1, 2. (a) Na ngoi ti aChrétien ti ândö, nyen la amû lege na ala ti fa nzoni tënë na yâ ti akodoro kue so ayeke na gbe ti Rome? (b) Nyen la afa biani so laso Jéhovah ayeke na e? (Bâ encadré  “Nzoni tënë na ayanga ti kodoro ahon 670.”)

LI TI agene so aga na Jérusalem akpe kue. Ala ngbâ ti mä azo ti Galilée na tenengo ayanga ti kodoro nde nde, na azo ayeke mä yâ ti tënë ti ala ni pendere. A yeke na Pentecôte ti ngu 33 la, na ngoi so adisciple awara matabisi ti tenengo ayanga ti kodoro nde nde. Ye ni so asi so afa so Nzapa ayeke na ala. (Diko Kusala 2:1-8, 12, 15-17.) Nzoni tënë so ala fa na lango ni so, mara ti azo nde nde la amä ni, nga na pekoni, a mû yâ ti kodoro ti Rome kue.​—aCol. 1:23.

² Laso, awakua ti Nzapa ayeke tene ayanga nde nde na lege ti miracle ape. Atâa so kue, ala yeke kiri na peko ti tokua ti Royaume na ayanga ti kodoro ahon 670 tongaso, na wungo ni so ahon ti aChrétien ti ândö. (Kus. 2:9-11) Ala sigigi na gbâ ti ambeti na gbâ ti ayanga ti kodoro tongaso si tënë ti Royaume asi na andangoro osio kue ti sese. * Ye so afa polele so Jéhovah ayeke sara kua na Jésus Christ, Gbia ni, ti fa lege na kua ti fango tënë (Mat. 28:19, 20). Na ngoi so e yeke bâ agbakuru so e sara na kua a hon angu 100 awe, bâ na lege wa Gbia ni ayeke fa na e akode ti kua, yeke na yeke, ti hinga ti bi bê ti e na azo oko na oko. Nga, bâ tongana nyen la lo yeke wa e ti ga azo so ayeke fa tënë ti Nzapa na azo.​—2 Tim. 2:2.

3. Ngbanga ti nyen e yeke sara kua na agbakuru nde nde na fango tënë laso?

³ Jésus ahaka lani “tënë ti Royaume ni” na lê ti kobe, na lo haka bê ti zo na sese (Mat. 13:18, 19). Legeoko tongana ti mbeni zo ti fango yaka so ayeke sara kua na aye nde nde ti dë na sese ni nga ti leke na ni kozo ti lu ye dä, awakua ti Jéhovah ayeke sara kua na agbakuru nde nde ti leke bê ti azo kutu mingi tongaso si azo ni ayeda na tokua ti Royaume ni. E sara kua lani na ambeni gbakuru ni so gi teti ambeni ngoi. Me, ambeni gbakuru ni tongana abuku nga na apériodique, e ngbâ ti sara kua na ala lakue lakue. Nde na mingi ti agbakuru so e sara fade tënë na ndo ti ala na yâ ti chapitre so ahon, so a sigigi na ni ti fa na tënë na gbâ ti azo, a sigigi na agbakuru ti so e yeke sara  tënë na ndo ni ge ti mû lege na awafango tënë ti tingbi na azo lê na lê.​—Kus. 5:42; 17:2, 3.

4, 5. Awafango tënë asara lani kua na adiskur so a enregistré ni tongana nyen? (b) Me nyen la amanke lani na yâ ti kode ti fango tënë ni so?

⁴ Adiskur so a enregistré ni. Na yâ ti angu so aga na peko ti ngu 1930 nga ti ngu 1940, awafango tënë asara kua na adiskur so a enregistré ni. Ala yeke zia ni na ndo ti aphonographe so ala yeke tambela na ni ti tene azo amä. Adiskur ni oko na oko kue ahon minute oku ape. Ambeni kota mama-tene ti adiskur ni ayeke gi nduru. A yeke aye tongana “Trinité,” “Purgatoire” nga na “Royaume.” Awafango tënë asara kua lani na adiskur ni so tongana nyen? Ita Clayton Woodworth, so awara batême na ngu 1930 na États-Unis, atene: “Mbi yeke yô lani mbeni phonographe so ayeke na yâ ti mbeni mallette. Tongana mbi si na mbeni yanga-da, mbi yeke zia ye ti dikongo na disque ni tâ gi na yanga ti disque ni, na pekoni mbi pete sonnette. Tongana wa ti da ni asigigi, mbi yeke tene na lo, mbi tene: ‘Mbi yeke na mbeni kpengba tokua ti tene ala mä ni.’” Ye ti pekoni ayeke so wa? Ita Woodworth atene: “Mingi ni, azo ni ayeke yeda ti mä ni. Me, na ambeni ngoi, ambeni zo ni ayeke kanga yanga-da, ala ke ti mä ni. Ambeni zo ni apensé ti ala atene mbi yeke gi zo ti kango aphonographe.”

