A-Anabaptiste ayeke lani azo wa?

NA KOZO singo ti ala na bê ti gbata ti Münster na Westphalie (Zamani), azo ayeke luti ka lakue ti bâ nzoni asakpa ota so adû ayeke dä, so a leke na akamba so akpengba na so a kanga ni na nduzu na tele ti tour ti mbeni da ti Nzapa. Nde na so a yeke zi ka ni teti kete ngoi, a sala ndulu na ngu 500 awe so asakpa so ayeke na ndo so. A zia lani na yâ ni kuâ ti akoli ota so a sala sana na ala na a fâ ala na gbele azo. Akoli so ayeke a-Anabaptiste, na asakpa ota so ayeke aye ti dabe na royaume ti ala.

A-Anabaptiste ayeke lani azo wa? Bungbi ti ala abâ gigi tongana nyen? Akpengba fango ye ti ala ayeke lani nyen? Ngbanga ti nyen a fâ akoli so? Nga kamba wa ayeke na popo ti asakpa ota so na mbeni royaume?

A lingbi a gbian église ni tongana nyen?

Na hunzingo ti siècle 15 nga na tongo nda ti siècle 16, a kasa Église Catholique mingi nga na bungbi ti amokonzi-nzapa ni. Aye ti sioni nde nde nga na salango ye ti pitan amû ndo na yâ ti église ni; tongaso, azo mingi abâ so a hunda ti gbian aye mingi na yâ ti église ni. Na ngu 1517, Martin Luther ahunda gbiango ye so na gbele azo kue, na tongana ambeni zo aga na yâ ti dengo gaba so, fade fade Kota Gbiango Ye ti Lege ti Vorongo ti aProtestant ato nda ti gue na li ni.

Me awagbiango ye ni ade ti mä tele pëpe na ndo ye so a lingbi ti sala, nga agbiango ye ni alingbi ti gue juska na ndo wa. Ti atënë so andu vorongo, azo mingi ahinga so a hunda ti mû gi peko ti Bible. Ye oko, awagbiango ye ni alingbi même pëpe ti mä tele na ndo lege ti fa peko ti akota tënë ti Bible. Ambeni abâ so Kota Gbiango ye ni ayeke gue na li ni gi yeke yeke. Na a yeke lani na popo ti awagbiango ye so si bungbi ti a-Anabaptiste abâ gigi.

Na yâ ti buku ti lo Awabatizengo zo: Mbaï ni nga ye so aye ti tene (na yanga ti Zamani), Hans-Jürgen Goertz asû na mbeti: “Ti tâ tënë ni, bungbi ti abaptiste ayeke gi oko pëpe; a yeke mingi.” Na tapande, na ngu 1521, ambeni koli osio so a hinga ala tongana aprophète ti Zwickau abï wusuwusu na fango na azo atënë ti mabe ti a-Anabaptiste, na Wittenberg. Nga na ngu 1525 mbeni bungbi nde ti a-Anabaptiste abâ gigi na Zurich, Suisse. A-Anabaptiste abâ nga gigi na Moravie (so aga fadeso République tchèque) nga na Pays-Bas.

Batême: teti amolenge wala akota zo?

Bungbi ti a-Anabaptiste ayeke lani kete mingi, nga azo ti yâ ni ayeke azo so aye siriri. Azo ti yâ ni ayeke fa atënë ti mabe ti ala na gigi, nga ala yeke fa tënë na azo. A fa atënë ti mabe ti a-Anabaptiste na yâ ti Atënë ti mabe ti Schleitheim na ngu 1527. Na popo ti atënë ti mabe so, ala ke ti sala kua ti turugu, ala duti nde na sese so na ala yeke sala tënë pëpe na azo ti yâ ni so a bi ala na gigi. Me kota ye so a hinga na tënë ti mabe ti ala na so akangbi ala na tanga ti alege ti vorongo ayeke so ala mä na bê kue so batême ayeke teti akota zo, me teti amolenge pëpe. *

Batême ti akota zo ayeke gi pëpe mbeni senge tënë ti mabe; a yeke lani mbeni lege ti komande azo. Tongana a pusu ngoi ti warango batême na peko juska zo ni akono, na a zia lege na lo ti mû desizion ndali ti mabe ti lo mveni, ambeni zo alingbi ti wara batême lâ oko pëpe. Na azo so awara batême pëpe ayeke na gbe ti ngangu ti église kue pëpe. Teti ambeni église, batême ti akota zo aye lani ti tene girisango ngangu ti ala na ndo ti azo.

