Zia Nzapa so ayeke na fini afa lege na mo

“I ga na Nzapa so ayeke na fini, Lo so asala yayu na sese na kota ngu ti ingo, na ye kue so ayeke na yâ ni.”​—KUSALA 14:15.

NA PEKO ti so bazengele Paul na Barnabas asava mbeni koli, Paul adë bê ti azo ti Lystre so ayeke bâ lo: “E yeke azo ti sese nga legeoko tongana i, e ga na i na Tene-nzoni si i lingbi zia ye senge so na i ga na Nzapa so ayeke na fini, Lo so asala yayu na sese na kota ngu ti ingo, na ye kue so ayeke na yâ ni.”​—Kusala 14:15.

² Biani, Jéhovah ayeke pëpe mbeni yanda so ayeke na fini pëpe, me “Nzapa so ayeke na fini”! (Jérémie 10:10; 1 aThessalonicien 1:9, 10). Nde na so lo mveni lo yeke na fini, Jéhovah ayeke Lingu ti fini. “Lo mveni ayeke mû fini, na mbö, na ye kue na azo kue.” (Kusala 17:25). Lo ye  si e wara ngia na gigi ti e ti laso nga na ti kekereke. Paul akiri atene so Nzapa abata “tënë ti témoin ti Lo teti Lo sala nzoni, Lo mû na i ngu-nduzu na Lo mû na i ngoi ti lengo kobe, na Lo mû na i kobe, na ngia, alingbi na bê ti i.”​—Kusala 14:17.

³ Teti so Nzapa ayeke bi bê ti lo na ndo fini ti e, e yeke na anda ti tënë ti zia bê na ndo fango lege ti lo (Psaume 147:8; Matthieu 5:45). Ambeni zo alingbi pëpe ti yeda na fango lege ti lo tongana ala gbu nda ti mbeni ndia ti Bible pëpe, wala tongana ala bâ ni tongana ye ti kangango lege na zo. Ye oko, a bâ awe so ziango bê na ndo fango lege ti Jéhovah ayeke lege ti ndara. Zia e mû mbeni tapande: Atâa so mbeni zo ti Israël agbu pëpe nda ti ndia so akanga lege na zo ti ndu kuâ ti mbeni nyama, lo yeke wara nzoni na salango ye alingbi na ni. Kozoni, salango ye alingbi na ni ayeke sala si lo ga ndulu mingi na Nzapa so ayeke na fini; use ni, a yeke mû maboko na lo ti kpe akobela.​—Lévitique 5:2; 11:24.

 ⁴ A yeke nga legeoko tongaso teti fango lege ti Nzapa na ndo mênë. Lo tene na Noé so a lingbi azo ate mênë pëpe. Na pekoni, na gbe ti Ndia, Nzapa afa so lo yeda gi na salango kusala na mênë na ndo balaga teti pardon ti siokpari. Na lege ti afango lege so, Nzapa aleke gunda ti kota salango kusala na mênë so ahon atanga ni kue: songo fini ti azo na lege ti kota ngele ti Jésus (aHébreu 9:14). Biani, fango lege ti Nzapa afa bingo bê ti lo teti fini ti e nga na nzoni duti ti e. Na salango tënë na ndo Genèse 9:4, Adam Clarke, wandara ti Bible ti siècle 19, asû na mbeti: “AChrétien ti mbage ti tö ayeke bata lani na bê kue ndia so [a mû na Noé] . . . Na gbe ti ndia, a yeke te mênë pëpe ndali ti so ndia agboto lê na ndo mênë so a yeke tuku ni ande teti siokpari ti sese; nga a yeke te lani mênë pëpe na gbe ti Évangile [aye so a leke teti aChrétien], ngbanga ti so a ngbâ lakue ti bâ ni tongana fä ti mênë so a tuku ni awe teti pardon ti asiokpari.”

