1, 2. Ngbanga ti nyen songo ti Jonathan na David ayeke mbeni kpengba tapande ti dutingo be-ta-zo?

KITE ayeke dä ape so li ti Jonathan akpe lani tongana lo bâ so David so ayeke maseka afâ Goliath so ayeke yongoro koli. David aluti na devant ti Saül, babâ ti Jonathan, so ayeke Gbia ti Israël, na “li ti Philistin ni ayeke na maboko ti lo.” (1 Sam. 17:57). Kite ayeke dä ape so Jonathan aye lani David mingi ndali ti so lo sara ye na mbeto ape. A yeke polele so Nzapa ayeke lani na David, nga “âme ti Jonathan na âme ti David aga oko”. Tongaso, “Jonathan na David ate mbele, teti Jonathan andoye lo legeoko tongana lo ndoye âme ti lo mveni.” (1 Sam. 18:1-3). Jonathan ayeke lani be-ta-zo na David na yâ ti tanga ti fini lo ti kue.

² Jonathan angbâ lani be-ta-zo na David aninga, atâa so Nzapa asoro David ti ga gbia ti Israël na peko ti Saül. Jonathan agi bê ti lo lani mingi na ndo ti David na ngoi so Saül ayeke gi ti fâ lo. Ti tene Jonathan akpengba kamarade ti lo David, lo gue na yando ti Juda na Horesh. Lo “sara si David akpengba na lege ti [Jéhovah].” Jonathan atene: “Sara mbeto pëpe . . . , fade mo ga gbia ti Israël, na  fade mbi yeke na tere ti mo.”—1 Sam. 23:16, 17.

3. Nyen la ayeke lani kota ye mingi na lê ti Jonathan ahon dutingo be-ta-zo na David? E hinga ni tongana nyen? (Bâ foto so ayeke na tongo nda ti article ni.)

³ Mingi ni, e ye ka mingi azo so ayeke be-ta-zo. Ye oko, e yeke hinga mbeni kpengba ye ape tongana e bâ gi dutingo be-ta-zo ti Jonathan na David sân ti bi bê na dutingo be-ta-zo ti lo na Nzapa. Ngbanga ti nyen Jonathan abâ David tongana kamarade me pëpe tongana zo so lo yeke sara mandako na lo? Biani, mbeni ye ayeke lani kota mingi na lê ti Jonathan ahon aye so agbu bê ti lo wani. Dabe ti mo so lo “sara si David akpengba na lege ti [Jéhovah].” Tongaso, a yeke polele so kozo ye so agbu lani bê ti Jonathan ayeke dutingo be-ta-zo na Nzapa. Tâ tënë, so lo yeke be-ta-zo na Jéhovah la asara si lo yeke be-ta-zo na David. Na ala use kue asara ye alingbi na tënë so ala tene: “Zia Jéhovah aduti témoin na popo ti mbi na mo nga na popo ti ahale ti mo na ahale ti mbi lakue lakue.”—1 Sam. 20:42, FD.

4. (a) Nyen la ayeke sara si e wara tâ ngia? (b) Nyen la e yeke bâ na yâ ti article so?

⁴ So e yeke aChrétien, gi dutingo be-ta-zo ti amba ti e la anzere na e ape; e nga kue e yeke be-ta-zo na afami ti e, akamarade ti e nga na amba ti e aChrétien (1 aThes. 2:10, 11). Me zo wa la a yeke nzoni e duti be-ta-zo na lo kozo? A yeke nzoni e duti be-ta-zo kozoni kue na Zo so amû fini na e (Apoc. 4:11). Tongana e ngbâ be-ta-zo na lo e yeke wara tâ ngia. Me ti fa so e yeke be-ta-zo na Nzapa, a lingbi e ngbâ nduru na lo même na yâ ti angangu tara. Na yâ ti article so, e yeke bâ tongana nyen la tapande ti Jonathan ayeke mû maboko na e ti ngbâ be-ta-zo na yâ ti aye osio: (1) tongana e bâ so mbeni zo so akomande akpa ti tene e ne lo ape, (2) tongana e hinga ape zo wa la a lingbi e duti be-ta-zo na lo, (3) tongana azo ahinga ye so e ye ape wala ala sara ye na e na lege ni ape, nga (4) tongana e bâ so a yeke ngangu mingi ti sara ye alingbi na tënë ti yanga ti e.

