psaume 51:5). Ti tene e ga ndulu na Nzapa ti e so ayeke nzoni-kue, a lingbi a pardone e, nga a futa mbeni ngele ti zi e na yâ siokpari.

11, 12. (a) Kota kpengba-ndia wa ti fango ngbanga ti mbilimbili Ndia amû mbage ni? (b) Aye wa so ayeke na yâ Ndia ni abata zo yongoro na fango ngbanga ti kirikiri?

¹¹ Ndia ni ayä na nduzu fango ngbanga ti mbilimbili ti Jéhovah. Ndia ti Moïse amû mbage ti kpengba-ndia so ahunda ti  mû ye so alingbi tele na yâ fango ngbanga. A tene: “Fini teti fini, lê teti lê, pembe teti pembe, maboko teti maboko, gere teti gere.” (Deutéronome 19:21). Tongana mbeni zo ake ndia, a hunda ti tene a se lo alingbi biani na kengo ndia ni. Mbage ti fango ngbanga ti mbilimbili so ti Nzapa amû yâ ti Ndia ni kue. Na tongana ti so chapitre 14 ayeke fa ande, ye so ayeke kota ye ti tene e gbu nda ti sandaga ti kota ngele ti Jésus Christ.—1 Timothée 2:5, 6.

¹² Ndia ni ayeke nga na aye so abata zo yongoro na fango ngbanga ti kirikiri. Na tapande, ti sala si gere ti mbeni tënë so a bi na li ti zo aluti nzoni, a hunda tënë ti yanga ti azo use wala ota tongaso. A yeke dë ngangu ngbanga na li ti zo so asala tënë ti témoin ti wataka (Deutéronome 19:15, 18, 19). A ke nga ngangu mingi petengo goro (Exode 23:8; Deutéronome 27:25). Même na yâ akode ti dengo buze ti ala, a hunda na azo ti Nzapa ti sala ye so Jéhovah abâ ayeke mbilimbili, so ayeke na nduzu mingi (Lévitique 19:35, 36; Deutéronome 23:19, 20). Bungbi ti andia so ayeke nzoni mingi nga asala kangbi pëpe. A ga na ye ti nzoni mingi na azo ti Israël!

13, 14. Tongana nyen Ndia ahunda ti tene a zia kangbi pëpe na yâ salango ye na mbeni zo ti nzi nga na zo ni so lo nzi lo?

¹³ Ndia ti Moïse ayeke mbeni bungbi ti andia so akpengba mingi, si a fa be-nzoni pëpe? Oko pëpe! Gbia David asû atënë so na gbe ti yingo: “Ndia ti L’Eternel alingbi kue.” (Psaume 19:7). Tongana ti so lo hinga lani nzoni, Ndia ni ahunda ti fa be-nzoni na ti sala kangbi pëpe. Tongana nyen?

¹⁴ Na ambeni kodoro laso, a bâ so ndia afa be-nzoni mingi na azo so asala sioni ahon ala so ye ti sioni ni asi na ala. Na tapande, a lingbi ti bi azo ti nzi na da ti kanga. Me peut-être azo so azo ti nzi ni anzi ala so ayeke wara akungba ti ala ni pëpe. Na ndo ni, a hunda na ala ti futa lampo, si na lege ni a yeke mû kobe nga na da na azo ti nzi ni so. Na Israël ti giriri, mara ti ada ti kanga ti laso ayeke lani dä pëpe. A yeke se lani azo ni  na yâ ambilimbili katikati so a zia (Deutéronome 25:1-3). A hunda na zo ti nzi ti kanga dû ti ye so lo nzi, nga ti futa nginza. Oke? Wungo ti nginza ni ayeke nde nde, teti a mû peut-être lani lege na awafango ngbanga ti bâ ambeni ye, na tapande ti bâ wala zo ti nzi ni agbian bê ti lo. Ye so afa ngbanga ti nyen ye so a hunda ti futa ni na Lévitique 6:1-7 ayeke kete ahon ti so a hunda na Exode 22:7.

15. Tongana nyen Ndia afa be-nzoni nga asala ye ti mbilimbili na mbage ti zo so afâ zo na mbana pëpe?

¹⁵ Ndia ni afa be-nzoni na hingango so sioni kue so a sala, a sala ni na mbana pëpe. Na tapande, tongana mbeni zo afâ mba ti lo na mbana pëpe, a hunda na lo pëpe ti futa âme teti âme tongana lo sala ye so ayeke na lege ni, so ayeke ti kpe na yâ mbeni oko ti agbata ti batango tele so ayeke na yâ kodoro ti Israël kue. Tongana awafango ngbanga so alingbi kue abâ tënë ti lo, a lingbi lo ngbâ na yâ gbata ni ngbii kota prêtre ni akui si. Na pekoni awe, lo lingbi ti gue ti lango na ndo so bê ti lo aye. Na lege so, Nzapa asala be-nzoni na lo. Me, ndia ni afa nga polele so fini ti zo ayeke na ngele mingi.—Nombre 15:30, 31; 35:12-25.

