1, 2. Aye ti kpene wa Elie abâ na yâ fini ti lo, me aye ti dongo bê wa lo bâ tongana lo duti na yanga ti dû ti Hoto ti Horeb?

GIRIRI Elie abâ aye ti kpene mingi. Na ngoi so lo honde lani tele ti lo, lo bâ apakpo aga na lo na kobe fani use na yâ ti lango oko. Lo bâ tongana nyen ta ti farine nga na ngbenda ti mafuta angbâ lakue na singo ni na ngoi ti kota nzara so aninga mingi. Lo bâ même wâ alondo na yayu atï na sese, a lingbi na sambela so lo tene (1 aGbia, achapitre 17, 18). Ye oko, Elie ade abâ mara ti ye tongana ti so ge lâ oko pëpe.

² Na ndembe so lo duti ndulu na yanga ti dû ti Hoto ti Horeb, lo bâ ambeni ye ti kpene so asi na peko ti tele. Kozoni kue, pupu aya; lo ya ngangu, si totongo ni aso mê ti zo. Senge pëpe, ngbanga ti so a suru ahoto na a fâ yâ ti atênë kete kete. Na pekoni, sese ayengi; kota ngangu so ayeke na yâ ni asigigi. Mo ye ti bâ nga, wâ agbi ndo. Na ndembe so wâ ni ayeke mû ndo kue, peut-être ngangu pupu ti ndowa ni asi na Elie.—1 aGbia 19:8-12.

3. Ye ti nzoni wa so a wara na yâ salango ye ti Nzapa Elie abâ ni, na e lingbi ti bâ ni na ndo wa?

³ Aye nde nde so Elie abâ, ala kue ayeke na ye oko: ala yeke lani afä ti kota ngangu ti Jéhovah Nzapa. Biani, e yeke na bezoin pëpe ti bâ mbeni ye ti kpene ti hinga so Nzapa ayeke na ngangu. A yeke dandara. Bible atene na e so ye kue so ayeke na yâ ti dunia afa ‘ngangu so Jéhovah ayeke na ni kpu na kpu, na dutingo ti lo ti Nzapa.’ (aRomain 1:20, Fini Mbuki, 2001). Bi bê gi kete na wâ ti bekpa so avuko lê nga na totongo ti bekpa ni, na pendere ti ngu so alondo na li ti ahoto atï na ngangu, nga na kota ti lê ti nduzu so asi singo na atongoro! Mo yeke bâ ngangu ti Nzapa na yâ ala pëpe? Tâ gi azo kete na sese laso si ayeda biani na ngangu ti Nzapa. Me azo so abâ ni tâ na lege ni, wungo ti ala akiri aga gi kete. Ye oko, gbungo nda ti  ngangu ti Nzapa so ayeke mû na e anda ti tënë mingi ti kiri ti ga ndulu ndulu na Jéhovah. Na mbage so, e yeke manda ande anzene nzene ye na ndo ngangu ti Jéhovah so mara ni ayeke pëpe.

4, 5. (a) Kamba wa ayeke na popo ti iri ti Jéhovah na ngangu ti lo? (b) So Jéhovah asoro koli-bagara ti duti fä ti ngangu ti lo alingbi tâ na ni ngbanga ti nyen?

⁴ Mbeni zo ti duti na mara ti ngangu tongana ti Jéhovah ayeke pëpe. Jérémie 10:6 atene: “Mbeni nzapa tongana Mo ayeke pëpe, O L’Eternel [“Jéhovah”, NW​]! Mo yeke kota, na iri ti Mo ayeke kota na lege ti ngangu ti Mo.” Bâ, ngangu ague oko na iri ti Jéhovah. Girisa pëpe, iri so aye ti tene “Lo so asala si ye aga”. Ye nyen amû lege na Jéhovah ti sala si lo mveni aga ye kue so bê ti lo aye? Kozoni kue, a yeke ngangu ti lo. Biani, ngangu ti Jéhovah ti sala ye, wala ti sala si ye so lo ye aga tâ tënë ayeke na katikati ni pëpe. Ngangu tongaso ayeke oko ti anzoni ye so a wara na yâ salango ye ti lo.

