1, 2. (a) Kota ye ti kirikiri wa asala na tele ti Joseph? (b) Tongana nyen Jéhovah aleke ni?

A YEKE lani tâ na lege ni oko pëpe. Pendere maseka-koli so asala sioni oko pëpe, me a bi lo na yâ dû ti kanga; a tene so lo ye lani ti lango na mbeni wali na ngangu. So kue gi mvene. Me a yeke kozoni ti lo pëpe ti tene a sala na lo aye tongaso. Angu mingi kozoni, tongana lo yeke na ngu 17, a ngbâ kete aita ti lo afâ maseka-koli so, Joseph. Me ala kä lo na ngbâa na mbeni kodoro wande. Kâ, lo ke atënë ti wali ti mveni ti lo, so a hunda na lo ti bungbi na lo. Ndali ni, wali ni abi tënë ti mvene na li ti lo, na tongaso a bi Joseph na kanga. Mawa ni ayeke so, zo oko ti gbu koko ti Joseph ayeke lani pëpe.

² Ye oko, Nzapa so ‘andoye mbilimbili na fango ngbanga ti mbilimbili’ ayeke bâ lani aye so kue (Psaume 33:5). Jéhovah asala ye ti leke na aye ti kirikiri so. Lo sala si na nda ni a zi Joseph. Mingi ahon so, Joseph, koli so ayeke lani na “dû ti kanga”, awara kota kungba nga na gonda mingi (Genèse 40:15; 41:41-43; Psaume 105:17, 18). Na nda ni, a zi tënë na li ti lo, na lo mû kota ndo ti lo ni ti maï na aye so Nzapa aleke ti sala.—Genèse 45:5-8.

3. Ngbanga ti nyen a yeke ye ti dongo bê pëpe so e kue e ye si a sala ye na e na lege ni?

³ Mara ti tondo so apika bê ti e pëpe? Zo wa na popo ti e abâ salango ye ti kirikiri pëpe, wala ye tongaso asi na lo pëpe? Biani, e kue e ye si a sala ye na e na ziango kangbi pëpe na popo ti e, nga na lege ti mbilimbili. A yeke ye ti dongo bê pëpe, teti so Jéhovah amû na e alengo so afa salango  ye ti lo mveni. Mbilimbili ayeke oko ti akota lengo ti lo (Genèse 1:27). Ti hinga Jéhovah nzoni, a lingbi e hinga tongana nyen salango ye ti mbilimbili ane na lê ti lo, si e lingbi ti yekia nzoni mingi apendere ye so lo sala ti ga ndulu ndulu na lo.

4. Ti azo, mingi ni mbilimbili ayeke nyen?

⁴ Ti azo, mbilimbili ayeke mingi ni salango ye alingbi na andia so a lu. Mbeni buku (Right and Reason—Ethics in Theory and Practice) atene so “mbilimbili ague oko na ndia, yanga so zo amû, adroit ti zo ni. A fâ yâ ti atënë na lege ni, na mungo mbage ti mbeni zo pëpe.” Ye oko, mbilimbili ti Jéhovah ayeke pëpe gi batango andia gi tongaso, ngbanga ti so a hunda ti bata ni.

5, 6. (a) Nda ti atënë na ayanga ti Hébreu na Grec so a kiri pekoni na “mbilimbili” ayeke nyen? (b) So Jéhovah ayeke mbilimbili aye ti tene nyen?

⁵ Mbilimbili ti Jéhovah ayeke kota ahon ndo ni. A yeke gi na gingo nda ti atënë na yâ Bible so a sû na ngbele yanga ti Hébreu wala Grec si e lingbi ti gbu nda ni nzoni. Na yâ Mbeti ti Nzapa so a sû na yanga ti Hébreu, a sala kusala na akota tënë ota. Tënë so a kiri pekoni mingi na “fango ngbanga ti mbilimbili” a lingbi nga ti kiri pekoni na ye so ayeke na lege ni. Tanga ti a-use tënë ni, a kiri pekoni mingi na “mbilimbili”. Na yâ Mbeti ti Nzapa so a sû na yanga ti Grec, tënë so a kiri pekoni na “mbilimbili” aye ti fa dutingo ti ye so ayeke na lege ni. Me, aye use so kue aye ti tene gi ye oko.—Amos 5:24.

