1, 2. (a) Ngbanga ti nyen azo mingi ahinga atënë ti versê ti Deutéronome 6:4? (b) Moïse atene atënë so lani ngbanga ti nyen?

A SARA angu ngbangbo mingi awe, aJuif amû atënë so ayeke na yâ ti versê ti Deutéronome 6:4 so tongana mbeni sambela so ayeke nde. Ala yeke tene ni lani lâ na lâ, na ndapre nga na lakui. Ala iri sambela ni Shema, so ayeke kozo tënë ti versê ni na yanga ti Hébreu. Na lege ti sambela so, aJuif so aye Nzapa mingi ayeke fa so ala mû vorongo ti ala gi na Nzapa oko.

² Atënë so ayeke mbage ti ndangba diskur so Moïse amû lani na mara ti Israël so abungbi na yando ti Moab na ngu 1473 kozo ti Christ. Mara ni ayeke lani nduru ti fâ ngu ti Jourdain ti mû Sese ti Zendo (Deut. 6:1). Moïse so ayeke na li ti ala asara ngu 40 awe, aye ti tene ala sara mbeto ape tongana ala tingbi na akpale so ayeke ku ala. Ala yeke na bezoin ti zia bê ti ala na ndo ti Jéhovah nga ti duti be-ta-zo na lo tongana Nzapa ti ala. Andangba tënë ti Moïse amû ngangu na ala lani mingi ti sara tongaso. Na peko ti so Moïse afa na mara ni aCommandement Bale-oko nga na ambeni ndia so Jéhovah amû, lo sara kpengba  tënë so ayeke na Deutéronome 6:4, 5. (Diko ni.)

3. Ahunda wa la e yeke bâ na yâ ti article so?

³ So azo ti Israël abungbi lani ka legeoko na Moïse so, a de ala hinga atene Jéhovah ayeke oko Jéhovah ti ala ape? Ala hinga. Azo ti Israël so ayeke be-ta-zo ahinga Nzapa nga ala yeke voro lani Nzapa oko so ayeke Nzapa ti akotara ti ala Abraham, Isaac na Jacob. Ka ngbanga ti nyen la Moïse adabe ti ala lani so Jéhovah Nzapa ti ala ayeke “Jéhovah oko”? So Jéhovah ayeke oko, tongana nyen la a gue oko na ndoyengo lo na bê ti e kue, na âme ti e kue nga na ngangu ti e kue tongana ti so a fa na versê 5 ni so? Atënë ti versê ti Deutéronome 6:4, 5 abâ e laso tongana nyen?

4, 5. (a) Mbeni nda ti tënë ‘oko Jéhovah’ ayeke nyen? (b) Tongana nyen la Jéhovah ayeke nde na anzapa ti amara?

⁴ Oko. Tënë ‘oko Jéhovah’ aye ti tene Jéhovah ayeke oko, mbeni zo ti lingbi na lo wala so ayeke tongana lo ayeke dä ape. Moïse asara tënë so lani ngbanga ti nyen la? Na bango ni, na ngoi so Moïse ayeke sara tënë so, lo yeke pensé lani pëpe na tënë ti trinité. Jéhovah la acréé yayu na sese, lo yeke Gbia ti dunia kue. Lo yeke oko tâ Nzapa nga mbeni nzapa so ayeke tongana lo ayeke dä ape (2 Sam. 7:22). Tongaso, Moïse ayeke dabe ti azo ti Israël lani so a lingbi ala voro gi Jéhovah oko. A lingbi ala sara ye pëpe tongana ti amara so angoro ala, so avoro lani anzapa nde nde nga na anzapa-wali. Amara so amä na bê so anzapa ti ala ni ayeke na ngangu na ndo ti ambeni ye na yâ ti dunia.

⁵ Na tapande, azo ti Égypte ayeke voro lani Ra, nzapa ti lâ, Nout, nzapa-wali ti le-nduzu, Geb, nzapa ti sese, Hapi, nzapa ti Nil nga na gbâ ti anyama. Jéhovah afa so lo yeke kota ahon anzapa ti wataka so na ngoi so lo ga na aye ti ngangu bale-oko na ndo ti kodoro ni. Azo ti Canaan ayeke voro lani Baal mingi, nzapa ti wataka so ala tene lo sara si azo ayeke dü. Ala bâ nga atene lo yeke nzapa ti le-nduzu, ti ngu-nzapa nga na ti kota pupu so ayeke yä. Na ando mingi, azo ni azia bê ti ala na Baal ti bata ala (Nom. 25:3). A lingbi azo ti Israël ahinga so Nzapa ti ala ayeke gi ‘Jéhovah oko’ ‘tâ Nzapa’.—Deut. 4:35, 39.