⁵ Na ngu 1940, amara ti adiskur ni tongaso, nde nde, ahon 90 ayeke lani dä na a kiri a sara ambeni tongaso ahon million oko. John Barr, so ayeke lani pionnier na Angleterre na ngoi ni kâ nga so na pekoni lo ga membre ti Bebungbi, atene: “Ti londo na ngu 1936 ti si na ngu 1945, mbi yeke fono gi na phonographe na tere ti mbi. Nga na angoi ni so, tongana a yeke na tere ti mbi ape, mbi yeke duti nzoni ape. Ti mä go ti Ita Rutherford na ngoi ti fango tënë, a mû ngangu na zo mingi; a kpa  mo bâ mo tene lo wani la lo yeke na tere ti mo. Me ti tâ tënë ni, fango tënë na phonographe asara si e wani e sara tënë mingi ape nga e ndu bê ti azo mingi ape.”

6, 7. (a) Acarte ti fango tënë amû lani maboko na awafango tënë tongana nyen? Me, nyen la gbakuru ni so alingbi ti sara ape? (b) Jéhovah azia atënë na yanga ti e na lege wa?

⁶ Acarte ti fango tënë. Ti to nda ni na ngu 1933, a tisa awafango tënë kue ti sara kua na acarte ti fango tënë na ngoi so ala yeke fa tënë da na da. Carte ti fango tënë ni akono tongana ti fiche so e yeke sû ka arapport ti e dä. Na yâ ni, a yeke wara mbeni nduru tënë ti Bible nga a yeke fa na zo ni mbeni mbeti so lo lingbi ti wara ni. Mbeni wafango tënë ayeke yôro gi carte ni na zo ni na ti tene na lo ti diko ni. Lilian Kammerud, so na pekoni asara kua tongana missionnaire na Porto Rico nga na Argentine, atene: “Mbi ye lani sarango kua na carte ti fango tënë mingi.” Lo ye ni mingi ngbanga ti nyen? Lo tene: “E kue e lingbi lani ti fa tënë na ni nzoni. Acarte ni amû maboko na mbi ti hinga ti ga nduru na mbage ti azo.”

⁷ Ita David Reusch, so awara batême na ngu 1918, atene: “Acarte ti fango tënë ni amû maboko lani na aita mingi, ndali ti so wungo ti aita so abâ so ala lingbi ti sara tënë nzoni ayeke gi kete lani.” Me, gbakuru ni so alingbi ti sara aye kue ape. Ita Reusch atene: “Ngoi na ngoi, ambeni zo so e tingbi na ala apensé ti ala atene e lingbi ti sara tënë ape. Ti tâ tënë ni, a yeke lani ngangu na azo mingi na popo ti e ti sara tënë. Me, Jéhovah ayeke leke e lani ti tene e fa tënë na devant ti gbâ ti azo. A ninga na pekoni ape, lo zia atënë na yanga ti e na lege so lo fa na e tongana nyen ti sara kua na Bible na yanga-da ti azo. Lo sara ni na lege ti Ekole ti kusala ti aChrétien so a zia ni na sese na yâ ti angu so aga na peko ti ngu 1940.”​—Diko Jérémie 1:6-9.