 Tongaso, aCatholique na aLuthérien aye lani ti sala si azo ake tënë so atene batême ayeke gi teti akota zo. Na peko ti ngu 1529, na ambeni ndo, peut-être a yeke fâ lani ngbanga ti kuâ na ndo azo so ayeke batize akota zo wala na ndo akota zo so ayeke mû batême ni. Wagosinga Thomas Seifert afa so “a sala ngangu mingi na a-Anabaptiste na yâ Kodoro-togbia ti Nzoni-kue ti Zamani.” Salango ngangu ni aga wâ na gbata ti Münster.

Münster ti giriri agi ti gbian ye

Wungo ti azo ti Münster ti giriri (na yâ ti angu 1500) ayeke lani ndulu na 10 000. Ala yeke na akota gbagba ti bata kodoro ni so angoro gbata ni kue, na so konongo ti lê ni ayeke ndulu na mètre 90 nga ngorongo tele ni ayeke ndulu na kilomètre 5. A yeke ngangu mingi ti tene a mû kodoro ni. Atâa so agbagba so angoro gbata ni akpengba nzoni, azo so ayeke na yâ ni aduti nzoni pëpe. Buku Royaume ti a-Anabaptiste (Angl.), so mbeni ndokua ti gbata ti Münster so abâ lege ti batango agbakuru ti akotara asigigi na ni, asala tënë ti “apapa na ndo tënë ti poroso so ayeke lani na popo ti bungbi ti azo so ayeke leke ndia ti kodoro na bungbi ti azo so ayeke na kode ti leke aye na maboko.” Na ndo ni, bê ti azo ni aso teti salango ye ti bungbi ti amokonzi-nzapa ni. Münster ayeda lani na Kota Gbiango Ye ti Lege ti Vorongo ti aProtestant, nga na ngu 1533 gbata ni, so ayeke Catholique, agbian aga Luthérien.

Mbeni oko ti akota zo so ayeke lani wafango tënë ti gbiango ye ni na Münster ayeke Bernhard Rothmann, mbeni zo so ayeke sala ye fade fade, sân ti gbu li kozoni. Wasungo mbeti Friedrich Oehninger afa so “bango ndo ti Rothmann aga biani tongana ti a-Anabaptiste; lo na ambeni mba ti lo ake ti batize akete molenge.” Azo mingi na gbata ti Münster amû peko ti lo, atâa so abango ndo ti lo ayeke lani tâ nde mingi na lê ti ambeni zo. “Yeke yeke, azo mingi so andoye lani ngbele vorongo ti ala azia gbata ni, ala yeke na mbito mingi nga ala yeke na bibe so mbeni ye ti sioni ayeke si ande. Gbâ ti a-Anabaptiste so alondo na ando nde nde akungbi ti gue na Münster, na beku ti wara biani aye so ala zia na gbele ala.” Bungbingo ti a-Anabaptiste gbâ ni gbâ ni na Münster kâ ague lani na mbeni sioni ye so asi.

A se kando na tele ti Fini Jérusalem

Azo use ti Pays-Bas azia kodoro ti ala ti gue na Münster: Jan Mathys, mbeni zo ti zongo mapa so alondo na Haarlem, na Jan Beuckelson, so a hinga lo lani na iri ti Jean ti Leyde. Ala yeke lani azo so asala kota kua mingi na yâ maïngo ti a-Anabaptiste na ndo ni so. Mathys afa tele ti lo tongana prophète na lo fa nze ti avril 1534 tongana ngoi so Christ ayeke ga ti fani use ni. A mû lani gbata ti Münster ti ga Fini Jérusalem ni so Bible asala tënë ni, na ala to nda ti ku ti bâ hunzingo ti sese so. Rothmann amû yanga so aye so zo oko oko ayeke na ni ayeke ti azo kue ti bungbi ni. Azo ti kodoro so akono awe ayeke na desizion ti mû: Wala ala mû batême wala a tomba ala na yâ ti gbata ni. Gbâ ti azo amû lani batême. Na popo ti ala, ambeni ayeke dä so awara batême gi teti so ala ye ti zia ada nga na akungba ti ala pëpe.

Ambeni zo ayeke lani na mbito ti bâ so Münster aga kozo gbata so gere ti vorongo ti a-Anabaptiste agbu sese dä ngangu nga so ala yeke na ngangu na ndo aye ti poroso. Na lege ti buku Awabatizengo zo na Münster (na yanga ti Zamani), ye so aga na “kengo ndo ti Kodoro-togbia ti Nzoni-kue ti Zamani na tele ti Münster.” Mbeni kota zo ti kodoro ni, Kota-bua Franz von Waldeck, abungbi aturugu ti tiri na gbata ti Münster. Aturugu so ayeke aCatholique na aLuthérien. Alege ti vorongo use so, so na ngoi ni so ala mä tele pëpe ndali ti tënë ti Kota Gbiango Ye ti Lege ti Vorongo ti aProtestant na so na pekoni alondo ti tiri na popo ti ala, abungbi oko ti tiri na a-Anabaptiste.