⁵ Teti so e lingbi ti gbu nda ti ngangu ti lo kue pëpe, Jéhovah asala kusala na atapande ti mû maboko na e. Tongana ti so e bâ awe, lo sala kusala na koli-bagara tongana fä ti ngangu ti lo (Ézéchiel 1:4-10). Tapande so alingbi na ni, teti so même bagara akono na ayeke na ngangu mingi. A yeke lani ngangu na azo ti Palestine ti ngoi so a sû na Bible ti bâ mbeni ye nde so ayeke ngangu ahon ni. Me ala hinga biani mbeni mara ti bagara ti ngonda so ayeke nga ngangu mingi na amû mbito, me so ayeke dä mbeni pëpe (Job 39:12-15). Mbeni lâ, Togbia ti Rome, Jules César, atene so konongo ti abagara ti ngonda so aye ti lingbi na ti adoli. Lo sû na mbeti: “Ngangu ti ala ayeke kota mingi, nga loro ayeke na gere ti ala.” Tara ti bâ mo na tele ti mara ti nyama tongaso, mo nga na ngangu ti mo, ala yeke duti ande ye oko pëpe!

6. Ngbanga ti nyen gi Jéhovah oko si a hiri lo ‘Lo Ti Ngangu Ahon Kue’?

 ⁶ Legeoko nga, tongana a haka zo na Jéhovah, Nzapa ti ngangu, lo yeke ye oko pëpe. Ti Jéhovah, même amara so ayeke ngangu mingi ayeke tongana kete fuku ti sese na ndo ti kilo (Ésaïe 40:15). Nde na atanga ti aye kue so maboko ti lo asala, ngangu ti Jéhovah ayeke na katikati ni pëpe, teti lo oko ayeke ‘Lo Ti Ngangu Ahon Kue’. * (Apocalypse 15:3). Jéhovah ayeke na “ngangu mingi,” nga lo yeke na “kota ngangu”. (Ésaïe 40:26). Lo yeke lingu ti ngangu so ayeke hule lâ oko pëpe. Lo wara ngangu na lege ti mbeni ye nde pëpe, teti so ‘ngangu ayeke ti Nzapa.’ (Psaume 62:11). Me Jéhovah afa ngangu ti lo na lege ti aye wa?

7. Yingo vulu ti Jéhovah ayeke nyen, na tënë wa angbele yanga so asû na Bible atene na ndo ni?

⁷ Jéhovah ayeke sa yingo vulu ti lo lakue lakue na ndo azo nga na aye. Yingo vulu ayeke ngangu ti Nzapa so asala kusala. Biani, na Genèse 1:2 (NW​), Bible asala tënë ni tongana ‘ngangu ti Nzapa ti sala na kua.’ Na ngbele yanga ti Hébreu na ti Grec, a kiri peko ti atënë ni na “yingo”. Na yâ ti ambeni versê nde, a lingbi ti kiri pekoni na “pupu”, nga na “mbö”. Awasungo abakari atene so, tongana a bâ ni na ngbele yanga ti Hébreu na ti Grec, a ye ti sala tënë ti mbeni ngangu so lê abâ pëpe, so ayeke sala kusala. Legeoko tongana pupu, e lingbi ti bâ yingo ti Nzapa pëpe, me aye so lo sala ayeke tâ ye nga polele.

8. Na yâ ti Bible, iri so a mû na yingo ti Nzapa na lege ti fä ayeke nyen, na ngbanga ti nyen ahakango ye so alingbi na ni?

⁸ Yingo vulu ti Nzapa ayeke sala akusala nde nde mingi. Jéhovah alingbi ti mû ni ti sala na ye kue so ayeke na li ti lo. Ni la, a yeke tâ na lege ni si, na yâ Bible, a hiri yingo ti Nzapa “li tïtî” lo, “tïtî Lo ti ngangu”, wala “tïtî Lo so Lo [yôro]”; a-iri so kue  ayeke na lege ti fä (Luc 11:20; Deutéronome 5:15; Psaume 8:3). Zo ayeke sala akua nde nde na maboko ti lo, nga ngangu na kode so a hunda ti sala na akua ni ayeke nga nde nde. Legeoko tongaso nga, Nzapa alingbi ti mû yingo ti lo ti sala na ye kue so lo ye ti sala. Na tapande, lo lingbi ti leke na akete kete ye so lê abâ pëpe, wala ti kangbi yâ ti Ngu Bengba use, ti mû lege na akozo Chrétien ti sala tënë na ayanga ti kodoro wande.

