1, 2. (a) Tongana nyen la tënë ti kangbi ahon ndö ni laso na yâ ti dunia? (b) Ahunda wa la e yeke kiri tënë na ni na yâ ti article so?

MBENI ita-wali na sud ti Europe, so ayeke gbu li ti lo na ndö ti gigi ti lo ti ândö, atene: “Na kete ti mbi, mbi yeke bâ gï sarango ye ti kirikiri. Tongaso, mbi ke aye ti poroso ti kodro ti mbi, nga mbi mû mbage ti azo so aye ti ga na changement na yâ ti poroso. Ye so asara si teti angu mingi, mbi sara ndeko na mbeni terroriste.” Mbeni ita-koli na sud ti Afrika afa ndani so ândö lo yeke sara ye ti ngangu na azo, lo tene: “Mbi bâ so mara ti mbi la ayeke nzoni ahon atanga ni kue, na mbi lï na yâ ti mbeni kama-poroso.” Lo tene: “A fa na e ti fâ awato ti e na alikongo, même azo ti mara ti e wani so amû mbage ti ambeni kama-poroso nde.” Mbeni ita-wali na Europe centrale atene: “Mbi yeke ke azo lani nga mbi ke azo kue so kodro ti ala ayeke nde na ti mbi wala azo so bungbi ti Nzapa ti ala ayeke nde na ti mbi.”

² Laso, azo mingi ayeke na mara ti bango ndo so aita ota so ayeke na ni ândö. Abungbi ti poroso mingi ayeke sara ye na ngangu ti tene mbeni bungbi ti poroso nde akomande ala pëpe. Azo ayeke tiri mingi ndali ti aye ti poroso. Nga, na yâ ti akodro mingi, sarango ye na awande na lege ni ape ayeke gue gï guengo na li ni. Gï  tongana ti so Bible atene kozo awe, azo “aye ti mä terê na amba ti ala pëpe” na lâ ti nda ni so (2 Tim. 3:1, 3). Tongana nyen la aChrétien alingbi ti duti beoko na yâ ti dunia so tënë ti kangbi ahon ndö ni so? E lingbi ti manda ye mingi na lege ti tapande ti Jésus. Na ngoi ti lo lani yâ ti azo akangbi nga ndali ti aye ti poroso. Na yâ ti article so, e yeke kiri tënë na ahunda ota: Ngbanga ti nyen Jésus ake ti mû mbage ti mbeni groupe ti poroso? Tongana nyen la Jésus afa so a lingbi azo ti Nzapa amû mbage pëpe na yâ ti aye ti poroso? Nga, tongana nyen la Jésus afa na e so a lingbi e mû mbage lâ oko pëpe na yâ ti sarango ye ti ngangu na zo?

3, 4. (a) Na ngoi ti Jésus, nyen la aJuif mingi aye? (b) Ye so ala ye so asara nyen na ndö ti adisciple ti Jésus?

³ A-Juif mingi so Jésus afa tënë na ala lani aye mingi ti sigi na gbe ti komandema ti Rome. A-Juif so ayeke aZélote, wala azo so aye tënë ti kodro ti ala mingi, apusu azo ti wara pensé ni so. Mingi ti aZélote so amû peko ti pensé ti Judas, zo ti Galilée. Lo yeke lani messie ti wataka so ahanda azo mingi na ngoi ti akozo Chrétien. Joseph, mbeni Juif so ayeke sû mbaï lani atene so Judas ni so “apusu azo ti kodro ti lo ti londo ti sara kpengbango-li, lo tene so ala yeke azo ti mbeto ndali ti so ala yeda ti futa impôt na aRomain.” A-Romain afâ Judas lani (Kus. 5:37). Ambeni Zélote ni akomanse même ti sara ye ti ngangu na azo tongaso si ala si na aye so ala leke ti sara.

