Mo hinga?
Tongana nyen la mbeni tënë so a kpaka na terê ti mbeni tênë afa so Bible atene tâ tënë?
NA YÂ ti mbeni musée na Jérusalem (Bible Lands Museum), a yeke wara mbeni tênë so a kpaka mbeni tënë na terê ni na popo ti ngu 700 na 600 tongaso kozo na ngoi ti e. A wara tênë ni na yâ ti mbeni dû ti tênë so a lu mbeni kuâ dä, a yo ape na Hébron so ayeke na Israël. Tënë ni ayeke so: “Zia Yahweh Sabaot adeba Hagaf, molenge ti Hagav.” Tongana nyen la mbeti so afa so Bible atene tâ tënë? A fa so azo ti ngoi ni ahinga lani nzoni iri ti Nzapa, Jéhovah, so a sû ni lani na Hébreu ti ândö na agere-mbeti YHWH, nga ala sara kua na ni na yâ ti fini ti ala ti lâ oko oko. Na yâ ti adû ti tênë so, a yeke wara nga atënë so azo so awara terê kâ nga na azo so ague kâ ti honde terê ti ala akpaka na terê ti amur. Fani mingi, ala yeke kpaka dä iri ti Nzapa nga na iri ti azo so mbeni mbage ti iri ti Nzapa ayeke na yâ ni.
Rachel Nabulsi, mbeni wandara na université ti Géorgie, atene na ndö ti atënë so a kpaka so, atene: “A yeke kota ye mingi so a sara kua na iri YHWH fani mingi. . . . Atënë so a kpaka so afa so iri YHWH ayeke lani kota ye na yâ ti fini ti azo ti Israël nga na ti Juda.” Tënë so afa so Bible atene tâ tënë. Na yâ ti Bible, a wara iri ti Nzapa, so a sû ni na agere-mbeti ti Hébreu YHWH fani saki mingi. Fani mingi, a wara iri ti Nzapa na yâ ti iri ti azo.
Tënë “Yahweh Sabaot,” so a kpaka na terê ti tênë ni, aye ti tene “Jéhovah ti aturugu.” Na bango ni, ye so afa so ândö, azo asara kua fani mingi na iri ti Nzapa nga na tënë “Jéhovah ti aturugu.” A yeke nga na lege ni so Bible asara kua na tënë “Jéhovah ti aturugu,” so asigi fani 283 na yâ ti mbage ti Mbeti ti Nzapa so a sû ândö na Hébreu, mingi ni na mbeti ti Ésaïe, ti Jérémie nga na ti Zacharie.