9. Ngangu ti komande ti Jéhovah akono asi na ndo wa?

⁹ Jéhovah ayeke sala nga kusala na ngangu ti lo na lege ti komandema so lo yeke na ni tongana Gbia ti dunia kue. Tara ti bâ so mo yeke na azo kutu mingi so ahinga ndo na gbe ti mo, azo so alingbi, na so aye ti sala aye so mo hunda. Bâ, a yeke mara ti ngangu ti komande so Jéhovah ayeke na ni la. Lo yeke na awakua ti lo azo, so na yâ Mbeti ti Nzapa, a haka ala fani mingi na bungbi ti aturugu (Psaume 68:11; 110:3). Me tongana a haka zo na ange, ngangu ti zo ayeke ye oko pëpe. Bâ kete, tongana aturugu ti Assyrie aga ti tiri na azo ti Nzapa, gi ange oko si afâ aturugu 185000, na so kue gi na bï oko! (2 aGbia 19:35). A-ange ti Nzapa ayeke na ‘ngangu mingi’.—Psaume 103:19, 20.

10. (a) Ngbanga ti nyen a hiri Lo Ti Ngangu Ahon Kue, Jéhovah ti aturugu? (b) Zo wa ayeke ngangu ahon tanga ti aye kue so Jéhovah aleke?

¹⁰ A-ange ni kue ayeke oke? Na yâ ti suma so Daniel awara, lo bâ na yayu a-ange so ahon kutu 100 aluti na gbele ngende ti gbia ti Jéhovah. Me ye oko afa pëpe so a yeke a-ange ni kue so Jéhovah aleke si lo bâ ala (Daniel 7:10). Tongaso, peut-être wungo ti ala kue alingbi ti duti kutu ngbangbo mingi. Nda ni la si a hiri Nzapa, Jéhovah ti aturugu. Iri so afa kota dutingo ti lo tongana Kota Komanda ti aturugu na ndo gbâ ti angangu ange, so a leke yâ ti bungbi ti ala nzoni. Me mbeni ange ni ayeke dä so Nzapa azia lo na ndo ti atanga ni kue. A yeke Molenge ti Lo so Lo ye lo mingi, ‘kozo ti ye kue so Lo sala’. (aColossien 1:15). Teti so lo yeke mokonzi ti a-ange, ti aséraphin, na ti achérubin kue, Jésus ayeke ange so Jéhovah aleke, so ayeke ngangu ahon tanga ti aye kue.

11, 12. (a) Tënë ti Nzapa ayeke na ngangu ti sala ye tongana nyen? (b) Jésus ayeda na kota ti ngangu ti Jéhovah tongana nyen?

 ¹¹ Jéhovah ayeke nga na mbeni ye nde, so na lege ni lo yeke sala kusala na ngangu ti lo. A-Hébreu 4:12 atene: “Tënë ti Nzapa ayeke na fini, na a yeke na ngangu ti sala ye”. Mo bâ awe kota ngangu ti tënë ti Nzapa, wala tënë so asû na gbe ti yingo, so abata ni fadeso na yâ Bible? A lingbi ti mû ngangu na e, ti kpengba mabe ti e, na ti mû maboko na e ti gbian aye mingi na yâ gigi ti e. Bazengele Paul agboto lani mê ti amba ti lo awamabe na ndo azo so abi tele ti ala na yâ aye ti ndumba kirikiri. Na pekoni lo tene: “Ambeni oko oko ti i ayeke tongaso giriri.” (1 aCorinthien 6:9-11). Tâ tënë, “tënë ti Nzapa” asala ngangu na ndo ala, na amû maboko na ala ti changé.

¹² Ngangu ti Jéhovah ayeke tâ kota mingi. Lege so lo yeke sala kusala na ni ayeke tâ nzoni mingi, si ye oko alingbi ti kanga lege na ni pëpe. Jésus atene: “Nzapa alingbi sala ye kue.” (Matthieu 19:26). Jéhovah ayeke sala kusala na ngangu ti lo ndali ti aye wa?