⁵ Wandara so ayeke sala peut-être tënë ti kpengba tënë ti évangile, wala nzo tënë, so angoro na ndo fini ti Jésus. Ye so andu lege so Nzapa atokua Molenge ti lo ti kui teti e, na ti tuku mênë ti lo si e lingbi ti wara fini ti lakue lakue (Matthieu 20:28; Jean 3:16; aRomain 5:8, 9). Tënë ti wandara so andu nga ndia so a mû ni na pekoni, so ahunda na adisciple ti Christ ti ke mênë.

⁶ Mo hinga so Nzapa amû lani andia ngbangbo mingi na azo ti Israël. Na peko ti kuâ ti Jésus, a hunda pëpe na adisciple ti lo ti bata andia so kue (aRomain 7:4, 6; aColossien 2:13, 14, 17; aHébreu 8:6, 13). Ye oko, tongana ngoi ayeke hon, mbeni tënë alondo na ndo mbeni kpengba ye so a hunda ti sala: fango ganza ti akoli. Azo so ayeke aJuif pëpe na so aye ti wara nzoni na lege ti mênë ti Christ ayeke fâ ganza ti fa so ala ngbâ na gbe ti Ndia? Na ngu 49, wabatango bungbi aleke tënë so (buku ti Kusala, chapitre 15). Na lege ti mungo maboko ti yingo ti Nzapa, abazengele na a-ancien afa so tënë ti fango ganza akaï legeoko na Ndia. Ye oko, ambeni ye so Nzapa ahunda angbâ na ngangu teti aChrétien. Na yâ ti lettre so a tokua ni na akongregation, wabatango bungbi asû na mbeti: “A yeke nzoni na lê ti Yingo Vulu, na ti e nga, ti zia kota kungba na ndo i pëpe, a yeke gi ye so si a lingbi i sala: i ke ye so ala mû na sacrifice na ayanda, na mênë, na anyama so a gbu go ti ala si ala kui, na ye ti pitan. Tongana i bata tele ti i ngbanga ti ye so, fade i sala nzoni.”​—Kusala 15:28, 29.

⁷ A yeke polele, wabatango bungbi abâ lani ‘kengo mênë’ tongana mbeni salango ye so ayeke kota mingi legeoko tongana kengo ye ti pitan wala vorongo yanda. Ye so afa so ndia so a mû na ndo mênë ayeke kota ye mingi. A-Chrétien so avoro ayanda wala asala ye ti pitan si ala gbian bê ti ala pëpe alingbi pëpe ti ga “ahéritier ti royaume ti Nzapa”; “fade ala wara ye ti ala na . . . kui use ni.” (1 aCorinthien 6:9, 10; Apocalypse 21:8; 22:15). Bâ kangbi ni: Ti bata pëpe fango lege ti Nzapa so afa mênë tongana mbeni ye so ayeke nzoni-kue alingbi ti gue na zo ti wara futingo ti lakue lakue. Ti bâ sandaga ti Jésus na nene ni alingbi ti gue na zo ti wara fini ti lakue lakue.

⁸ Akozo Chrétien agbu nda ti fango lege ti Nzapa na ndo mênë tongana nyen, nga ala sala ye tongana nyen? E dabe ti e na tënë ti Clarke: “A yeke te lani mênë pëpe na gbe ti Évangile, ngbanga ti  so a ngbâ lakue ti bâ ni tongana fä ti mênë so a tuku ni awe teti pardon ti asiokpari.” Mbaï ayeda so akozo Chrétien abâ tënë ni lani na nene ni mingi. Tertullien asû na mbeti: “A bâ so na ngoi ti kota tiri ti azo na popo ti ala wala na asioni nyama, ambeni ayeke kamata, na kota nzara ni, mênë so ayeke sigigi fade fade na yâ ti awakengo-ndia . . . ti gue ti sala na kusala tongana mbeni yorö ti kaï na kobela ti ala ti makako.” Nde na apaïen so ayeke te mênë, Tertullien atene so aChrétien “ayeke zia même pëpe mênë ti anyama na popo ti akobe ti [ala] ti tengo ni . . . Tongana a gue na ala na gbele ngbanga, a mû na ala a-saucisse so gbâ ti mênë ayeke dä. Mo hinga biani so, ti ala, [mênë] ayeke ye so ndia ake ni.” Biani, atâa tongana a yeke ye ti kuâ, aChrétien ate mênë pëpe. Fango lege ti Nzapa ayeke lani ye so ayeke kota mingi na lê ti ala.

