1-2. Ti gue oko na Psaume 40:5, anzoni ye wa la Jéhovah amû na e? Ngbanga ti nyen la e yeke sara tënë na ndö ni?

JÉHOVAH ayeke Nzapa so amû aye mingi na zo. Gbu li na ndö ti ambeni nzoni ye so lo mû na e: sese so ayeke mbeni pendere ndo so ayeke ti lo nde mingi; cerveau ti e so a leke ni na mbeni lege so apika bê mingi; nga na Bible, Mbeti ti lo so ayeke ye ti ngangu ngere. Na lege ti anzoni ye ota so Jéhovah amû na e, e wara ndo ti duti dä, e yeke na ngangu ti gbu li na ti sara tënë nga e wara akiringo tënë na akota hunda ti e.—Diko Psaume 40:5.

² Na yâ ti article so, e yeke sara tënë kete na ndö ti anzoni ye ota so. Tongana e gbu li na ndö ni mingi, e yeke bâ ni na nene ni mingi nga e yeke ye mingi ti nzere na lê ti Jéhovah, lo so ndoye la apusu lo ti créé aye (Apoc. 4:11). E yeke wara nga aye kue so e bezoin ni ti mû maboko na azo so a handa ala si ala mä na bê na tënë ti évolution.

3. Ngbanga ti nyen la sese ayeke ti lo nde mingi?

³ A bâ ndara ti Nzapa polele na yâ ti fason so lo leke na sese, ndo so lo mû na e ti duti dä (aRom. 1:20; aHéb. 3:4). Ambeni planète ayeke dä so ayeke ngoro na terê ti lâ, me sese ayeke ti lo nde mingi ndali ti so lo yeke na aye kue so amû lege na azo ti ngbâ na fini dä.

4. Ngbanga ti nyen la e lingbi ti tene so sese ayeke nzoni ahon mbeni bateau so zo la asara?

⁴ E lingbi ti haka planète ti e sese na yâ ti dunia na mbeni bateau so ayeke na lê ti ngu-ingo. Me ambeni kota kangbi ayeke dä  na popo ti sese ti e nga na bateau so zo la aleke ni so azo asi yâ ni. Na tapande, tongana gï azo ti yâ ti mbeni vrai bateau la adoit ti sara si oxygène, kobe nga na ngu aduti lakue dä, nga tongana ala lingbi pëpe ti tuku saleté na gigi ti bateau ni, ala yeke ngbâ na fini ngoi oke? Ala yeke ngbâ na fini aninga ape. Me sese ti e alingbi ti sara si azo na anyama milliard mingi angbâ na fini. Sese ni ayeke sara si oxygène, kobe nga na ngu so e bezoin ni aduti dä lakue. Sese ni ayeke tuku asaleté na lê ti nduzu ape; atâa so kue, sese angbâ lakue pendere mingi nga azo alingbi ti duti dä. Ngbanga ti nyen? Jéhovah aleke sese na ngangu ti sara si asaleté aga ambeni nzoni ye so zo alingbi ti kiri ti sara na kua. E yeke sara tënë kete na ndö ti lege so ndara ti Jéhovah asigi polele na yâ ti aye so ayeke sara si oxygène nga na ngu aduti dä lakue.

5. Ngbanga ti nyen la oxygène ahunzi lâ oko ape? Ye so afa nyen biani?

⁵ Oxygène ayeke nzoni pupu so azo na anyama ayeke na bezoin ni ti ngbâ na fini. Mbeni gingo nda ti ye afa so, na yâ ti ngu oko, azo na anyama ayeke gboto gbâ ti nzoni pupu so na yâ ti ala. Ala yeke tuku na gigi mbeni pupu so ayeke saleté so a iri ni gaz carbonique. Ye oko, oxygène ahunzi lâ oko ape, nga gaz carbonique ni abuba pëpe pupu so angoro sese na abata ni. Ngbanga ti nyen? Ngbanga ti so Jéhovah aleke nga gbâ ti akeke so konongo ni ayeke nde nde so ayeke gboto gaz carbonique ni nga ayeke tokua oxygène. Ye so a leke ti tene oxygène aduti lakue dä afa biani so atënë so ayeke na Kusala 17:24, 25 ayeke tâ tënë: ‘Nzapa amû na azo kue fini nga na pupu so ala yeke wu.’

