BIBLE AYEKE LIVRE TI SCIENCE APE, ME LO FA ATÂ TËNË NA NDÖ TI AMBENI YE ANGU MINGI KOZO SI AZO AHINGA NI. ZIA E BÂ AMBENI TAPANDE NI.

Eskê dunia ayeke na komansema?

Kozo, akota wandara ake vîi so dunia ayeke na komansema. Me fadeso, ala mingi ayeda na ni; andâ Bible afa ye ni so depuis awe.—Genèse 1:1.

Forme ti sese ayeke tongana nyen?

Ândö, azo mingi apensé so sese ayeke plat. A sara ngu 2 500 awe, awandara so ayeke aGrec afa so sese ayeke ronde. Me a sara ngu 2 700 awe la si Ésaïe, mbeni zo ti sungo Bible, asara tënë ti “sese so ayeke ronde ronde”, lo sara kua na mbeni tënë so aye nga ti sara tënë ti mbeni ye so ayeke “tongana ballon.”—Ésaïe 40:22; bâ kete tënë na gbe ni.

Eskê lê ti nduzu so e yeke bâ so ayeke buba yeke yeke?

A sara ngu 2 400 tongaso awe, Aristote, mbeni wandara so ayeke Grec, atene lani so, aye ayeke buba gï na ndö ti sese me lê ti nduzu so gbâ ti atongoro ayeke dä ayeke buba ape. Tënë ni so amû lani ndo teti angu mingi. Me na yâ ti angu 1800 tongaso, awandara asigi na mbeni tënë so afa so aye kue na yâ ti dunia, atâa na yayu wala na sese ayeke buba yeke yeke. Lord Kelvin, mbeni oko ti awandara ni so, afa tënë so Bible atene na ndö ti yayu na sese, so a tene: “Ala yeke ga gbagbara ni tongana mbeni bongo.” (Psaume 102:25, 26). Kelvin amä na bê so Nzapa apeut ti kanga lege si mara ti ye tongaso asi na aye so lo créé, na Bible afa nga tongaso.—Zo-ti-fa-tene 1:4.

Eskê mbeni ye ayô aplanète, na tapande sese?

Aristote atene so aplanète kue so ayeke na yâ ti dunia ayeke na yâ ti mba, so ti tene mbeni planète ayeke na yâ ti mbeni mba ti lo planète, lo planète ni so nga kue lo yeke na yâ ti mbeni mba ti lo tongaso ti gue na ni; na sese la ayeke na milieu ni. Na yâ ti angu 1 700 tongaso, awandara ayeda so atongoro na aplanète aduti na ndö ti mbeni ye ape. Na yâ ti mbeti ti Job, so a sû ni asara ngu 3 400 tongaso awe, a fa so Zo so acréé aye azia “sese na ndö ti ye oko pëpe.”—Job 26:7.

BIBLE AYEKE MBENI MBETI TI KAÏNGO KOBELA APE, ME A YEKE WARA NA YÂ NI AMBENI MAMA-NDIA SO ASARA TËNË NA NDÖ TI SENI TI ZO ANINGA KOZO AWE.

Ti zia mbeni zo ti kobela nde.

Ndia ti Moïse ahunda lani na azo ti Israël ti zia azo ti buruma nde na tanga ti azo. A yeke gï na ngoi so ambeni sioni kobela afâ gbâ ti azo na popo ti ngu 1400 na 1500 la awanganga aga ti manda ti sara ye alingbi na mama-ndia ti Bible so, so angbâ na ngangu même juska laso.—Lévitique chapitre 13 nga na chapitre 14.

Ti sukula maboko na peko ti so mo ndu kuâ ti mbeni zo.

Juska ti si nduru na ngu 1900, mingi ni tongana adocteur andu kuâ ti mbeni zo, ala yeke sukula maboko ti ala na pekoni ape, ala yeke gue andu azo ti kobela na ni. Mara ti sarango ye ni so asara si azo mingi akui. Me Ndia ti Moïse afa lani so tongana mbeni zo andu kuâ ti zo, a yeke bâ lo tongana zo so sioni ye ayeke na terê ti lo. A fa même so tongana ye tongaso asi, a yeke sara kua na ngu ti sara si zo ni aga nzoni. Kite ayeke dä ape so sarango ye ni so abata seni ti azo lani.—Nombre 19:11, 19.

Ti zi adû si zo asara kabinë dä.

Ngu oko oko, kobela ti diarrhée ayeke fâ amolenge ahon 500 000 tongaso, na mingi ni a yeke ndali ti so azo asara kabinë kirikiri na sese. Ndia ti Moïse atene so alingbi zo azi dû si lo sara kabinë dä, na alingbi lo sara ni ayo na ndo so azo alango dä.—Deutéronome 23:13.

Ngoi ti fango ganza.

Ndia ti Nzapa ahunda ti tene tongana a dü mbeni molenge ti koli, lango miombe na pekoni alingbi a fâ lo na ganza (Lévitique 12:3). Tongana a dü mbeni fini bébé, a lingbi dimanche oko ahon awe si terê ti lo apeut ti wara ngangu ti kanga lege na mênë ti yuru tongana lo wara kä. Na ngoi so a ngbâ ti sû Bible, kozo si akode ti savango azo ague na li ni mingi, ti ku dimanche oko ahon awe si a fâ molenge-koli na nganza, a yeke lani sarango ye na ndara la.

Kamba so ayeke na popo ti siriri ti bê nga na seni ti zo.

Awanganga afa so aye tongana hengo ngia, ti duti na beku, ti kiri singila nga ti pardonné zo na bê kue, ayeke aye so ayeke sara nzoni na seni ti zo. Bible atene: “Bê so ayeke na ngia ayeke nzoni yorö, me bê so awoko kue azi ngangu ti zo kue.”—aProverbe 17:22.