16. Tongana nyen Ndia abata ambeni droit ti azo?

¹⁶ Ndia ni abata droit ti zo oko oko. Bâ lege so a bata lani na azo so amû yongo. Ndia ake ti tene zo alï na yâ da ti mba ti lo so amû yongo ti gbu aye ti lo na ngangu ti ku na ngoi so lo yeke futa na yongo ni. Me, a hunda na lo ti ngbâ na gigi si zo ni mveni aga na lo ye ni. Tongaso, zo alï kirikiri na da ti mba ti lo pëpe. Tongana wa ti yongo ni amû bongo ti ndo ni ti zo ni, a lingbi lo kiri na ni kozoni si ndo avuko, teti peut-être zo so amû yongo ni ayeke na bezoin ni ti tene tele ti lo amû wâ.—Deutéronome 24:10-14.

17, 18. Na ndo tënë ti bira, tongana nyen amolenge ti Israël ayeke lani nde na tanga ti amara, na ngbanga ti nyen?

¹⁷ Ndia afa même lege na salango bira. Azo ti Nzapa atiri lani bira, pëpe gi ndali ti nzara ti wara ngangu ti komande wala ti mû akodoro mingi, me ti ga azo so Nzapa asala kusala na ala na yâ “Bira ti L’Eternel”. (Nombre 21:14). Mingi ni, a hunda  na azo ti Israël ti hunda na azo ti gbata ni ti ga na gbe ti ala sân ti tiri. Tongana gbata ni ake, ge si Israël ayeke ngoro tele ti kodoro ni alingbi na aye so Nzapa afa. Nde na ye so mingi ti aturugu asala na yâ mbaï, a mû lege pëpe na aturugu ti Israël ti gbu awali na ngangu ti bungbi na ala, wala ti fâ azo kirikiri senge senge. A lingbi ala bâ nga akeke, angu na ambeni ye tongaso na nene ni. Ala dë pëpe akeke so ayeke na alengo ni. * Tanga ti aturugu ayeke na mara ti andia tongaso pëpe.—Deutéronome 20:10-15, 19, 20; 21:10-13.

¹⁸ Bê ti mo aso ti mä so, na ambeni kodoro, a yeke mû akete molenge ti ga aturugu? Na Israël ti giriri, koli so ngu ti lo ade asi 20 pëpe alingbi ti lï turugu pëpe (Nombre 1:2, 3). A gbanzi même na mbeni kota koli ti sala bira tongana mbito ahon ndo ti lo. A hunda na koli so amû wali fini fini ti ku ngu oko ahon si lo lingbi ti sala kusala so alingbi ti gue na lo na kuâ. Tongaso lo lingbi ti dü na ti bâ molenge ti lo so ayeke wara ande ye na peko ti lo. Ndia afa so, na lege so, fini koli ni alingbi ti sala si wali ti lo ‘aduti na ngia’.—Deutéronome 20:5, 6, 8; 24:5.

19. Ye nyen Ndia amû ti bata na awali, amolenge, asewa, awomua, nga na amolenge so babâ ti ala ayeke pëpe?

¹⁹ Ndia abata nga awali, amolenge, nga na sewa. Lo bâ nga lege ti ala. A hunda na ababâ na mama ti bâ lakue lege ti amolenge ti ala, nga ti fa aye ti yingo na ala (Deutéronome 6:6, 7). A ke mara ti bungbingo kue ti koli na wali na popo ti sewa, so alingbi na kuâ (Lévitique, chapitre 18). A ke nga gingo wali wala koli ti zo, so mingi ni ayeke buba yâ ti sewa, nga na nzoni duti nga na nengo tele ti ala. Ndia abi bê na awomua nga na amolenge so babâ ti ala ayeke pëpe. A ke nga na kuru go ti tene a sala sioni na ala.—Exode 20:14; 22:22-24.

20, 21. (a) Ngbanga ti nyen Ndia ti Moïse azia lani lege na azo ti Israël ti mû gbâ ti awali? (b) Na ndo tënë ti fango yâ ti mariage, ngbanga ti nyen Ndia ni ayeke nde na ndia so Jésus akiri na ni?