6. Ngbanga ti nyen la ngu angbâ lakue na ndö ti sese? Ye so afa nyen biani? (Bâ nga encadré “ Ngu ayeke mbeni cadeau so Jéhovah amû na e.”)

⁶ Ngu ayeke na ndö ti sese ndali ti so yongo ti sese na lâ alingbi tâ na ni. Tongana sese aga nduru na lâ gï kete, ngu kue ayeke hule, ndo ayeke chauffé nga ye oko ayeke ngbâ na fini na ndö ti sese ni ape. Tongana sese ayo na lâ gï kete, ngu kue ayeke ga glace, nga neige na glace ayeke mû ndö ti sese kue. So Jéhovah azia sese na tâ nzoni place asara si ngu angbâ lakue na ndö ti sese, na aye angbâ na fini. Sungo ti lâ asara si ngu so ayeke na yâ ti angu-ingo nga tanga ti angu so ayeke na ndö ti sese achauffé amonté tongana guru aga mbinda na lê ti nduzu. Ngu oko oko, alitre ti ngu kutu mingi aga tongana guru amonté na lê ti nduzu. Ngu ni so ayeke ngbâ na yâ ti pupu lango bale-oko tongaso na pekoni atï tongana ngu-nzapa wala neige. Na nda ni, ngu ni so ayeke kiri na yâ ti angu-ingo wala ambeni ngu na pekoni akiri amonté na lê ti nduzu. Jéhovah aleke kode so ti tene ngu aduti dä lakue na ndö ti sese. Ye so afa ndara ti lo nga na ngangu ti lo.—Job 36:27, 28; Zo-ti. 1:7.

7. Ambeni ye wa la e lingbi ti sara ti fa so e kiri singila ndali ti nzoni ye so Nzapa amû na e, so a sara tënë ni na Psaume 115:16?

⁷ Aye wa la e lingbi ti sara ti fa so e kiri singila ndali ti sese ti e so ayeke pendere mingi nga na anzoni ye kue so ayeke na ndö ni? (Diko Psaume 115:16.) Mbeni ye ni ayeke ti gbu li na ndö ti aye so Jéhovah asara. Ye so ayeke pusu e ti kiri singila na lo lâ oko oko ndali ti anzoni ye so lo mû na e. E yeke fa so e kiri singila ndali ti sese tongana e sara kue ti sara si mbage ti sese so e yeke dä angbâ lakue propre.

8. Nyen la e lingbi ti tene na ndö ti cerveau ti e so apika bê mingi?

⁸ A leke cerveau ti zo na mbeni lege so apika bê mingi. Na ngoi so mo ngbâ lani na yâ ti mama ti mo, cerveau ti mo ayeke maï na fason so Jéhovah aleke ti tene amaï na ni, nga na yâ ti penze-ngbongo oko oko, afini cellule ti cerveau ti mo ayeke bâ gigi. Azo ti gingo nda ti ye afa so  cerveau ti kota zo ayeke na acellule milliard 100 tongaso so a iri ni aneurone. Acellule so abungbi aga cerveau ti e so ane kilo oko na ndambo. Bâ ambeni kpengba ye so cerveau ti zo alingbi ti sara.

9. Nyen la afa na mo so ngangu so e yeke na ni ti sara tënë ayeke mbeni nzoni ye so Nzapa amû na e?

⁹ Ngangu so e yeke na ni ti sara tënë ayeke mbeni miracle. Gbu li kete na ndö ti aye so ayeke passé na ngoi so e yeke sara tënë. Cerveau ti mo ayeke sara si amuscle 100 tongaso ti langue ti mo, ti lege ti go ti mo, ti yanga ti mo, ti ngbangba ti mo nga na ti kate ti mo asara kua maboko na maboko tongaso si mo tene lê ti tënë oko oko. Ti tene mo tene mbeni tënë oko nzoni, a lingbi amuscle so kue abougé na mbilimbili ngoi ni. Mbeni gingo nda ti ye so a sara na ngu 2019 na ndö ti ngangu so zo ayeke na ni ti tene ayanga ti kodro afa so abébé so a dü ala fini fini alingbi ti mä yâ ti ambeni lê ti tënë oko oko so zo atene. Gingo nda ti ye so ague oko na ye so azo mingi so ayeke gi nda ti ye ahinga ni: a dü e na ngangu ti hinga ayanga ti kodro nga ti manda ni. Biani, ngangu so e yeke na ni ti sara tënë ayeke mbeni nzoni ye so Nzapa amû na e.—Ex. 4:11.