⁶ Tongaso, tongana Bible atene Nzapa ayeke mbilimbili, a ye ti tene na e so lo yeke sala ye so ayeke na lege ni, lo mû mbage ti mbeni zo pëpe. Lo yeke sala ni lakue lakue (aRomain 2:11). Biani, a yeke tâ ngangu ti tene lo sala ye nde. Be-ta-zo Elihu atene: “Nzapa alingbi sala sioye kete  pëpe, Lo Ti Ngangu Ahon Kue alingbi sala sioni oko pëpe.” (Job 34:10). Biani, Jéhovah alingbi ti ‘buba pëpe yâ ti fango ngbanga ti mbilimbili’ ndali ti akota ye use.

7, 8. (a) Ngbanga ti nyen Jéhovah alingbi ti sala ye kirikiri pëpe? (b) Ye nyen apusu Jéhovah ti sala ye mbilimbili?

⁷ Kozo ye ni ayeke so lo yeke nzoni-kue. Tongana ti so e bâ awe na chapitre 3, Jéhovah ayeke tâ nzoni-kue, ye kue so lo sala ayeke mbilimbili. Ni la, lo lingbi ti sala ye kirikiri pëpe. Bâ nda ti tënë so. Dutingo nzoni-kue ti Babâ ti e ti yayu amû na e kpengba nda ti tënë ti mä na bê so lo yeke sala sioni lâ oko pëpe na amolenge ti lo. Jésus amä lani na bê tongaso. Na ndangba bï ti lo na ndo ti sese ge, lo sambela: “Babâ Ti Nzoni-kue, Mo bata ala [adisciple] so na iri ti Mo.” (Jean 17:11). Na yâ Mbeti ti Nzapa, tënë “Babâ Ti Nzoni-kue” andu gi Jéhovah oko. A lingbi tâ na ni, teti na ndo tënë ti dutingo nzoni-kue, mbeni babâ, so ayeke zo, ti lingbi na lo ayeke pëpe. Jésus ayeke lani na kite oko pëpe so Babâ ni ayeke bata ande adisciple ti lo nzoni; Babâ so sioni kete ayeke na yâ lo pëpe, nga lo yeke yongoro na ye kue so ayeke na siokpari.—Matthieu 23:9.

⁸ Use ni, ndoye so ayeke na kion pëpe ayeke na gunda ti salango ye ti Nzapa mveni. Ndoye so apusu lo ti sala ye mbilimbili na azo. Me ye ti kirikiri, na aye mingi so akpa ni, tongana tënë ti mara, tënë ti kangbi, alondo mingi na bibe ti kion na ti warango ye mingi, so ayeke nde na ndoye. Na ndo Nzapa ti ndoye, Bible adë bê ti e tongaso: “L’Eternel ayeke mbilimbili, Lo ndoye kusala ti mbilimbili.” (Psaume 11:7). Jéhovah atene tënë so na ndo ti lo mveni: “Mbi, L’Eternel, Mbi ndoye fango ngbanga ti mbilimbili.” (Ésaïe 61:8). Ti hinga so Nzapa ti e ayeke na ngia ti sala ye so ayeke mbilimbili adë bê ti e pëpe?—Jérémie 9:24.

9-11. (a) Kamba wa ayeke na popo ti mbilimbili ti Jéhovah na be-nzoni ti lo? (b) Tongana nyen a yeke bâ polele mbilimbili ti Jéhovah nga na be-nzoni ti lo na yâ aye so lo sala na azo ti siokpari?

⁹ Mbilimbili ti Jéhovah, tongana tanga ti ambage ti salango ye ti lo so mara ni ayeke pëpe, ayeke na sioni oko pëpe; ye oko amanke dä pëpe. Moïse agonda Jéhovah, lo tene: “Tênë ni, kusala ti Lo alingbi kue, lege ti Lo kue ayeke mbilimbili; Lo yeke Nzapa ti be-biani, Lo yeke na sioni oko pëpe, Lo yeke mbilimbili na nzoni-kue.” (Deutéronome 32:3, 4). Fango ngbanga ti mbilimbili ti Jéhovah ayeke tâ nzoni mingi, azi lege na aye kue pëpe, nga ayeke ngangu ahon ndo ni pëpe.

¹⁰ Kota kamba ayeke na popo ti mbilimbili ti Jéhovah na be-nzoni ti lo. Psaume 116:5 atene: “L’Eternel ayeke na grâce na mbilimbili; biani, Nzapa ti e asala nzobe [“be-nzoni”, NW​].” Tâ tënë, Jéhovah ayeke na be-nzoni nga mbilimbili. Aye use so amä tele nzoni. Tongana lo fa be-nzoni, lo woko pëpe fango ngbanga ti mbilimbili ti lo, mo bâ mo tene a yeke ngangu mingi. Nde na so, mingi ni lo yeke fa mbilimbili nga na be-nzoni na oko ngoi, même na yâ oko ye so lo yeke sala. Bâ mbeni tapande ni.