5. Ngbanga ti nyen komandema ti Saül asara si a yeke lani ngangu na azo ti Israël ti duti be-ta-zo na Nzapa?

⁵ Atâa so Nzapa la asoro lani Saül, babâ ti Jonathan, ti duti gbia, a si na mbeni ngoi Saül ake ti mä yanga na Jéhovah ake lo (1 Sam. 15:17-23). Teti so Nzapa azi lo na ndo ti mbata ti gbia ni na lê ni lê ni ape, sioni sarango ye ti lo azia lani azo ti Israël nga na azo so ayeke nduru na lo na yâ ti tara. A yeke lani ngangu na ala ti duti be-ta-zo na Nzapa na ngoi so gbia so aduti “na trône ti [Jéhovah]” asara aye ti sioni.—1 Chron. 29:23.

6. Nyen la afa so Jonathan angbâ lani be-ta-zo na Jéhovah?

⁶ Na ngoi so Saül akomanse ti ke yanga, molenge ti lo, Jonathan afa so lo yeke be-ta-zo na Jéhovah (1 Sam. 13:13, 14). Prophète Samuel atene: “Ngbanga ti kota iri ti Lo, fade [Jéhovah] azia azo ti Lo pëpe.” (1 Sam. 12:22). Jonathan afa so lo mä na bê na tënë so na ngoi so aturugu ti Philistin so ayeke na achar ti bira 30000 azia mbeto na yâ ti azo ti Israël. Saül ayeke lani na akoli gi 600 senge, nga gi lo na Jonathan la ayeke na aye ti bira. Me, Jonathan na zo so ayô aye ti bira ti lo ague nduru na mbeni kando ti aPhilistin. Lo tene: “A yeke ngangu pëpe na [Jéhovah] ti zi azo na lege ti azo mingi wala na lege ti azo oko oko.” Gi ala use so afâ azo 20 tongaso na yâ ti kando ni. Tongaso “sese ayengi, na mbeto ti Nzapa agbu ala mingi.” Li ti aPhilistin aga kirikiri, ala fâ tere na popo ti ala. Biani, mabe so Jonathan ayeke na ni na Jéhovah asara si lo sö benda.—1 Sam. 13:5, 15, 22; 14:1, 2, 6, 14, 15, 20.

7. Jonathan asara ye lani na mbage ti babâ ti lo tongana nyen?

⁷ Même na ngoi so Saül angbâ lani ti ke yanga  ti Jéhovah, Jonathan angbâ ti sara kua maboko na maboko na babâ ti lo na yâ ti ambeni ye. Na tapande, ala use kue atiri lani bira ti bata azo ti Jéhovah.—1 Sam. 31:1, 2.

8, 9. Tongana nyen la e yeke duti be-ta-zo na Nzapa tongana e ne azo so ayeke na komandema?

⁸ Legeoko tongana Jonathan, e lingbi ti fa so e yeke be-ta-zo na Jéhovah tongana e mä yanga ti azo ti komande na yâ ti ambeni ye tongana ti so Nzapa ahunda, e yeke sara ni même tongana e bâ so mbeni zo akpa pëpe ti tene e ne lo. Na tapande, mbeni kota zo ti gouvernement alingbi ti duti mbeni zo so aye tënë ti goro, me e yeke ngbâ ti ne kamba ti kua ti lo ndali ti so e yeke woko tere na gbe ti “akota zo ti komande”. (Diko aRomain 13:1, 2.) Biani, e kue e lingbi ti fa so e yeke be-ta-zo na Jéhovah na lege so e ne azo so lo mû komandema na ala.—1 aCor. 11:3; aHéb. 13:17.

⁹ Olga, ^[1] mbeni ita-wali so ayeke na Amerika ti Mbongo afa so lo yeke be-ta-zo na Nzapa na lege so lo ne koli ti lo même na ngoi so aye ayeke ngangu. Teti angu mingi, a nzere na koli ti lo ape so ita-wali ni ayeke Témoin ti Jéhovah. Lo son bê ti ita-wali ni, lo zonga lo, lo ke ti sara tënë na lo nga lo zia mbeto na yâ ti ita-wali ni, lo tene lo yeke mû amolenge ti lo ti hon ti zia lo. Me Olga akiri sioni teti sioni ape. Lo sara kue ti duti mbeni nzoni wali na lege so lo tö kobe na koli ti lo, lo sukula abongo ti lo nga lo bâ lege ti ambeni fami ti koli ni (aRom. 12:17). Na ambeni ngoi, lo na koli ni ayeke gue ti bâ afami ti koli ni nga na akamarade ti lo. Na tapande, na ngoi so lo na koli ni aye ti gue ndali ti lungo kuâ ti babâ ti koli ni na yâ ti mbeni gbata nde, ita-wali ni aleke amolenge nga na aye so ala bezoin ni ndali ti voyage ni. Lo ku koli ni na gigi na yanga ti eglize so a sara matanga ti lungo kuâ ni dä juska matanga ni ahunzi. Angu mingi na pekoni, bango ndo ti koli ni akomanse ti changé ndali ti so Olga akanga bê nga lo ne lo. Fadeso lo la lo yeke gue lo zia ita-wali ni na bungbi, lo yeke wa même ita-wali ni ti gue na bungbi. Na ambeni ngoi lo na ita-wali ni kue la ayeke gue.—1 Pi. 3:1.