10. Aye wa la e lingbi ti sara ti fa so e kiri singila ndali ti ngangu so Nzapa amû na e ti sara tënë?

¹⁰ Mbeni ye so e lingbi ti sara ti fa so e kiri singila ndali ti ngangu so Nzapa amû na e ti sara tënë ayeke ti fa aye so e mä na bê na ni na azo so aye ti hinga ndani so e yeda pëpe na tënë ti évolution (Ps. 9:1; 1 Pi. 3:15). Azo so ayeke gi ti maï tënë ti évolution aye si e mä na bê so sese nga na aye kue so ayeke na fini na ndö ni abâ gigi gï na bê ti ala wani. E lingbi ti sara kua na Bible nga na ambeni ye so e sara tënë ni na yâ ti article so ti gbu koko ti Babâ ti e ti yayu nga ti fa na azo so ayeke nduru ti mä e ndani so e hinga biani so Jéhovah la acréé yayu nga na sese.—Ps. 102:25; És. 40:25, 26.

11. Mbeni ye wa la asara si cerveau ti e apika bê mingi?

¹¹ Ngangu so e yeke na ni ti dabe ti e na aye apika bê mingi. Ândö, mbeni zo ti sungo mbeti atene so aye kue so cerveau ti zo alingbi ti dabe na ni alingbi na asango so ayeke na yâ ti abuku kutu 20. Ye oko, laso a bâ so aye so cerveau ti e alingbi ti dabe na ni ayeke mingi ahon ti so lo fa so. So e lingbi ti dabe ti e na aye asara si e yeke na ngangu ti sara nyen?

12. Tongana nyen la ngangu so e yeke na ni ti manda nzoni lege ti sarango ye asara si e yeke nde na anyama?

¹² Na popo ti acréature kue so ayeke na ndö ti sese, gï e azo la e lingbi ti manda nzoni lege ti sarango ye tongana e dabe ti e na aye so asi ândö nga e gbu li na ndö ni. Ye so asara si e lingbi ti duti na anzoni sarango ye ahon ti kozo nga ti changé fason so e yeke pensé nga e yeke vivre na ni (1 aCor. 6:9-11; aCol. 3:9, 10). Ti tâ tënë ni, e lingbi ti fa na conscience ti e ti zia kangbi na popo ti nzoni ye na sioni ye (aHéb. 5:14). E lingbi ti manda ti sara ye na ndoye, ti bâ mawa ti zo nga ti sara nzoni bê na zo. Nga, e lingbi ti manda ti sara ye mbilimbili tongana ti Jéhovah.

13. Ti gue oko na Psaume 77:11, 12, tongana nyen la a lingbi e sara kua na ngangu so Nzapa amû na e ti dabe ti e na aye?

 ¹³ Mbeni lege so e yeke fa so e kiri singila ndali ti ngangu so Nzapa amû na e ti dabe ti e na aye ayeke ti gi ti dabe ti e na angoi kue so Jéhovah amû maboko na e nga adë bê ti e lani. Ye so ayeke sara si e hinga na bê ti e kue so lo yeke mû nga ande maboko na e na yâ ti angoi so ayeke ga. (Diko Psaume 77:11, 12; 78:4, 7.) Mbeni lege ni ayeke ti dabe ti e na anzoni ye so azo asara na e nga ti kiri singila ndali ti aye so ala sara. Azo ti gingo nda ti aye abâ so azo so ayeke kiri singila la ayeke na ngia mingi. A yeke nga nzoni ti tene e mû tapande ti Jéhovah nga e soro ti girisa na ndö ti ambeni ye. Na tapande, Jéhovah ayeke na ngangu ti dabe ti lo na aye kue, me tongana e changé bê ti e, lo yeke soro ti pardonné afaute so e sara nga lo girisa na ndö ni (Ps. 25:7; 130:3, 4). Lo ye ti tene e sara nga tongaso na amba ti e na ngoi so ala regretté aye so ala sara si ason bê ti e.—Mat. 6:14; Luc 17:3, 4.