13, 14. (a) Ngbanga ti nyen e lingbi ti tene so Jéhovah ayeke pëpe gi mbeni senge lingu ti ngangu? (b) Jéhovah ayeke sala kusala na ngangu ti lo tongana nyen?

¹³ Yingo ti Jéhovah ayeke kota mingi ahon ngangu kue ti mitele; na Jéhovah ayeke pëpe mbeni senge ngangu, wala mbeni senge lingu ti ngangu. Lo yeke zo ti yingo; lo hinga ti sala kusala na ngangu ti lo. Me ye nyen apusu lo ti sala kusala na ni?

¹⁴ Tongana ti so e yeke bâ ande, Nzapa amû ngangu ti lo ti leke na ye, ti futi na ye, ti bata na zo, na ti kiri ti leke na ye so abuba. Lo mû ni ti sala na anzoni ye so kue lo leke ti sala (Ésaïe 46:10). Na ambeni ngoi, Jéhovah asala kusala na ngangu ti lo ti fa na akota mbage ti salango ye ti lo nga na ti andia ti lo. Ahon ye kue, lo fa lege na ngangu ti lo ti sala si ye so bê ti lo aye aga tâ tënë, so ti tene ti fa mbilimbili ti kota yanga-ti-komande ti lo, na ti sala si iri ti lo aga nzoni-kue na lege ti Royaume ti Messie. Ye oko alingbi ti kanga lege na ni pëpe.

15. Ndali ti nyen Jéhovah asala kusala na ngangu ti lo na mbage ti awakua ti lo, na e bâ ni na tele ti Elie tongana nyen?

 ¹⁵ Na lege ti ngangu ti lo, Jéhovah ayeke sala nga nzoni na e oko oko kue. Bâ tënë so 2 Chronique 16:9 atene: “Lê ti L’Eternel akpe na ndo nde nde na lê ti sese kue ti fa ngangu ti Lo teti ala so bê ti ala ayeke mbilimbili na Lo.” Ye so asi na Elie, so a fa na tongo nda ti chapitre so, ayeke mbeni tapande ni. Ngbanga ti nyen Jéhovah afa na lo ngangu ti lo na lege so adö bê? Biani, Jézabel, sioni wali ti Gbia, adeba yanga ti lo ti fâ Elie. Prophète ni akpe ndali ti fini ti lo. Lo bâ tele ti lo so lo yeke gi lo oko, mbito agbu lo, nga vundu asala lo, mo bâ mo tene ngangu kua kue so lo sala ândö ayeke gi senge senge. Ti mû ngangu na koli so li ti lo akpe kirikiri so, na lege so apika bê, Jéhovah adabe ti Elie na ngangu ti Lo. Pupu, yengingo ti sese, nga na wâ afa so Zo so ayeke ngangu ahon aye kue na yâ dunia ayeke na tele ti Elie. Nda ni nyen ti tene Elie akpe mbito ti Jézabel, so Nzapa ti ngangu ahon kue ayeke na tele ti lo so?—1 aGbia 19:1-12. *

16. Ngbanga ti nyen bango kota ngangu ti Jéhovah adë bê ti e?

¹⁶ Atâa so fadeso ayeke ngoi ti Jéhovah ti sala aye ti kpene pëpe, ngbele ye na ngoi ti Elie, lo changé pëpe (1 aCorinthien 13:8). Laso, lo yeke lakue na oko nzara so ti sala kusala na ngangu ti lo ndali ti nzoni ti ala so aye lo. Biani, ndo ti duti ti lo ayeke na yayu na nduzu mingi, me lo yo na e pëpe. Ngangu ti lo ayeke na katikati ni pëpe, tongaso yongo ti lege akanga lege na lo pëpe. Nde na so, “L’Eternel ayeke ndulu na azo kue so adi iri ti Lo”. (Psaume 145:18). Mbeni lâ, tongana prophète Daniel ahiri Jéhovah ti mû maboko na lo, mbeni ange asi na lo kozoni si lo hunzi même sambela ti lo ni! (Daniel 9:20-23). Ye oko alingbi ti kanga lege na Jéhovah pëpe ti mû maboko nga na ngangu na azo so lo ye ala.—Psaume 118:6.