10. Tongana nyen la Jonathan ahinga zo so a lingbi lo ngbâ be-ta-zo na lo?

¹⁰ Ndali ti so Saül aleke na bê ti lo ti fâ David, Jonathan ahinga mbilimbili pëpe zo so a  lingbi lo ngbâ be-ta-zo na lo. Atâa so Jonathan ate mbele na David, a lingbi lo mä nga yanga ti babâ ti lo. Me lo hinga lani so Nzapa ayeke na David me na Saül ape. Tongaso, lo soro ti duti be-ta-zo na David. Lo wa David ti honde tere ti lo nga lo sara nzoni tënë ti David na Saül.—Diko 1 Samuel 19:1-6.

11, 12. Tongana e ye Nzapa ayeke mû maboko na e tongana nyen ti soro ti duti be-ta-zo na lo?

¹¹ Alice, mbeni ita-wali na Australie, adoit ti soro zo so a lingbi lo duti be-ta-zo na lo. Na ngoi so lo komanse ti manda Bible, lo yeke sara tënë ti anzoni ye so lo manda na afami ti lo. Lo tene nga na ala so lo yeke sara matanga ti Noël encore ape na lo fa ndani na ala. Vundu asara ala na tongo nda ni, me na pekoni ala sara ngonzo ngangu na tere ti lo. Ala pensé atene lo ke ala awe. Mama ti lo atene na lo so lo ye ti bâ lo encore ape. Alice atene: “Vundu asara mbi nga bê ti mbi ason ngangu ndali ti so mbi ye afami ti mbi mingi. Ye oko, mbi hinga so Jéhovah na Molenge ti lo la ayeke na kozo ndo na yâ ti bê ti mbi, a sara si mbi wara batême na ngoi ti mbeni kota bungbi.”—Mat. 10:37.

¹² Tongana e sara hange ape, dutingo be-ta-zo na mbeni kodoro, na ekole wala na ambeni zo ti sarango ngia ti awanguru a lingbi ti kanga lege na e yeke yeke ti duti be-ta-zo na Jéhovah. Na tapande, Henry aye mingi ti sara jeu ti échec legeoko na azo ti ekole ti lo nga lo ye ti tene ekole ti lo la asö benda. Me ndali ti so lo yeke sara jeu lakue na andayenga, lo yeke na ngoi mingi ape ti fa tënë wala ti gue na abungbi. Henry atene so a si na mbeni ngoi ti duti be-ta-zo na ekole ti lo la aga kota ye mingi na lê ti lo ahon ti duti be-ta-zo na Nzapa. Tongaso, lo zia lege ti sarango jeu na iri ti ekole ti lo.—Mat. 6:33.

13. Tongana nyen la dutingo be-ta-zo na Nzapa alingbi ti mû maboko na e ti hon ndo ti akpale ti yâ ti sewa?

¹³ Na ambeni ngoi a yeke ngangu ti duti be-ta-zo na azo ti sewa ti e na oko ngoi. Na tapande, Ken atene: “Mbi ye mingi ti gue lakue ti bâ mama ti mbi so ayeke mbakoro nga ti ga na lo na ndo ti e na ambeni ngoi. Me mama ti mbi na wali ti mbi ayeke mä ka tere nzoni ape. Na tongo nda ni, a yeke ngangu na mbi ti mû desizion ndali ti so mbi ye ti zia ngia na bê ti mbeni oko na ti zia vundu na bê ti mbeni ape. Na pekoni, mbi bâ so na yâ ti aye tongaso kozo so a lingbi mbi zia ngia na bê ti lo nga mbi duti be-ta-zo na lo ayeke wali ti mbi. Tongaso, na ndara, mbi mû mbeni desizion so anzere na wali ti mbi.” Ti duti be-ta-zo na Nzapa nga ti sara ye alingbi na ye so Bible atene amû maboko na Ken ti fa na wali ti lo ndani so a lingbi lo sara ye na mama ti lo na nzoni bê nga ti fa na mama ti lo ndani so a lingbi lo ne wali ti lo.—Diko Genèse 2:24; 1 aCorinthien 13:4, 5.