14. Tongana nyen la e lingbi ti fa so e kiri singila ndali ti cerveau so Nzapa amû na e so apika bê mingi?

¹⁴ E lingbi ti fa so e kiri singila ndali ti cerveau so Nzapa amû na e, so apika bê mingi, tongana e sara kua na ni ti mû gonda na lo. Ambeni zo asoro ti sara kua na cerveau ti ala gï ndali ti ala wani, ala wani la ayeke mû desizion na ndö ti ye so ayeke nzoni nga na ye so ayeke sioni. Me so Jéhovah la acréé e, a yeke na lege ni ti tene aye so lo hunda na e ti sara ayeke nzoni ahon ati so e wani e lingbi ti sigi na ni (aRom. 12:1, 2). Tongana e sara ye alingbi na aye so lo hunda, e yeke duti na siriri (És. 48:17, 18). Na ndö ni, e yeke hinga anzoni ye ti sara na yâ ti gigi ti e, so ti tene ti mû gonda na Babâ ti e so acréé aye kue nga ti zia ngia na bê ti lo.—aProv. 27:11.

15. Na lege wa la Bible, so ayeke cadeau so Jéhovah amû na e azo, afa so lo ye e?

¹⁵ Bible ayeke mbeni cadeau so na ndoye Nzapa amû na e. Babâ ti e ti yayu apusu azo ti sû ni na gbe ti yingo ti lo ndali ti so lo ye e mingi. Grâce na Bible, Jéhovah akiri tënë na akota  hunda ti e, na tapande: E bâ gigi tongana nyen? E yeke na fini ngbanga ti nyen? Gigi ti e ti kekereke ayeke duti ande tongana nyen? Jéhovah aye si amolenge ti lo kue awara akiringo tënë na ahunda so; ni la na yâ ti angu ngbango mingi, lo pusu azo ti kiri peko ti Bible na ayanga ti kodro mingi. Laso a yeke wara Bible kue wala mbeni mbage ni na ayanga ti kodro ahon 3 000. Bible la ayeke mbeti so a kiri peko ni na ayanga ti kodro mingi ahon atanga ni kue. Atâa azo ayeke na kodro wa wala ala yeke tene yanga ti kodro wa, mingi ti ala ayeke na pasa ti hinga aye so Bible afa na yanga ti kodro ti ala wani.—Bâ encadré “ A sigi na Bible na ayanga ti kodro ti Afrika.”

16. Ti gue oko na Matthieu 28:19, 20, tongana nyen la e lingbi ti fa so e kiri singila ndali ti Bible?

¹⁶ E lingbi ti fa so e kiri singila ndali ti Bible tongana e diko ni lâ oko oko, e gbu li na ndö ti aye so Bible afa nga e sara kue ti sara ye alingbi na ye so e manda. Na ndö ni, e yeke fa so e kiri singila na Nzapa tongana e sara ye kue so e lingbi ti sara ti fa na azo mingi atënë ti Bible.—Ps. 1:1-3; Mat. 24:14; diko Matthieu 28:19, 20.

17. Ambeni nzoni ye wa la Nzapa amû na e so e bâ ni fade na yâ ti article so? Nyen la e yeke bâ ni na yâ ti article ti peko?

¹⁷ Na yâ ti article so, e bâ fade ambeni nzoni ye so Nzapa amû na e, na tapande, sese so e duti dä; cerveau ti e so a leke ni na mbeni lege so apika bê mingi; nga na Bible, Mbeti ti lo so a sû ni na gbe ti yingo ti lo. Me Jéhovah amû nga na e ambeni nzoni ye so e bâ ni ape. Na yâ ti article ti peko, e yeke sara tënë na ndö ti anzoni ye so lê abâ ape so.