8. Mo yeke sara tongana nyen ti zia lege na Christ ti fa na mo akode?

⁸ Abuku. Depuis ngu 1914, azo ti Jéhovah asigigi na abuku nde nde so asara tënë na ndo ti Bible, na wungo ni ahon 100 tongaso. A sigigi na ambeni buku ni so ti fa kode ti kua na awafango tënë tongaso si ala sara nzoni kua. Anna Larsen, na Danemark, so ayeke fa tënë a sara ngu 70 awe, atene: “Na lege ti Ekole ti kusala ti aChrétien nga na abuku ti Ekole ni so e yeke wara ka, Jéhovah amû maboko na e ti ga awafango tënë so ayeke sara nzoni kua. Kozo buku ni so mbi dabe ti mbi na ni ayeke Aide théocratique pour les proclamateurs du Royaume, so asigigi na ngu 1945. Na pekoni, na ngu 1946, a sigigi na Équipé pour toute bonne œuvre. Laso, e yeke na buku Wara nzoni na lege ti Ekole ti Kusala ti aChrétien, so asigigi na ngu 2005.” Biani, Jéhovah asara kusala na Ekole ti Kusala ti aChrétien nga na abuku ni so tongaso si e ga “azo so alingbi biani ti duti awakua”. (2 aCor. 3:5, 6). Mo zia iri ti mo na Ekole ti Kusala ti aChrétien awe? Mo yeke gue ka na buku ti Ekole ti Kusala ni na bungbi ti tene na ngoi so surveillant ti ekole ni ayeke sara tënë na ndo ni mo nga kue mo bâ ni? Tongana mo sara tongaso, mo yeke zia lege na Christ ti tene lo formé mo ti ga nzoni zo ti fango ye la.​—2 aCor. 9:6; 2 Tim. 2:15.

9, 10. Tongana nyen la abuku amû maboko na e ti lu angongoa ti tâ tënë na ti zia ngu dä?

 ⁹ Jéhovah amû nga maboko na e na lege so lo sara si bungbi ti lo asigigi na ambeni buku ni ti mû lege na awafango tënë ti fa nda ti afango ye ti Bible nzoni. Buku Tâ tënë so aga na Zo Fini ti La Kue La Kue ayeke lani mbeni buku so asara pendere kua mingi. Kozo sigingo na ni ayeke lani na ngu 1968, na a lë lengo hio mingi. Kusala ti Royaume ti novembre 1968 atene: “Azo asara commande ti buku Tâ tënë ni so mingi, a sara si na septembre, ndokua ti petengo ambeti na Brooklyn azia na sese mbeni équipe ti sarango kua na bï. . . . Na yâ ti nze ti août, commande ti buku Tâ tënë ni ahon million oko na ndambo!” Na ngu 1982, wungo ti buku ni, so a sigigi na ni, ahon million 100 na a yeke na ayanga ti kodoro 116. Na yâ ti angu 14, so ti tene ti londo na ngu 1968 ti si na ngu 1982, grâce na buku Tâ tënë ni, a wara afini wafango tënë ti Royaume ahon million oko. *

¹⁰ Na ngu 2005, a sigigi na mbeni gbakuru ti mandango na Bible ni nde, so iri ni ayeke Bible afa nyen biani? Wungo ni so a sigigi na ni asi million 200 tongaso, na ayanga ti kodoro 256. Ye ti pekoni ayeke so gi na yâ ti ngu mbasambala, so ti tene ti londo na ngu 2005 ti si na ngu 2012, a wara afini wafango nzoni tënë nduru na million oko na ndambo tongaso. Na yâ ti oko ngoi ni so, wungo ti azo so ayeke manda Bible akiri ague na li ni mingi, a londo na million 6 ti si na million 8 na ndambo tongaso. Kite ayeke dä ape so, Jéhovah angbâ ti iri tufa na ndo ti ngangu kue so e yeke sara ti lu angongoa ti tâ tënë ti Royaume na ti zia ngu dä.​—Diko 1 aCorinthien 3:6, 7.

11, 12. Tongana ti so ambeni versê ti Bible afa, apériodique ti e ayeke ndali ti azo wa?

¹¹ Apériodique. Lani na tongo nda ni, a sigigi na Tour ti Ba Ndo, kozoni kue, ndali ti “kete kundu” wala ‘ala so a iri ala ti gue na yayu’. (Luc 12:32; aHéb. 3:1). Na lango 1 ti octobre ngu 1919, bungbi ti Jéhovah asigigi na mbeni périodique ni nde, so a leke ni ndali ti mara ti azo nde nde kue. Périodique ni so amû ndo na popo ti aWamandango Bible ni nga na asenge zo si teti ngu mingi, wungo ni ahon lani ti Tour ti Ba Ndo. Kozo, a iri périodique ni so L’Âge d’Or. Na ngu 1937, a changé iri ni aga Consolation (ngu 1938 na Français). Na pekoni, na ngu 1946 (ngu 1947 na Français), iri ni akiri achangé aga Réveillez-vous !