17. Na lege wa ngangu ti Jéhovah azia mbito na bê ti e, me mara ti mbito wa ayeke mû ni na e pëpe?

¹⁷ A lingbi e kpe Nzapa ndali ti ngangu ti lo? A lingbi e tene en nga ên-en. E tene en, ngbanga ti so ngangu so amû anda ti tënë mingi na e ti kpe mbito ti lo. A yeke kota kpengo mbito so e sala tënë ni kete na yâ chapitre so ahon awe. Bible atene na e so mara ti mbito tongaso ayeke “komansema ti ndara.” (Psaume 111:10). Me e tene nga ên-en, ngbanga ti so ngangu ti Nzapa amû nda ti tënë oko na e pëpe ti duti na sioni mbito ti lo, wala ti kpe ti ga ndulu na lo.

18. (a) Ngbanga ti nyen azo mingi azia bê ti ala pëpe na azo so ayeke na ngangu mingi? (b) Tongana nyen e hinga so ngangu ti Jéhovah alingbi ti buba lege ti lo pëpe?

¹⁸ Tongana ti so mbaï afa fani mingi, azo so ayeke mbilimbili-kue pëpe ayeke sala kusala na ngangu ti ala na lege ni pëpe. A bâ a tene ngangu aye ti buba gi lege ti zo, nga tongana ambeni zo ti komande ayeke na ngangu mingi, ala yeke buba lege ti ala mingi (Zo-ti-fa-tene 4:1; 8:9). Nda ni la si azo mingi azia bê ti ala pëpe na azo so ayeke na ngangu mingi, na ala zi tele ti ala na ala. Âdu ti Jéhovah, lo yeke na ngangu na ndo ye kue. Ngangu so abuba lege ti lo? Oko pëpe! Tongana ti so e bâ awe, lo yeke nzoni-kue, mbeni ye ti buba na lege ti lo ayeke pëpe. Jéhovah ayeke nde na azo ti komande ti sese so abuba awe, so ayeke akoli na awali so ayeke mbilimbili-kue pëpe. Lo sala ye ti kirikiri na ngangu ti lo lâ oko pëpe, na lo yeke sala ande ni nga lâ oko pëpe.

19, 20. (a) Jéhovah ayeke fa lakue ngangu ti lo alingbi na anzoni ye nde wa so a awara na yâ salango ye ti lo? Ngbanga ti nyen a dë bê? (b) Tapande wa mo lingbi ti mû ti fa na ngangu ti Jéhovah ti gbanzi tele na mbeni ye, na a gbu bê ti mo ngbanga ti nyen?

¹⁹ Dabe mo so ngangu ayeke pëpe gi oko nzoni ye so a wara na yâ salango ye ti Jéhovah. A ngbâ ti tene e manda ye na ndo mbilimbili, ndara, nga na ndoye ti lo. Me a lingbi e tene pëpe so tongana Jéhovah afa asalango ye so, lo kpengba na yâ salango ye ti lo na lo yeke changé pëpe, mo bâ mo tene tongana lo fa, na tapande ngangu, a bâ pëpe atanga ti anzoni ye ni na yâ ni. Nde na so, na yâ chapitre so ayeke ga, e yeke bâ so Jéhovah ayeke  sala lakue kusala na ngangu ti lo alingbi na mbilimbili, ndara, nga na ndoye ti lo. Bi bê na mbeni ye ti nzoni nde so a wara na yâ salango ye ti Nzapa, so zo alingbi ti bâ ni oko pëpe na tele ti azo ti komande ti sese so: ngangu ti gbanzi tele na mbeni ye.