6, 7. Tënë “oko” aye nga ti tene nyen? Tongana nyen la Jéhovah afa so lo yeke “oko”?

⁶ Lo changé pëpe nga lo yeke be-ta-zo. Tënë ‘oko Jéhovah’ aye nga ti tene so zo alingbi lakue ti zia bê na ndo ti aye so Jéhovah Nzapa aleke na bê ti lo ti sara nga na akusala ti lo. Tënë ti yanga ti lo ayeke gi oko. Lo yeke lakue be-ta-zo, lo changé ape nga lo yeke tene tâ tënë. Na tapande, lo tene lani na Abraham so amolenge ti yâ ti lo ayeke sara kodoro na Sese ti Zendo. Lo sara gbâ ti angangu miracle ti sara si tënë ti lo so aga tâ tënë. Atâa so ngu 430 ahon na peko ti so Jéhovah amû zendo so, lo changé pëpe ye so lo leke na bê ti lo lani ti sara.—Gen. 12:1, 2, 7; Ex. 12:40, 41.

⁷ Angu ngbangbo mingi na pekoni, Jéhovah atene so azo ti Israël ayeke atémoin ti lo, nga lo tene na ala: “Mbi yeke Lo; a sara mbeni Nzapa kozoni na Mbi pëpe, na fade a sara mbeni Nzapa na peko ti Mbi pëpe.” Ti fa na ala so lo yeke changé ape, lo kiri lo tene: “Lakue lakue Mbi yeke Lo.” (És. 43:10, 13; 44:6; 48:12). Azo ti Israël ayeke voro lani mbeni Nzapa so achangé ape nga so ayeke be-ta-zo. So tâ kota pasa! E nga kue e yeke na oko pasa so laso.—Mal. 3:6; Jacq. 1:17.

8, 9. (a) Nyen la Jéhovah ahunda na awakua ti lo? (b) Tongana nyen la Jésus afa ye so tënë ti Moïse aye ti tene?

 ⁸ Biani, Moïse adabe ti mara ni lani so Jéhovah ayeke changé ape, lo yeke ngbâ lakue ti ndoye ala nga ti bi bê na ndo ti ala. Ni la, Jéhovah ahunda ti tene ala voro gi lo oko nga ala ndoye lo na bê ti ala kue, na âme ti ala kue nga na ngangu ti ala kue. Amolenge nga kue ayeke voro lani gi Jéhovah oko ndali ti so ababâ na amama ti ala ayeke fa ye na ala na ngoi kue so lege azi.—Deut. 6:6-9.

⁹ So Jéhovah achangé pëpe aye so lo leke na bê ti lo ti sara, a yeke polele so akpengba ye so lo hunda na atâ wakua ti lo laso angbâ gi a-oko ni. Ti tene Jéhovah ayeda na vorongo so e yeke mû na lo, a lingbi e nga kue e voro gi lo oko nga e ndoye lo na bê ti e kue, na bibe ti e kue nga na ngangu ti e kue. A yeke tâ gi ye so Jésus atene lani na mbeni zo so ahunda tënë na lo la. (Diko Marc 12:28-31.) Tongaso, zia e kue e bâ tongana nyen la e lingbi ti fa na lege ti asarango ye ti e so e yeda biani so ‘Jéhovah Nzapa ti e, ayeke gi Jéhovah oko.’

10, 11. (a) Ti voro gi Jéhovah lo oko aye ti tene nyen? (b) Tongana nyen la amaseka Hébreu so ayeke lani na Babylone afa so ala yeke voro gi Jéhovah lo oko?

¹⁰ Ti tene Jéhovah aduti oko Nzapa ti e, a lingbi e voro gi lo oko. E yeke kangbi pëpe yâ ti vorongo so e yeke mû na lo wala e yeke voro nga pëpe ambeni nzapa nde nga e yeke yôro pëpe na yâ ti vorongo so e yeke mû na lo, asioni pensé nga na asarango ye so alondo na ambeni bungbi ti vorongo nzapa nde. A lingbi e hinga so Jéhovah ayeke pëpe gi mbeni senge nzapa na popo ti gbâ ti anzapa, nga lo yeke pëpe gi mbeni nzapa so ayeke kota nga na ngangu mingi na popo ti anzapa ni so. A lingbi e voro gi Jéhovah lo oko.—Diko Apocalypse 4:11.