¹² Teti angu mingi, fason ti sungo Tour ti Ba Ndo nga na Réveillez-vous ! achangé, même konongo ni nga kue. Me, ndani so a sigigi na ala angbâ lakue gi oko, so a yeke ti fa tënë ti Royaume ti Nzapa na ti sara si azo amä na bê na Bible. Laso, Tour ti Ba Ndo so a yeke sigigi na ni ayeke use: oko ayeke ti mandango ni, na oko ayeke ti fango na tënë. Tour ti Ba Ndo ti mandango ni ayeke ndali ti “azo ti kua” ni, so ti tene “kete kundu” nga na “ambeni ngasangbaga”. * (Mat. 24:45; Jean 10:16). Tour ti Ba Ndo ti fango na tënë ayeke mbilimbili ndali ti azo so ayeke bâ Bible nga na Nzapa na nene ni me so ala ade ti hinga tâ tënë ape (Kus. 13:16). Réveillez-vous ! ayeke ti lo mbilimbili ndali ti azo so ahinga ye mingi pëpe na ndo ti Bible nga na tâ Nzapa, Jéhovah.​—Kus. 17:22, 23.

13. Ti mo, nyen la apika bê ti mo na ndo ti apériodique ti e? (Sara lisoro na ndo ti “ Ambeti so e sigigi na ni.”)

 ¹³ Na tongo nda ti ngu 2014, nze oko oko, wungo ti Réveillez-vous ! ahon million 44, na wungo ti Tour ti Ba Ndo ahon million 46. A kiri na peko ti Réveillez-vous ! na ayanga ti kodoro ahon 100 tongaso, na Tour ti Ba Ndo ayeke na ayanga ti kodoro ahon 200. Ye so asara si ala ga ambeti-sango so a kiri peko ni na ayanga ti kodoro nga a kangbi ni mingi ahon atanga ni kue na ndo ti dunia mobimba. A yeke mbeni ye so adö bê ti zo biani, me ti e a dö bê ti e pëpe ngbanga ti so, na yâ ti ambeti-sango ni, a yeke wara tokua so Jésus asara tënë ni ândö lo tene a yeke fa ni na ndo ti sese kue.​—Mat. 24:14.

14. E bi tere ti e lani na yâ ti kua ti kangbingo ye wa? Na e sara ni ngbanga ti nyen?

¹⁴ Bible. Na ngu 1896, Ita Russell na amba ti lo achangé iri ti ndokua ti sungo ambeti ni, ala yôro tënë Bible na yâ ni; iri ni achangé aga Watch Tower Bible and Tract Society. Ala yeke na raison ti changé ni ngbanga ti so Bible la ayeke kozo gbakuru so ayeke mû lege ti kangbi nzoni tënë ti Royaume ni (Luc 24:27) Ti gue oko na fini iri ni so, awakua ti Nzapa abi tere ti ala na yâ ti kua ti kangbingo Bible nga na ti dikongo ni. Na tapande, na ngu 1926, e wani e pete mbeni mbage ti Bible so alondo na Matthieu ti si na Apocalypse (The Emphatic Diaglott), so Pakara Benjamin Wilson la asigigi na ni. Na tongo nda ti ngu 1942, e pete mbeni Bible ti Anglais (King James Version), na wungo ni so e kangbi, ahon 700 000 tongaso. Gi ngu use tongaso na pekoni, e komanse ti pete mbeni Bible nde (American Standard Version), so iri ti Jéhovah asigigi na yâ ni fani 6 823. Ti si na ngu 1950, e kangbi Bible ni so ahon 250 000 tongaso.

15, 16. (a) Ti mo, nyen la anzere na mo na ndo ti Bible ti Fini Dunia? (Sara lisoro na ndo ti encadré “ Kiringo na peko ti Bible ague na loro.”) (b) Mo yeke sara tongana nyen ti tene Jéhovah andu bê ti mo?