⁹ Ambeni zo alingbi ti tene so wabatango bungbi aye gi ti tene so a lingbi aChrétien ate wala anyon mênë ni mveni pëpe, nga ala te pëpe nyama so mênë ni angbâ dä wala akobe so a bungbi ni na mênë. Tâ tënë, so ayeke kozo nda ti ndia so Nzapa amû na Noé. Nga, yanga so abazengele amû ahunda biani na aChrétien ti ‘ke anyama so a gbu go ti ala si ala kui,’ nyama so mênë ni angbâ dä (Genèse 9:3, 4; Kusala 21:25). Ye oko, akozo Chrétien ahinga so tënë ni andu ambeni ye mingi. Ngoi na ngoi, a yeke te mênë ti kaï na kobela. Tertullien afa so, ti gi lege ti kaï kobela ti makako, ambeni païen ayeke kamata mênë so ayuru fade fade. Na a lingbi ti tene so a yeke sala ambeni kusala na mênë ti kaï na kobela wala ti sala si seni ti ala aga nzoni ahon ti kozo. Tongaso, teti aChrétien, kengo mênë andu nga mungo ni pëpe ti “kaï na kobela”. Ala yeke gbian bango ndo ti ala so pëpe, atâa tongana fini ti ala ayeke na yâ ti kpale.

Ti mû mênë tongana yorö

¹⁰ Na ngoi ti e, salango kusala na mênë tongana yorö amû ndo. Kozo, a yeke mû mênë kue na zo: A yeke kamata mênë ti mbeni zo, a bata ni na a mû ni na zo ti kobela, peut-être mbeni zo so awara kota kä na yâ ti bira. Tongana ngoi ayeke hon, awagingo nda ti ye amanda ti kangbi yâ ti mênë na akota mbage nde nde. Na salango kusala na mbeni mbage ti mênë so a yeke mû na zo, awanganga alingbi ti kangbi yâ ti mênë ni, na ti mû ni na azo ti kobela mingi, peut-être plasma na zo so awara kota kä nga aglobule rouge na mbeni zo nde. Gingo nda ti ye so angbâ ti gue na li ni afa so a lingbi ti kangbi yâ ti mbeni  kota mbage ti mênë, na tapande plasma, na ambage mingi, na a lingbi ti mû ni na gbâ ti azo ti kobela. A ngbâ ti manda ye na ndo kangbingo yâ ti mênë na ambage mingi, nga a yeke fa afini kode ti salango kusala na akete mbage ti mênë so. Salango ye ti Chrétien ayeke so wa? Lo leke na bê ti lo awe ti ke na kuru go mungo mênë. Me docteur ti lo ayeke wa lo mingi ti yeda na mbeni kota mbage ti mênë, peut-être agbobule rouge so a kangbi ni na tanga ti mênë. Wala a lingbi ti sala kusala gi na mbeni kete mbage so a gboto ni na yâ ti mbeni kota mbage ti mênë. Na batango na li so mênë ayeke nzoni-kue nga so mênë ti Christ si ayeke sö fini ti zo na lege so ayeke kota mingi, tongana nyen mbeni wakua ti Nzapa alingbi ti mû desizion na ndo mara ti atënë so?