14. Tongana nyen la Saül asara ye lani na Jonathan na lege ni ape?

¹⁴ A lingbi ti duti ngangu na e ti ngbâ be-ta-zo na Jéhovah tongana mbeni ita so ayeke mû li ni asara ye na e na lege ni ape. Peut-être Jonathan atingbi lani na mara kpale so. Gbia Saül so Nzapa asoro lo ahinga lani pëpe ndani so molenge ti lo asara kamarade na David. Tongaso, ngonzo agbu lo ngangu na lo zia kamene na lê ti Jonathan. Ye oko, Jonathan akiri na lo bon ni ape. Lo ngbâ be-ta-zo na Nzapa nga na David so ayeke ga gbia ti Israël.—1 Sam. 20:30-41.

15. Tongana mbeni ita asara ye na e na lege ni ape, a lingbi e sara ye tongana nyen?

¹⁵ Laso na yâ ti acongrégation ti e, aita so amû li ni ayeke sara ngangu ti sara ye na azo kue na lege ni. Me ala yeke na siokpari na tere ti ala. Ndani la a lingbi ti si so ala hinga pëpe raison so apusu e ti sara mbeni ye (1 Sam. 1:13-17). Tongaso, tongana asi so mbeni ita asara ye na e na lege ni ape wala lo hinga raison  so apusu e ti sara mbeni ye ape, zia e ngbâ lakue be-ta-zo na Jéhovah.

16. Na yâ ti aye wa la a lingbi e ngbâ be-ta-zo na Nzapa nga e gi ye ndali ti e wani ape?

¹⁶ Saül apusu lani Jonathan ti tomba peko ti aye so agbu bê ti lo wani (1 Sam. 20:31). Me so Jonathan aduti be-ta-zo na Nzapa apusu lo ti ga kamarade ti David ahon ti tene lo gi ti ga gbia. E lingbi ti gi ti sara ye tongana Jonathan so agi ye teti lo wani ape, tongana e hinga na bê ti e so zo so aye ti nzere na lê ti Jéhovah ayeke “changé yanga ti lo pëpe, même tongana bä so lo dë aga ye ti mû vundu na lo mveni”. (Ps. 15:4). Jonathan ‘achangé lani yanga ti lo pëpe’ na ndo ti tënë so lo tene na David. A lingbi e nga e changé atënë ti yanga ti e ape. Na tapande, tongana e mä tere na mbeni zo na ndo ti mbeni ye, e yeke sara ye alingbi na ni même tongana a ga ngangu na e ti sara ye alingbi na tënë so e tene. Ka tongana e tingbi na akpale mingi na yâ ti mariage ti e ahon ti so e ku tere ti e na ni? Ndoye ti e na mbage ti Nzapa ayeke pusu e ti ngbâ be-ta-zo na koli wala wali ti e.—Diko Malachie 2:13-16.

17. Tongana nyen la article so amû maboko na mo?

¹⁷ Tongana e gbu li na ndo ti tapande ti Jonathan, e yeke mû tapande ti lo ti ngbâ be-ta-zo na Nzapa. Zia e gi gi aye so agbu bê ti e wani ape. Legeoko tongana Jonathan, zia e fa so e yeke be-ta-zo na Jéhovah na lege so e yeke be-ta-zo na azo ti lo même na ala so azia vundu na bê ti e. Tongana e yeke be-ta-zo na Jéhovah na yâ ti ye ti ngangu, e yeke zia ngia na bê ti lo na ye so ayeke ga na e ngia mingi (aProv. 27:11). Tongana e ngbâ be-ta-zo na Jéhovah, e yeke bâ biani so lo yeke sara ye kue ndali ti nzoni ti azo so andoye lo. Na yâ ti article ti peko, e yeke bâ aye ti nzoni so e lingbi ti manda na lege ti tapande ti azo ti ngoi ti David so ayeke be-ta-zo nga na ala so ayeke be-ta-zo ape.