 Futingo ti royaume ti a-Anabaptiste

Ngangu ti aturugu ti sengo kando so azia mbito pëpe na bê ti azo so ayeke na yâ ti agbagba so angoro gbata ni. Na avril 1534, na ngoi so a bâ a tene use gango ti Christ ayeke si, Mathys ayeke fono lani na gigi ti gbata ni na ndo ti vulu mbarata ti ku na batango ndo ti Nzapa. Tara ti bâ vundu ti azo so amû peko ti lo tongana ala yeke bâ na peko ti mur ti gbata ni, aturugu ti sengo kando so ayeke dë yâ ti Mathys ndulu ndulu, ala kpo li ti lo na mbeni keke na ala zia ni na nduzu.

Jean ti Leyde amû place ti Mathys na a mû na lo iri ti Gbia Jan ti a-Anabaptiste na Münster. Teti so na yâ ti gbata ni awali ayeke mingi ahon akoli, lo tara ti leke kpale ni na pusungo akoli ti mû awali tongana ti so bê ti ala aye. Ti fa so aye ni ahon ndo ni na yâ royaume ti a-Anabaptiste ti Münster, a yeke fâ ngbanga ti kuâ na li ti azo so asala pitan na lango-sioni, me na tele ni, a yeke kanga lê na ndo ti mungo gbâ ti awali, même a yeke pusu azo ti sala ni. Gbia Jan ni mveni amû lani awali 16. Tongana mbeni oko ti ala, Elisabeth Wandscherer ahunda ti tene a mû lege na lo ti zia gbata ni, a dë go ti lo na gbele azo.

Juska na juin 1535, ngoi so gbata ni atï, sengo kando ni aninga nze 14. Gbata ti Münster abâ mara ti futingo so mbeni pëpe juska na Use Bira so Amû Sese Kue. Rothmann akpe, me a gbu Gbia Jan nga na ambeni mokonzi use ti a-Anabaptiste, a sala sana na ala na a fâ ala. A zia kuâ ti ala na yâ ti asakpa so e sala tënë ni kozo na a kanga ni na nduzu na tele ti tour ti Église St. Lambert. Seifert afa so ye so “ayeke mbeni kota gbotongo mê teti azo kue so aye ti ga na wusuwusu.” Biani, yorongo tele na yâ ti atënë ti poroso aga na akota ye ti sioni.

Ye nyen asi lani na tanga ti abungbi ti a-Anabaptiste? A ngbâ lani ti sala ngangu na ala teti angu mingi na yâ ti Poto kue. Mingi ti a-Anabaptiste angbâ lani ti bata dutingo ti ala ti azo so aye siriri atâa so mbeni kete wungo ti ala ayeke dä so ayeke azo ti bingo wusuwusu. Tongana ngoi ayeke hon, ngbele bua Menno Simons aga mokonzi ti a-Anabaptiste, na nda ni, a ga ti hinga ala na iri ti a-Mennonite wala na ambeni iri nde.

Asakpa ota so

A-Anabaptiste ayeke lani azo so tënë ti vorongo agbu bê ti ala, nga ala yeke sala ngangu ti bata akpengba-ndia ti Bible. Me azo ti gango na abibe so ayeke tâ nde ti tara ti gbian aye na gbata ti Münster ague na ala ti zia ti bata akpengba-ndia ti Bible na ti mû mbage ti ala na yâ ti aye ti poroso. Gi so ala zia akpengba-ndia ti Bible awe, bungbi ti ala ni agbian aga mbeni ngangu ti bingo wusuwusu na yâ ti kodoro. Ye so aga na ye ti ngangu na ndo bungbi ti ala nga na gbata ti Münster ti giriri.

Azo so ayeke gue ti bâ bê ti gbata ni ayeke dabe ti ala lakue na akota ye ti sioni so asi a sala ndulu na ngu 500 awe. Tongana nyen? Na lege ti asakpa ota so a kanga ni na nduzu na tele ti tour ti église ni.

[Kete tënë na gbe ni]

[Afoto na lembeti 13]

A sala sana na Gbia Jan, a fâ lo na a kanga lo na nduzu na tele ti tour ti Église St. Lambert