⁴ Mingi ti aJuif ayeke ku lani kungo ti tene Messie aga. Ala pensé so Messie ayeke zi ala na gbe ti aRomain nga lo yeke sara si Israël akiri aga mbeni kota mara (Luc 2:38; 3:15). A-Juif mingi apensé so Messie ayeke ga ti zia mbeni royaume na ndö ti sese na Israël. Tongana a si fade tongaso, aJuif kue so ayeke na yâ ti akodro nde nde ayeke kiri na Israël. Mbeni lâ, même Jean Baptiste ahunda Jésus, atene: “Mo yeke Lo so ayeke ga? Wala a lingbi e ku mbeni zo nde?” (Mat. 11:2, 3). Jean aye lani peut-être ti hinga wala mbeni zo nde la ayeke ga ti zi aJuif. Na mbeni ngoi, na ndö ti lege so ague na Emmaüs, adisciple use awara Jésus na peko ti so a zingo lo na kuâ. Ala tene so ala yeke lani na beku so Jésus la ayeke zi Israël. (Diko Luc 24:21.) Kete na pekoni, abazengele ti Jésus ahunda lo, atene: “Seigneur, mo yeke kiri na royaume ni na Israël fafadeso?”​—Kus. 1:6.

5. (a) Ngbanga ti nyen la azo ti Galilée aye lani ti tene Jésus aga gbia ti ala? (b) Tongana nyen la Jésus aleke pensé ti ala?

⁵ A-Juif apensé lani so Messie ayeke ga ti leke akpale ti ala. Ye so la peut-être apusu azo ti Galilée ti yeda ti tene Jésus aga gbia ti ala. Ala doit ti pensé so lo yeke duti mbeni nzoni mokonzi. Lo yeke zo so ahinga ti sara tënë nzoni; lo lingbi ti sava kobela; lo lingbi même ti mû kobe na azo so nzara asara ala. Na peko ti so Jésus amû kobe na akoli 5000, li ti ala akpe. Jésus ahinga ye so ala ye ti sara. Bible atene: “Tongana Jésus ahinga so ala ye ti ga ti gbu lo ti sara si lo ga gbia, lo kiri lo gboto terê ti lo, lo gue na ndö ti hoto gï lo oko.” (Jean 6:10-15). Lango oko na pekoni, peut-être azo ni aduti kpô. Na pekoni Jésus atene na ala so lo ga ti mû pëpe na ala aye so ala yeke na bezoin ni na lege ti mitele me ti fa ye na ala na ndö ti Royaume ti Nzapa. Lo tene na ala, lo tene: “Ala sara kua pëpe ndali ti kobe so ayeke buba, me ndali ti kobe so ayeke ngbâ si ayeke mû fini ti lakue lakue”.​—Jean 6:25-27.

6. Tongana nyen la Jésus afa polele so lo yeke mû mbage pëpe na yâ ti aye ti poroso ti dunia so? (Bâ foto so ayeke na tongo nda ti article so.)

⁶ Ngoi kete kozo ti tene Jésus akui, lo hinga so ambeni disciple ti lo aku ti tene lo komande tongana gbia na Jérusalem. Lo leke bango ndo ti ala so na lege so lo tene na ala  toli ti amine. Toli ni afa so Jésus so ayeke ‘koli so a dü lo na yâ ti sewa ti akota zo’ ayeke sara mbeni voyage so ayeke ninga (Luc 19:11-13, 15). Jésus atene nga lani na azo ti komande ti Rome so lo mû mbage pëpe na yâ ti aye ti poroso. Ponce Pilate ahunda lo, atene: “Mo yeke Gbia ti aJuif?” (Jean 18:33). Peut-être lo sara mbeto ti tene Jésus aga na wusuwusu na yâ ti poroso ti lo, mbeni kota ye so Pilate ayeke gi bê ti lo na ndö ni ayeke komandema ti lo. Jésus akiri tënë, atene: “Royaume ti mbi ayeke ti dunia so pëpe.” (Jean 18:36). Lo yeke mû mbage na yâ ti aye ti poroso ape ndali ti so Royaume ti lo ayeke ti yayu. Lo tene na Pilate so kua ti lo na ndö ti sese ayeke ti “fa tënë ti témoin na ndö ti tâ tënë.”​—Diko Jean 18:37.