¹⁵ Na ngu 1950, e sigigi na Mbeti ti Nzapa ti fini dunia: Matthieu​—Apocalypse na Anglais. A si na ngu 1961, e sigigi na Mbeti ti Nzapa ti fini dunia na ngbongboro ni kue. Bible ni so amû gonda na Jéhovah na lege so, na yâ ti mbage so alondo na Genèse ti si na Malachie, a kiri na iri ti Jéhovah na aplace kue so a yeke wara iri ni so dä na ngoi so a sû Bible ândö giriri. Na mbage so alondo na Matthieu ti si na Apocalypse, a yeke wara nga iri ti Jéhovah dä fani 237. A kiri a bâ yâ ti traduction ti Bible ni so fani mingi tongaso si atënë ti yâ ni aduti na lege ni nga si dikongo ni akpengba ape. A kiri a bâ yâ ti traduction ni ade ti ninga ape na ngu 2013. Ngbene ye na ngu 2013 ni, wungo ti Bible ti Fini dunia so a sigigi na ni, atâa ngbongboro ni kue wala gi mbeni mbage ni, ahon million 201 na ayanga ti kodoro 121.

¹⁶ Mbeti ti Nzapa ti fini dunia asara nyen na ndo ti ambeni zo so adiko ni na yanga ti kodoro ti ala wani? Mbeni koli ti kodoro ti Népal atene: “A yeke ngangu na azo mingi ti mä yâ ti ngbene Bible ti yanga ti Népal, ngbanga ti so a kiri peko ni na ngbene yanga ti kodoro ni. Me, fadeso, e yeke mä yâ ti Bible pendere mingi, ndali ti so a kiri peko ni na atënë so e yeke tene ni lango oko oko.” Na ngoi so mbeni wali na Centrafrique ge adiko Bible ti yanga ti Sango, lo komanse ti toto, lo tene: “So yanga ti kodoro so andu bê ti mbi la.” Legeoko tongana ti wali so, zo  oko oko na popo ti e alingbi ti zia lege na Jéhovah ti ndu bê ti lo tongana lo diko tënë ti Jéhovah ni lango oko oko.​—Ps. 1:2; Mat. 22:36, 37.

17. Nyen la mo lingbi ti sara ti fa so mo bâ na nene ni agbakuru nga na akode so a fa na mo? Tongana mo sara tongaso, nyen la mo yeke bâ ande na lê ti mo wani?

¹⁷ Eskê mo bâ na nene ni agbakuru nga na akode so Jésus Christ, Gbia ni, ayeke fa na e so? Eskê mo yeke mû ngoi ti diko ambeti so bungbi ti Jéhovah ayeke sigigi na ni so? Mo yeke sara nga kua na ambeti ni so ti mû maboko na amba ti mo? Tongana mo sara tongaso, mo nga kue mo yeke tene ande mara ti tënë so Ita-wali Opal Betler, so awara batême na lango 4 ti octobre ngu 1914, atene: “Teti angu mingi, mbi na koli ti mbi [Edward] e fa tënë na phonographe nga na acarte ti fango tënë. E sara kua na abuku, abrochure nga na apériodique ti fa na tënë da na da. E mû mbage ti e na kapa ti fango tënë so ayeke nde, na atambela ti sarango na publicité nga na kangbingo ambeti. Na pekoni, a fa na e ti hinga ti sara afini vizite na ti manda Bible na azo na da ti ala. Aye ni so kue ayeke kua, me e yeke na ngia mingi na yâ ti gigi ti e.” Jésus atene lani so azo ti lo ayeke wara ande kua mingi, kua ti lungo lê ti kobe, ti kongo lê ni nga ala kue ayeke sara ande ngia legeoko. Tongana ti Ita Opal so, azo kutu na kutu alingbi ti bâ na lê ti ala wani tongana nyen la tënë ti Jésus so ayeke tâ tënë.​—Diko Jean 4:35, 36.

18. Pasa wa la e yeke na ni?

¹⁸ Azo mingi so ade ti ga awakua ti Gbia ni ape abâ azo ti Nzapa tongana “azo so amanda mbeti pëpe na ala yeke asenge zo”. (Kus. 4:13). Me bâ kete si! Gbia ni so asara si asenge zo ni so aga angangu zo ti sigingo na ambeti. Ala la ayeke kiri na peko ti ambeti na gbâ ti ayanga ti kodoro nga ala yeke kangbi ni mingi ahon atanga ti ambeti kue. Mbeni kota ye ni ayeke so, Gbia ni afa na e akode nga lo mû na e nzara ti sara kua na agbakuru ni so ti kangbi na nzoni tënë ti Royaume na amara kue. So pasa si e yeke na ni ti sara kua na tere ti Jésus ti lu angongoa ti tâ tënë nga ti ko alengo ni, so ti tene ti sara adisciple!