¹¹ Na yâ ti mbeti ti Daniel, e diko ye na ndo ti amaseka Hébreu Daniel, Hanania, Mishaël na Azaria. Ala fa so ala yeke voro gi Jéhovah lo oko na lege so ala ke ti te akobe so ayeke sioni nga ala ke ti kuku na gbe ti yanda ti lor ti Nebucadnetsar. Ti ala, Jéhovah la aga na kozo ndo, ala peut ti yeda ti voro mbeni nzapa nde ape.—Dan. 2:1–3:30.

12. Tongana e yeke voro gi Jéhovah oko, nyen la a lingbi e sara hange na ni?

¹² Ti voro gi Jéhovah oko, a lingbi e sara hange si ambeni ye amû pëpe place ti vorongo so alingbi gi na lo oko. Aye ni so alingbi ti duti aye wa? Na yâ ti aCommandement Bale-oko, Jéhovah afa polele na azo ti lo so a lingbi ala voro ambeni nzapa nde na lo ape nga a lingbi ala ke alege ti vorongo ayanda kue (Deut. 5:6-10). Laso, yâ ti vorongo ayanda ayeke mingi, a lingbi ti duti ngangu ti hinga ambeni. Me ye so Jéhovah ahunda na awakua ti lo achangé ape: lo yeke lakue ‘Jéhovah oko’. Zia e bâ ye so aye ti tene ndali ti e laso.

13. Nyen la e lingbi ti komanse ti ye ni mingi ahon Jéhovah?

¹³ Na aColossien 3:5 (diko ni), e wara kpengba wango so a mû na aChrétien na ndo ti ye so alingbi ti buba yâ ti songo so ala yeke na ni gi na Jéhovah. Bâ so a tingbi sarango bê ti ye na vorongo ayanda. Senge ape, ngbanga ti so tongana e sara nzara ti mbeni ye ngangu, na tapande, nginza wala mbeni ye so ngere ni ayeke ngangu, a lingbi ti komande fini ti e na a yeke ga tongana mbeni kota nzapa ti e. Me tongana e diko versê ni kue, e yeke bâ polele so tanga ti asiokpari kue so a sara tënë ni so ague oko na sarango bê ti ye so ayeke vorongo yanda. Tongana nzara ti  aye tongaso agbu bê ti e ngangu, e lingbi ti komanse ti ye ni mingi ahon Jéhovah. Na pekoni, e yeke bâ Jéhovah encore ape tongana ‘Jéhovah oko’. E ye si ye tongaso asi lâ oko ape.

14. Wango wa la bazengele Jean amû lani?

¹⁴ Bazengele Jean amû mbeni wango so ague oko na tënë so na ngoi so lo tene tongana mbeni zo andoye aye so ayeke na yâ ti dunia so, so ti tene “nzara ti mitele, nzara ti lê na sarango baba ti akungba so zo ayeke na ni,” andâ “ndoye ti Babâ ni ayeke na yâ ti lo pëpe”. (1 Jean 2:15, 16). Tongaso, a lingbi e gi lakue ti bâ yâ ti bê ti e ti bâ wala e ndoye dunia so. Peut-être bê ti e akomanse ti ye angia, akamarade nga na fason ti yungo bongo na ti lekengo kuä ti li ti azo ti dunia so. Wala peut-être e ye ti wara ‘akota ye’ na lege ti mandango mbeti ayo (Jér. 45:4, 5). E yeke na yanga ti fini dunia so a mû zendo ni na e. Tongaso, a yeke kota ye mingi ti bata akpengba tënë ti Moïse so na li. Tongana e hinga nga e yeda biani so ‘Jéhovah Nzapa ti e ayeke Jéhovah oko’, e yeke sara kue ti voro gi lo oko na lege so lo yeda na ni.—aHéb. 12:28, 29.

15. Ngbanga ti nyen Paul adabe ti aChrétien lani so Jéhovah ayeke gi ‘Jéhovah oko’?

¹⁵ Tënë ‘Jéhovah oko’ amû maboko na e ti hinga so Jéhovah aye ti tene awakua ti lo aduti beoko nga ala zia gi oko ye na gbele ala na yâ ti gigi ti ala. Na yâ ti congrégation ti akozo Chrétien, a yeke wara lani aJuif, aGrec, aRomain nga na azo ti ambeni mara nde. Kozo, anzapa ti ala, asarango ye ti ala na aye so ala ye ayeke nde nde. Ndani la, a yeke lani ngangu na ambeni ti yeda na fini lege so a yeke voro na Nzapa wala ti zia lege ti angbene sarango ye ti ala kue. Bazengele Paul abâ so a yeke nzoni lo dabe ti ala so aChrétien  ayeke gi na Nzapa oko, Jéhovah.—Diko 1 aCorinthien 8:5, 6.

16, 17. (a) Prophétie wa la angbâ ti ga tâ tënë laso? Ye ti pekoni ayeke nyen? (b) Nyen la alingbi ti buba yâ ti beoko ti e?