7. Ngbanga ti nyen la a lingbi ti duti ngangu ti mû pëpe mbage ti abungbi ti poroso même na yâ ti bê ti e?

⁷ Tongana ti Jésus, tongana e hinga polele kua so a mû na e, e yeke mû pëpe mbage ti mbeni bungbi ti poroso même na yâ ti bê ti e. Ye so alingbi ti duti kete ye ape. Mbeni surveillant so ague na ando nde nde atene so na ndo so lo yeke dä, azo akiri asara kpengbango-li ahon ti kozo. Ala yeke sara baba ti kodro ti ala mingi nga ala pensé so tongana azo ti kodro ti ala la akomande, ala yeke duti nzoni mingi. Lo kiri lo tene: “Nzoni ye ni ayeke so, aita abata dutingo beoko ti ala ti Chrétien na lege so ala zia li ti ala gï na ndö ti fango nzoni tënë ti Royaume. Ala zia bê ti ala na Nzapa ti kaï aye ti kirikiri nga na ambeni kpale so e tingbi na ni laso.”

8. Ye ti kirikiri wa la a sara na aJuif mingi na ngoi ti Jésus?

⁸ Tongana azo abâ sarango aye ti kirikiri, mingi ni, akiri apusu ala ti bi terê ti ala mingi na yâ ti aye ti poroso. Na ngoi ti Jésus, futango a-impôt ayeke mbeni ye so apusu azo mingi ti bi terê ti ala na yâ ti aye ti poroso. Tâ tënë, Judas, zo ti Galilée, so e sara tënë ti lo fade, asara kpengbango-li ndali ti so aRomain azia iri ti azo na mbeti ti bâ si ala futa impôt. Nga, a yeke futa lani a-impôt na ndö ti aye mingi, aye tongana, aye so zo ayeke na ni, terrain nga na ada. Na ndö ni, azo ti rongo nginza ti impôt aye goro mingi, ye so asara si kpale ni akiri aga ngangu mingi. Na ambeni ngoi, ala yeke futa akota zo ti gouvernement ti wara mbeni kota ndo tongaso si ala sara kua na komandema ti ala ti wara gbâ ti nginza. Zachée, kota zo ti rongo nginza ti impôt na Jéricho, aga lani zo ti mosoro na lege so lo mû nginza ti azo na lege ti likisi (Luc 19:2, 8). A yeke ye so peut-être mingi ti azo ayeke sara lani.

9, 10. (a) Tongana nyen la awato ti Jésus agi lani ti pusu lo ti yôro terê ti lo na yâ ti tënë so andu futango impôt? (b) Nyen la e manda na lege ti kiringo tënë ti Jésus? (Bâ foto so ayeke na tongo nda ti article so.)

 ⁹ Awato ti Jésus agi lani ti pusu lo ti yôro terê ti lo na yâ ti tënë so andu futango impôt. Ala hunda lo na ndö ti “impôt ti molenge ti kodro”, impôt ti denier oko so aJuif kue adoit ti futa ni. (Diko Matthieu 22:16-18.) A-Juif aye lani tënë ti impôt so oko ape. Futango impôt ni afa so ala woko terê ti ala na gbe ti komandema ti Rome. “Azo ti Hérode” so asigi na tënë so apensé so tongana Jésus ake ti tene ala futa impôt, ala lingbi ti tene so lo yeke mbeni wato ti kodro ti Rome. Me tongana Jésus atene ala doit ti futa impôt, azo alingbi ti zia lege ti mungo peko ti lo. Tongaso, nyen la Jésus asara lani?

¹⁰ Jésus asara lani hange, lo yôro terê ti lo pëpe na yâ ti tënë so. Lo tene: “Ala kiri na César aye so ayeke ti César, me na Nzapa aye so ayeke ti Nzapa.” (Mat. 22:21). Jésus ahinga lani so azo ti rongo nginza ti impôt aye goro mingi, me lo luti na ndö ni ape. Lo luti na ndö ti Royaume ti Nzapa, tâ ye so ayeke leke akpale ti azo. Jésus azia na e tapande. A lingbi e yôro terê ti e pëpe na yâ ti mbeni tënë ti poroso même tongana e bâ so tënë ni ayeke na lege ni wala ayeke na lege ni ape. A-Chrétien ayeke zia bê ti ala na ndö ti Royaume ti Nzapa nga na ndö ti aye so lo tene ayeke na lege ni. Ndani la, e yeke gi pëpe ti duti na mbeni bango ndo na ndö ti aye ti kirikiri so azo asara ni wala e yeke kasa ni pëpe.​—Mat. 6:33.