¹¹ A dü azo kue na yâ siokpari, tongaso ala kue alingbi na futa ti siokpari, so ayeke kuâ (aRomain 5:12). Me Jéhovah aye pëpe ti bâ azo ti siokpari akui. Lo yeke “Nzapa so aye ti pardone, Nzapa ti grâce, ti be-nzoni”. (Néhémie 9:17). Me teti so lo yeke nzoni-kue, lo lingbi ti kanga lê na ndo ye ti kirikiri pëpe. Tongaso, tongana nyen lo lingbi ti fa be-nzoni na azo so siokpari alï yâ ti tele ti ala mingi? Kiringo tënë ni ayeke na yâ oko ti akota tâ tënë ti Tënë ti Nzapa: kota ngele so Jéhovah amû teti salut ti azo. Na chapitre 14, e yeke manda ande ye mingi na ndo pendere ye so lo leke ni. A yeke tâ ye ti mbilimbili nga ye ti be-nzoni so ahon atanga ni kue.  Na lege ti ye so, Jéhovah alingbi ti fa be-nzoni na mbage ti awasiokpari so agbian bê ti ala. Na oko ngoi ni, lo yeke bata aye ti mbilimbili so lo hunda.—aRomain 3:21-26.

12, 13. (a) Ngbanga ti nyen mbilimbili ti Jéhovah ayeke pusu e ndulu na lo? (b) Tënë wa David atënë na nda ni na ndo mbilimbili ti Jéhovah, na tongana nyen ye so alingbi ti dë bê ti e?

¹² Mbilimbili ti Jéhovah atomba e yongoro na lo pëpe, me teti so ayeke pendere, agboto e ndulu na lo. Bible afa polele fango ngbanga ti mbilimbili ti Jéhovah so abâ mawa ti azo. Zia e bâ ambeni ti apendere lege so Jéhovah amû ti fa na mbilimbili ti lo.

¹³ Fango ngbanga ti mbilimbili-kue ti Jéhovah apusu lo ti fa be-biani na awakua ti lo. Na lege ti aye so asi na lo nga ti ye so lo manda na ndo asalango ye ti Nzapa, wasungo psaume David abâ mbage so ti fango ngbanga ti mbilimbili ti Jéhovah. Tënë wa lo tene na nda ni? Lo tene: “L’Eternel aye fango ngbanga ti mbilimbili, azo ti Lo ti nzobe [“abe-ta-zo ti lo”, NW​], Lo zia ala pëpe; Lo bata ala lakue.” (Psaume 37:28). So tâ tënë ti dengo bê! Lâ oko pëpe, Nzapa ti e ayeke zia azo so ayeke be-ta-zo na lo. Ni la, e lingbi ti zia bê kue na ndo dutingo ndulu ti lo na e nga na bingo bê ti lo na ndo e na ndoye, ngbanga ti so fango ngbanga ti lo ayeke mbilimbili.—aProverbe 2:7, 8.

14. Tongana nyen a bâ polele bingo bê ti Jéhovah na ndo azo so ye atia ala na yâ Ndia so lo mû na Israël?

¹⁴ Mbilimbili ti Nzapa ahinga nzoni mingi aye so atia azo so ye ti ngangu asi na ala. Na yâ Ndia so lo mû na Israël, a yeke bâ polele bingo bê ti Jéhovah na ndo azo so ye atia ala. Na tapande, Ndia aleke ambeni ye ti tene a bâ lege ti amolenge so babâ ti ala ayeke pëpe nga na awomua (Deutéronome 24:17-21). Na hingango so gigi ayeke duti ande ngangu mingi na asewa so, Jéhovah mveni, tongana mbeni babâ, aga Juge ti ala nga na Wabatango ala; lo so ‘afâ ngbanga ti mbilimbili teti amolenge so babâ ti ala ayeke pëpe, na  teti awomua’. (Deutéronome 10:18; Psaume 68:5). Jéhovah agboto mê ti azo ti Israël so, tongana ala sala sioni na awali nga na amolenge so ayeke na ngangu pëpe, lo yeke mä toto ti mara ti azo tongaso. Lo tene: ‘Ngonzo ti Mbi ayeke londo ande tongana wâ.’ (Exode 22:22-24). Ngonzo ayeke pëpe mbeni oko ti akota lengo ti Jéhovah. Atâa so kue, tongana a sala ye ti mbana na azo, mbilimbili tongana a yeke asenge zo so zo ti mû maboko na ala ayeke pëpe, ngonzo ayeke gbu lo, na a yeke na lege ni.—Psaume 103:6.