²⁰ Tara ti bâ so mo tingbi na mbeni kota koli so ayeke na ngangu mingi, si gi bango lo azia mbito na bê ti mo. Me, yeke na yeke mo ga ti bâ so lo yeke zo ti nzoni bê. Lo yeke lakue ndulu nga na kota nzara ti mû ngangu ti lo ti mû maboko na ti bata azo, mbilimbili ala so ayeke na ngangu pëpe, nga so zo ti gbu koko ti ala ayeke pëpe. Lo sala ye ti kirikiri na ngangu ti lo lâ oko pëpe. Mo bâ so a tene atënë ti mvene senge senge na li ti lo, me lo kanga bê ti lo, lo ne tele ti lo, na lo sala gi ye ti nzoni. Mo yeke hunda tele ti mo wala mo lingbi ti fa mara ti nzoni bê nga na kangango bê tongaso, mbilimbili tongana mo yeke na mara ti ngangu ti lo. Me na ndembe so mo yeke ga ti hinga koli so, mo yeke to nda ti bâ so mo ga ndulu na lo. Ni la pëpe? E yeke na anda ti tënë mingi ti ga ndulu na Jéhovah ti ngangu ahon kue. Bâ atënë so li ti chapitre ni aluti dä: ‘Ngonzo agbu L’Eternel fade pëpe, ngangu ti Lo ayeke kota’. (Nahum 1:3). Jéhovah adö tele ti lo pëpe ti sala kusala na ngangu ti lo na tele ti azo, na même na tele ti azo ti sioni. Lo sala ye na ngangu pëpe, nga lo yeke na nzobe. Tongana a gi lo na tënë mingi, ‘ngonzo ti lo alondo fade pëpe’.—Psaume 78:37-41.

21. Ngbanga ti nyen Jéhovah agbu zo na ngangu pëpe ti sala ye so lo ye, na ye so afa nyen na e na ndo lo?

 ²¹ Bâ na mbeni lege nde ngangu ti Jéhovah ti gbanzi tele na mbeni ye. Tongana fade mo yeke na gbâ ti ngangu, mo bâ so, ngoi na ngoi, mo ye peut-être si azo asala aye tongana ti so mo ye? Jéhovah, na yâ ngangu ti lo kue, ayeke gbu zo na ngangu pëpe ti sala na lo. Atâa ti tene mo zo mo wara fini ti lakue lakue, a lingbi mo sala na Nzapa, Jéhovah agbu e na ngangu pëpe ti sala na lo. Me, lo zia zo oko oko asoro ye ti bê ti lo. Lo fa aye so alingbi ti si tongana e soro ye na lege ni pëpe, na aye ti nzoni tongana e soro ye na lege ni. Me lo zia si e mveni e soro ni (Deutéronome 30:19, 20). Tongana zo asala na Jéhovah ngbanga ti so a gbu lo gbungo na ngangu, wala ngbanga ti kota mbito ti ngangu ti lo so adö bê, Jéhovah ayeda na kusala ni so pëpe. Lo yeke gi ti lo azo so ayeke sala ande na lo na bê kue, nga na ndoye.—2 aCorinthien 9:7.

22, 23. (a) Ye nyen afa so Jéhovah aye ti mû ngangu na azo? (b) Fade e yeke bâ nyen na yâ chapitre ti peko?

²² Zia e bâ ndangba ye so afa ngbanga ti nyen a yeke nzoni sioni mbito ti Nzapa ti Ngangu Ahon Kue agbu e pëpe. Mingi ni, azo ti komande ayeke sala mbito ti mû mbage ti ngangu ti ala na ambeni zo nde. Me ti Jéhovah, lo ye ti mû ngangu na azo so avoro lo be-ta-zo. Lo mû ngangu ti komande mingi na azo, na tapande lo mû ni na Molenge ti lo (Matthieu 28:18). Jéhovah amû nga ngangu na awakua ti lo na mbeni lege nde. Bible atene: “O L’Eternel, kota ndo, na ngangu, na gloire, na kozo ndo, na yango-iri kue ayeke ti Mo. Ye kue so ayeke na ayayu na ye kue na sese ayeke ti Mo. . . . Ngangu ayeke na tïtî Mo. Tïtî Mo asala si zo aga kota, na a sala si azo kue awara ngangu.”—1 Chronique 29:11, 12.

²³ Biani, Jéhovah ayeke duti ande na ngia ti mû ngangu na mo. Lo mû même “kota ngangu” na azo so aye ti sala na lo (2 aCorinthien 4:7). Nzapa so ayeke na kota ngangu, so asala kusala na ngangu ti lo na nzobe, nga so lo fa lege na ni, mo ye ti ga ndulu na lo pëpe? Na yâ chapitre ti peko, e yeke luti ande mingi na ndo lege so Jéhovah asala kusala na ngangu ti lo ti leke na ye.