 ²⁰ Ye oko, na ndo tënë so, ambeni zo ahunda peut-être tele ti ala, ‘Ka ngbanga ti nyen Ndia ayeda ti tene koli amû gbâ ti awali?’ (Deutéronome 21:15-17). A yeke nzoni e bâ andia so na gbe ti aye so andu ngoi ni kâ. Ala so afâ ngbanga na ndo Ndia ti Moïse alingbi na aye ti laso, a yeke duti ngangu na ala ti gbu nda ni (aProverbe 18:13). Ndia ti Jéhovah, so lo lu ni ândö na Eden, afa mariage tongana bungbingo ti koli oko na wali oko, so aninga (Genèse 2:18, 20-24). Me, ti si na ngoi so Jéhovah amû Ndia ni na Israël, asalango ye tongana mungo gbâ ti awali alï ngangu na yâ ngobo ti azo angu ngbangbo mingi awe. Jéhovah ahinga lani nzoni so azo ti lo so, so ayeke “azo ti kpengba-li,” ayeke doro ande fani mingi même akota komandema so lo mû, tongana vorongo ayanda pëpe (Exode 32:9). Ni la, na ndara, lo soro pëpe ngoi so ti leke yâ ti asalango ye ti ala kue na popo ti koli na wali. Me, girisa pëpe so Jéhovah la si alu ndia ti mungo gbâ ti awali pëpe. Ye oko, lo sala kusala na Ndia ti Moïse ti fa lege na mungo gbâ ti awali na popo ti azo ti lo, si ala sala ye ahon ndo ni pëpe.

²¹ Legeoko nga, Ndia ti Moïse amû lege na koli ti ke wali ti lo na ndo ambeni tënë so ayeke kamême mingi nga so ane (Deutéronome 24:1-4). Jésus ahiri ni yengo dä ti Nzapa na aJuif ndali ti “kpengba bê” ti ala. Me, a yeke gi teti kete ngoi. Na adisciple ti lo, Jésus akiri na ngbele ndia ti Jéhovah na ndo mariage na place ti lo.—Matthieu 19:8.

22. Na alege wa Ndia ti Moïse ahunda ti fa ndoye, nga na mbage ti zo wa?

²² Mo lingbi ti bi bê na mbeni bungbi ti fango ngbanga ti ngoi ti e so ahunda ti fa ndoye? Ndia ti Moïse abâ ndoye na nene ni mingi ahon ye kue. Ni la, gi na yâ buku ti Deuteronome, tënë so a kiri pekoni na “ndoye” asigigi ahon fani 20 na alege nde nde. Use kota komandema ti Ndia ni ayeke “mo ndoye  zo so ayeke ndulu na mo legeoko tongana mo ndoye mo mveni”. (Lévitique 19:18; Matthieu 22:37-40). A yeke ti azo ti Nzapa lani ti fa ndoye gi na popo ti ala pëpe, me na awande nga, na hingango so azo ti Israël ayeke nga ândö awande. A lingbi ala fa ndoye na azo ti mawa nga na ala so ye ti ngangu asi na ala; ala mû nga aye ti mitele na ala, na ala gi ti wara ye pëpe na mbage ti ala ngbanga ti so ala yeke na ngangu pëpe. A tene même na ala ti sala ye na anyama ti ala ti salango na kua na nzobe.—Exode 23:6; Lévitique 19:14, 33, 34; Deutéronome 22:4, 10; 24:17, 18.

23. Ye nyen wasungo Psaume 119 abâ so a lingbi lo sala? E lingbi ti leke na bê ti e ti sala nyen?

²³ Mara nde wa awara mara ti bungbi ti andia tongaso? A yeke ye ti dongo bê pëpe so wasungo psaume atene: “Mbi ndoye Ndia ti Mo mingi!” Me ndoye ti lo ni ayeke gi senge tënë ti bê pëpe. A pusu lo ti sala ambeni ye, teti lo gi lani lege ti bata ndia so na yâ fini ti lo. Lo kiri lo tene: “Na mbi bi bê ti mbi [na ndia ti Mo] lakue.” (Psaume 119:11, 97). Tâ tënë, lo mû lakue ngoi ti manda andia ti Jéhovah. Kite ayeke pëpe so na ndembe so lo yeke sala ni, ndoye ti lo ndali ti ala nga teti Walungo ndia, Jéhovah Nzapa, akiri akono. Na ndembe so mo yeke ngbâ ti manda ndia ti Nzapa, zia mo nga kue mo ga ndulu ndulu na Jéhovah, Kota Walungo ndia nga na Nzapa ti mbilimbili.