15, 16. Ye wa afa biani so Jéhovah ayeke mû gi mbage ti mbeni zo pëpe?

¹⁵ Jéhovah atene nga na e so lo “yä iri ti zo teti lê ti lo pëpe, na Lo kamata [goro] pëpe.” (Deutéronome 10:17). Nde na azo mingi so ayeke na ngangu ti komande, mosoro wala ye so apika lê pikango asala ngangu na ndo Jéhovah pëpe. Lo yeke mû gi mbage ti mbeni zo pëpe, wala lo yeke sala nzoni gi na mbeni zo si lo zia mbeni pëpe. Bâ tâ pendere ye so afa so Jéhovah amû gi mbage ti mbeni zo pëpe. Matabisi ti ga atâ wavorongo lo, so ayeke na beku ti wara fini ti lakue lakue, lo bata ni gi ndali ti mbeni kete bungbi ti angangu zo pëpe. Me, “na yâ amara kue, zo so akpe mbito ti Nzapa, na lo sala ye ti mbilimbili, lo lingbi na lê ti Lo.” (Kusala 10:34, 35). Azo kue alingbi ti wara pendere beku so, atâa dutingo ti ala, nzoroko ti poro ti tele ti ala, wala kodoro ti ala ayeke so wa. So tâ salango ye ti mbilimbili ahon atanga ni kue la pëpe?

¹⁶ Fango ngbanga ti mbilimbili-kue ti Jéhovah ayeke na mbeni ye nde so a lingbi e bâ ni na e yekia ni: A yeke lege so lo yeke sala ye na azo so adoro andia ti lo so ayeke mbilimbili.

17. Fa ngbanga ti nyen aye ti kirikiri ti sese so aga na kite na ndo mbilimbili ti Jéhovah oko pëpe.

¹⁷ Ambeni zo alingbi ti hunda tele ti ala: ‘So Jéhovah ayeke  kanga lê pëpe na ye ti kirikiri, apasi so azo ayeke bâ na mbana nga na aye ti kirikiri so azo ayeke sala si amû ndo kue laso, e lingbi ti tene nyen na ndo ni?’ Mara ti aye ti kirikiri tongaso aga na kite na ndo mbilimbili ti Jéhovah oko pëpe. Mingi ti aye ti kirikiri so a sala na ndo sioni sese so abâ gigi gi ndali ti siokpari so azo awara na lege ti Adam. Na yâ dunia so azo ti siokpari asoro alege ti ala mveni, ye ti kirikiri alingbi gi ti wu, me a yeke gi teti kete ngoi.—Deutéronome 32:5.

18, 19. Ye nyen afa so Jéhovah ayeke kanga lê lâ oko pëpe na ndo ala so adoro andia ti lo ti mbilimbili na mbana?

¹⁸ Atâa so Jéhovah afa be-nzoni mingi na mbage ti ala so aga ndulu na lo na bê kue, lo yeke yeda lakue pëpe na mbeni ye ti bi zonga na ndo iri ti lo so ayeke nzoni-kue (Psaume 74:10, 22, 23). Nzapa ti mbilimbili ayeke pëpe zo ti tene azo ahe lo; lo yeke zi ande pëpe azo so asala siokpari na mbana na yâ sioni ngbanga so ayeke tï ande na ndo ti ala ndali ti ye so ala sala. Jéhovah ayeke “Nzapa ti be-nzoni na ti grâce, ngonzo ti Lo alondo fade pëpe, tene-biani na nzobe ti Lo ayeke kota mingi; . . . me Lo zi wasiokpari [na gbe ti ngbanga] kete pëpe”. (Exode 34:6, 7). Ti gue oko na atënë ti lo, ngoi na ngoi Jéhovah abâ so a lingbi lo fâ ngbanga na li ti azo so adoro na mbana andia ti lo so ayeke mbilimbili.

¹⁹ Mû na tapande aye so Nzapa asala na Israël ti giriri. Même so ala lï na Sese ti Zendo awe, fani mingi amolenge ti Israël aduti be-ta-zo na Nzapa pëpe. Atâa so asioni lege ti ala ‘azia vundu na bê’ ti Jéhovah, lo ke ala gi na lê ni lê ni pëpe (Psaume 78:38-41). Nde na so, na be-nzoni, lo mû lege na ala ti gbian salango ye ti ala. Lo tene: “Mbi wara ngia pëpe na lege ti kui ti zo ti sioni; me Mbi ye zo ti sioni ti zia lege ti lo si lo wara fini. I zia, i zia sio lege ti i, teti nyen i ye ti kui, O azo ti da ti Israël?” (Ézéchiel 33:11). Teti so na lê ti lo fini ayeke kota ye, fani mingi Jéhovah atokua aprophète ti lo ti tene amolenge ti Israël alingbi ti zia sioni lege ti ala. Me,  mingi ti azo ti ngangu li so ake ti mä ndo na ti zia ngbele salango ye ti ala. Na nda ni, ndali ti iri ti lo so ayeke nzoni-kue, nga ndali ti ye kue so andu ni, Jéhovah azia ala na tïtî awato ti ala.—Néhémie 9:26-30.