11. Nzoni ye wa la e lingbi ti sara ti mû maboko na azo so aye sarango ye ti mbilimbili?

¹¹ Mingi ti aTémoin ti Jéhovah awara lege ti zia lege ti abango ndo so ala yeke na ni ândö na ndö ti aye ti poroso. Na tapande, kozo ti tene mbeni ita-wali na Grande-Bretagne amanda tâ tënë, lo yeke mû cours na université na ndö ti dutingo ti azo nga lo maï abango ndo so ayeke nde mingi na ti azo ti poroso. Lo tene: “Mbi ye ti gbu koko ti adroit ti azo vuko ndali ti so a sara ye kirikiri mingi na e. Atâa so mbi la a yeke ye ka dä na atënë ti mbi, na nda ni bê ti mbi angbâ ti son. Mbi hinga lani ape so tongana a ye ti zi tënë ti kengo zo senge senge ndali ti mara, a lingbi a zi ni na yâ ti bê ti azo. Ye oko, na ngoi so mbi komanse ti manda Bible, mbi bâ so a lingbi mbi komanse na ti ti mbi wani.” A yeke mbeni ita-wali munzu la amû maboko na lo ti changé aye so ayeke na yâ ti bê ti lo. Lo tene: “Fadeso mbi yeke sara kua ti pionnier permanent na yâ ti mbeni congrégation ti awabuburu nga mbi ngbâ ti manda ti fa tënë na mara ti azo nde nde kue.”

12. “Levure” wa la Jésus atene na adisciple ti lo ti sara hange na ni?

¹² Na ngoi ti Jésus, fani mingi, akota zo ti nzapa ayeke mû mbage na yâ ti abungbi ti poroso. Na tapande, mbeni buku (Daily Life in Palestine at the Time of Christ) atene so aJuif akangbi terê ti ala na yâ ti abungbi ti nzapa so ayeke tongana ti akama-poroso. Tongaso, Jésus agboto mê ti adisciple ti lo, lo tene: “Ala zi lê ti ala, ala sara hange na levure ti aFarizien nga na levure ti Hérode.” (Marc 8:15). Na ngoi so Jésus asara tënë ti Hérode, peut-être lo yeke sara lani tënë ti azo ti Hérode. Mbeni bungbi ni, so ayeke ti aFarizien, aye lani ti tene aJuif azi terê ti ala na gbe ti kodro ti Rome. Mbaï so ayeke na Matthieu afa so Jésus agboto mê ti adisciple ti lo na terê ti aSadducéen. A-Sadducéen aye ti tene Rome angbâ ti komande ndali ti so a mû lege na ala ti duti na komandema. Jésus agboto mê ti adisciple ti lo ti sara hange na “levure”, wala afango ye, ti abungbi ota so (Mat. 16:6, 12). A yeke nzoni mingi so Jésus amû wango so kete na peko ti so azo aye ti mû lo ti ga gbia.

13, 14. (a) Tongana nyen la atënë ti poroso nga na ti abungbi ti nzapa ague na azo ti sara ye ti ngangu na zo nga ti sara ye ti kirikiri? (b) Ngbanga ti nyen la a yeke na lege ni ape ti sara ye ti ngangu na zo même tongana a sara ye ti kirikiri na e? (Bâ foto so ayeke na tongo nda ti article so.)

 ¹³ Tongana abungbi ti nzapa amû mbage na yâ ti aye ti poroso, fani mingi a yeke gue na zo ti sara ye ti ngangu na zo. Jésus afa lani na adisciple ti lo ti ngbâ ti duti nde na yâ ti ye kue. So ayeke mbeni raison so asara si aprêtre-mokonzi nga na aFarizien aye ti fâ Jésus lani. Ala sara mbeto ti tene azo amä lo na ala zia lege ti mungo peko ti ala. Tongana ye ni asi tongaso, ala yeke perdre komandema ti ala na ndö ti abungbi ti nzapa nga na ti poroso. Ala tene: “Tongana e zia gï lo, lo gue na ni tongaso, azo kue ayeke mä na bê ande na lo, na aRomain ayeke ga ti mû ndo ti e nga na mara ti e.” (Jean 11:48). Tongaso, Kota Prêtre Caïphe aleke lani ti tene a fâ Jésus.​—Jean 11:49-53; 18:14.