¹⁶ Ka ti congrégation ti laso ayeke tongana nyen? Prophète Ésaïe atene kozo awe so “na lâ ti nda ni,” azo na popo ti amara kue ayeke ga ti voro Jéhovah ndo oko. Ala tene: “Fade [Jéhovah afa] lege ti Lo na e, na fade e tambela na lege ti Lo.” (És. 2:2, 3). Tere ti e anzere laso mingi ti bâ tongana nyen la prophétie so angbâ ti ga tâ tënë na lê ti e. Atâa so aita ti e alondo na ando nde nde, ala yeke tene ayanga ti kodoro nde nde nga asarango ye ti ala ayeke nde nde, vorongo Jéhovah abungbi e oko. Ye oko, so e yeke nde nde, na ambeni ngoi akpale alingbi ti londo.

¹⁷ Na tapande, mo bâ amba ti mo Chrétien so ngobo ti sarango ye ti ala ayeke nde mingi na ti mo tongana nyen? Yanga ti kodoro so ala yeke tene, fason ti yungo bongo ti ala, sarango ye ti ala nga na kobe ti ala alingbi ti duti nde na ti mo. Mo yeke gi ti kpe ala na ti sara songo gi na azo so mo na ala ayeke oko? Tongana nyen la mo yeke bâ a-ancien ti ndo so mo yeke dä, so ngu ti mo ahon ti ala wala so mara ti ala na sarango ye ti ala ayeke nde na ti mo? Tongana e sara hange ape, e lingbi ti zia si aye so aga na kpale nga abuba yâ ti beoko ti e.

18, 19. (a) Wango wa la e wara na aÉphésien 4:1-3? (b) Nyen la e lingbi ti sara ti ngbâ ti bata beoko ti congrégation?

¹⁸ Nyen la alingbi ti mû maboko na e ti kpe akpale tongaso? Bazengele Paul amû nzoni wango lani na aChrétien so ayeke na Éphèse, mbeni gbata so mosoro ayeke dä mingi nga na yâ ni a yeke wara azo so alondo na ando nde nde. (Diko aÉphésien 4:1-3.) Bâ so Paul asara kozo tënë ti asarango ye tongana tâ be-ti-molenge, sarango ye na ngangu pëpe, kangango bê ti ku nga na ndoye. A lingbi ti haka asarango ye so na angangu pilier so agbu mbeni da na nduzu. Me na ndo ti so mbeni da ayeke na apilier, a lingbi a bata da ni lakue nzoni, tongaso ape yeke yeke da ni ayeke buba. Paul aye lani si aChrétien ti Éphèse so asara ngangu kue ti “bata beoko ti yingo na yâ ti kamba ti siriri”.

¹⁹ A lingbi zo oko oko na popo ti e asara kue ti bata beoko ti congrégation. E lingbi ti sara ni tongana nyen? Kozoni, a lingbi e gi ti duti na asarango ye so Paul asara tënë ni: tâ be-ti-molenge, sarango ye na ngangu pëpe, kangango bê ti ku nga na ndoye. Na pekoni, a lingbi e sara kue ti maï siriri so “abungbi [e] oko.” A lingbi e sara kue ti leke atënë so alondo na popo ti e so ayeke tongana tere ti da so asuru. Tongana e sara tongaso, e yeke bata pendere siriri nga na beoko ti e.

20. Tongana nyen la e lingbi ti fa so e yeda so ‘Jéhovah Nzapa ti e ayeke Jéhovah oko’?

²⁰ ‘Jéhovah Nzapa ti e ayeke Jéhovah oko’. So tâ kpengba tënë! Dango bê so akpengba azo ti Israël lani ti hon ndo ti akpale so ala wara na ngoi so ala yeke lï ti mû Sese ti Zendo. Atënë so alingbi nga ti mû ngangu na e ti gbu ngangu na ngoi ti kota ye ti vundu so ayeke ga nga ti lï na yâ ti fini dunia. Zia e ngbâ lakue ti voro gi Jéhovah oko na lege so e ndoye lo nga e sara na lo na âme ti e kue nga e sara kue ti bata dutingo beoko ti e ti aChrétien. Tongana e ngbâ ti sara tongaso, e lingbi ti ku ti bâ gango tâ tënë ti tënë so Jésus atene na ndo ti azo so lo yeke bâ ala ande tongana angasangbaga, lo tene: “Ala so Babâ ti mbi airi tënë nzoni na ndo ti ala, ala ga ala wara royaume so a leke ni teti ala ngbene ye so a zia gere ti dunia.”—Mat. 25:34.