20. (a) Ye nyen asalango ye ti Jéhovah na mbage ti Israël afa na e na ndo lo? (b) Ngbanga ti nyen bamara ayeke fä so alingbi biani na mbilimbili ti Jéhovah?

²⁰ Salango ye ti Jéhovah na mbage ti Israël afa na e ye mingi na ndo lo. E manda so lê ti lo so abâ ye kue ayeke bâ aye ti kirikiri, na aye so lo bâ ayeke so bê ti lo mingi (aProverbe 15:3). A yeke nga ye ti dengo bê ti hinga so lo yeke gi ti fa be-nzoni tongana lo bâ so a lingbi lo fa ni. Nga, e manda so lo yeke fâ ngbanga hio hio lâ oko pëpe. Ndali ti kangango bê ti Jéhovah, azo mingi atene na lege ni pëpe so lo yeke fâ ande ngbanga lâ oko pëpe na ndo azo ti sioni. Me a yeke tongaso oko pëpe, teti aye so Nzapa asala na Israël afa nga na e so kangango bê ti Jéhovah ayeke na akatikati ni. Jéhovah aluti ngangu na ndo fango ngbanga ti lo ti mbilimbili. Nde na azo, so mingi ni akpe ti fâ ngbanga mbilimbili, lo yeke na mbito lâ oko pëpe ti luti teti ye so ayeke na lege ni. Tongana fä ti fango ngbanga na mbito pëpe, bamara alingbi biani na dutingo ti Nzapa nga na ngende ti lo ti gbia  (Ézéchiel 1:10; Apocalypse 4:7). * E lingbi biani ti hinga so lo yeke zi ande ye ti kirikiri na ndo ti sese alingbi na zendo ti lo. Biani, a lingbi ti fa tongana nyen lo yeke fâ ngbanga na andulu tënë so: tongana a hunda ni, lo luti ngangu, tongana lege ayeke dä lo fa be-nzoni.—2 Pierre 3:9.

21. Na ngoi so e yeke gbu li na ndo lege so Jéhovah ayeke fa na mbilimbili ti lo, a yeke nzoni e bâ lo tongana nyen, nga ngbanga ti nyen?

²¹ Tongana e gbu li na ndo lege so Jéhovah afa na mbilimbili, a lingbi e bâ lo pëpe tongana mbeni zo so afâ ngbanga gi tongaso, so aye ti fâ gi ngbanga na li ti azo ti sioni. Me, a lingbi e bâ lo tongana Babâ ti ndoye so aluti ngangu, na so ayeke sala ye lakue na amolenge ti lo na mbeni lege so ayeke nzoni ahon atanga ni kue. Tongana mbeni Babâ so ayeke mbilimbili, Jéhovah ayeke zia na mbeni mbage lutingo na ndo ye so ayeke mbilimbili nga na mbeni mbage nde bango mawa ti amolenge ti lo, azo ti sese, so ayeke na bezoin ti wara mungo maboko nga na pardon ti lo.—Psaume 103:10, 13.

22. Teti so mbilimbili ti lo afa lege na lo, Jéhovah asala ti tene e duti na beku wa? Ngbanga ti nyen lo sala ye tongaso na mbage ti e?

²² Bê ti e asi na singila ti hinga so mbilimbili ti Nzapa andu pëpe gi fango ngbanga na li ti azo ti sioni! Na lege ti mbilimbili ti lo, Jéhovah asala kue si e wara tâ pendere beku, so ayeke ti duti na fini so ayeke mbilimbili-kue kpu na kpu na ndo sese so “mbilimbili aduti na yâ ni.” (2 Pierre 3:13). Nzapa ti e asala ye na e tongaso ngbanga ti so mbilimbili ti lo agi ti sö zo ahon ti fâ ngbanga. Biani, hingango nzoni mingi mbilimbili ti Jéhovah ayeke pusu e ndulu na lo! Na yâ achapitre so ayeke ga, e yeke bâ ande tâ tongana nyen Jéhovah afa pendere lengo so.