¹⁴ Caïphe atokua aturugu ti gue ti gbu Jésus na bï. Jésus ahinga ye ti kamene so ala leke ti sara so, tongaso na ngoi ti ndangba kobe so lo te na abazengele ti lo, lo hunda na ala ti mû ambeni épée. Épée use alingbi awe ti tene lo fa na ala mbeni kpengba ye (Luc 22:36-38). Ambeni ngoi na bï ni so, Pierre adë na épée mbeni oko ti azo so aga ti gbu Jésus. Kite ayeke dä ape so ngonzo asara lo ndali ti so a ga ti gbu Jésus gï senge senge na bï ni so (Jean 18:10). Me Jésus atene na Pierre: “Kiri na épée ti mo na place ni, ndali ti so azo kue so amû épée ayeke kui ande na lege ti épée.” (Mat. 26:52, 53). Kpengba ye ti manda so ague oko na ye so Jésus asambela ndali ni na bï ni so kozo, a lingbi adisciple ti lo aduti ti dunia so pëpe. (Diko Jean 17:16.) Ti tiri ndali ti sarango ye ti kirikiri ayeke mbeni ye so a lingbi a zia ni na Nzapa.

15, 16. (a) Mbeti ti Nzapa amû maboko na aChrétien tongana nyen ti ke tënë ti kangbi? (b) Tongana Jéhovah abâ dunia laso kangbi wa la lo yeke bâ?

¹⁵ Ita-wali so ayeke na sud ti Europe so e sara tënë ti lo fade amanda nga oko ye so. Lo tene: “Mbi bâ so sarango ye ti ngangu na zo la ayeke sara pëpe si zo asara ye na lege ni. Mbi bâ so fani mingi azo so asara ye ti ngangu na azo ayeke hunzi gï na kuâ. Nga ambeni mingi aga azo ti ngonzo. Mbi yeke na ngia mingi so mbi manda na yâ ti Bible so gï Nzapa oko la alingbi ti ga na tâ sarango ye ti mbilimbili na ndö ti sese. So ayeke tënë so mbi yeke fa na azo asara ngu 25 awe.” Ita-koli so ayeke na sud ti Afrika amû “épée ti yingo”, so ayeke Mbeti ti Nzapa, na place ti likongo ti lo na ngoi so lo yeke fa tënë ti siriri na amba ti lo, atâa ala yeke ti mara wa (aÉph. 6:17). Na peko ti so ita-wali so ayeke na Europe centrale so aga Témoin ti Jéhovah, lo sara mariage na mbeni ita-koli so ayeke ti mbeni mara so lo ke ni kozo. Ala ota kue asara achangement ndali ti so ala ye ti ga tongana Christ.

¹⁶ A yeke kota ye mingi ti tene zo asara achangement so. Bible ahaka azo na mbeni ngu-ingo so ayeke yengi nga so aduti kpô pëpe, mbeni ngu-ingo so ayeke na siriri ape (És. 17:12; 57:20, 21; Apoc. 13:1). Na ngoi so aye ti poroso asara si tënë alondo na popo ti azo, yâ ti ala akangbi nga ala sara ye ti ngangu na azo, e yeke ngbâ ti duti na siriri nga beoko. Nga, tongana Jéhovah abâ so yâ ti dunia akangbi, a doit ti zia ngia na bê ti lo ti bâ so azo ti lo aduti beoko.​—Diko Sophonie 3:17.

17. (a) Fa alege ota so e lingbi ti maï beoko. (b) Nyen la e yeke bâ na yâ ti article ti peko?

¹⁷ Na yâ ti article so, e manda so e lingbi ti maï beoko na alege ota: (1) E zia bê ti e na ndö ti Royaume ti Nzapa ti leke aye ti kirikiri, (2) e yôro terê ti e pëpe na yâ ti aye ti poroso nga (3) e ke sarango ye ti ngangu na zo. Ye oko, na ambeni ngoi, kengo zo senge senge ndali ti mara alingbi ti ga na kpale na yâ ti dutingo beoko ti e. Na yâ ti article ti peko, e yeke bâ tongana nyen la e lingbi ti hon ndö ti kpale so tongana ti so akozo Chrétien asara lani.