¹¹ A sala ngu mingi awe so aTémoin ti Jéhovah afa dutingo ti ala polele. Na tapande, ala sigigi na mbeni article so a zia ni na yâ mbeti-sango The Journal of the American Medical Association (ti 27 novembre 1981; a kiri a sigigi na ni na yâ ti brochure Comment le sang peut-il vous sauver la vie? lembeti 27-29). * Atënë ti yâ ti article so, so alondo na buku ti Genèse, Lévitique na Kusala, atene: “Atâa so aversê so asala tënë ti kaïngo kobela pëpe, aTémoin abâ ni tongana ndia so ake mungo mênë ni mveni, mungo aglobule rouge so a kangbi yâ ni pëpe, mungo plasma, mungo aglobule blanc nga na plaquette (acellule so asala si mênë akpengba hio pëpe).” Buku Mungo maboko hio na zo (Angl.) ti ngu 2001, na gbe ti li ti tënë “Aye so ayeke na yâ ti mênë”, atene: “Mênë ayeke na akota mbage mingi: plasma, aglobule rouge na aglobule blanc nga na aplaquette.” Ni  la, na lege ti aye so kode ti kaïngo kobela afa, aTémoin ake mungo mênë ni mveni wala mbeni oko ti akota mbage osio so.

¹² Article na ndo tënë ti kaïngo kobela so angbâ ti tene: “Tënë ti mabe ti aTémoin ake biani pëpe salango kusala na ambeni ye tongana albumine, immunoglobuline nga na ambeni yorö so a leke ni teti azo so mênë ti ala ayeke yuru ka mingi tongana ala wara kä. A yeke na Témoin oko oko ti bâ wala lo lingbi ti yeda na aye so.” Ngbele ye na ngu 1981, a yeke zi gbâ ti akete kete ye na yâ akota mbage osio ti mênë, ti sala na kusala tongana yorö. Na ndo tënë so, Tour ti Ba Ndo ti lango oko ti juillet 2000, na yâ ti article “Atene so Azo Ahunda”, amû asango so alingbi ti mû maboko na zo. Teti nzoni ti azo so ayeke diko ka ni, a zia kiringo tënë ni na yâ mbeti so na lembeti 29 ti si na 31. A mû anzene nzene tënë nga na afango nda ti tënë. Ye oko, mo yeke bâ ande so aye so a fa na yâ ni ague oko na akota tënë so a fa ni na ngu 1981.

Ye so yingo-ti-hinga ti mo alingbi ti sala

¹³ A hunda ti sala kusala na yingo-ti-hinga na ndo tënë so. Ngbanga ti nyen? A-Chrétien ayeda so a hunda ti wara fango lege ti Nzapa. Ye oko, na yâ ti ambeni ye, a hunda na zo ti mû desizion lo mveni, na ye so andu fango lege ti yingo-ti-hinga ti lo. Yingo-ti-hinga ayeke mbeni ngangu so a dü zo na ni dungo. Fani mingi, zo ayeke sala kusala na ni ti bâ yâ ti atënë nzoni na ti mû desizion na ndo ti aye so andu nzoni salango ye (aRomain 2:14, 15). Ye oko, mo hinga so yingo-ti-hinga ti azo ayeke sala kua nde nde. * Bible asala tënë ti ambeni zo so ayeke na ‘yingo-ti-hinga so ayeke na ngangu pëpe,’ ti fa so ambeni ayeke na yingo-ti-hinga so ayeke ngangu (1 aCorinthien 8:12). A-Chrétien ayeke nde nde na yâ guengo na li ni ti ala na yâ mandango ye na ndo ye so Nzapa aye, gingo ti hinga bibe ti lo nzoni nga ti sala kusala na ni na yâ adesizion ti ala. E lingbi ti mû tapande na ndo ti aJuif nga na tënë ti tengo nyama.

¹⁴ Bible atene polele so mbeni zo so amä yanga ti Nzapa ayeke te pëpe nyama so mênë angbâ dä. Atâa na ngoi ti kpale, tënë ni ayeke kota mingi. Ni la si tongana aturugu ti Israël ate lani nyama so mênë angbâ dä, ala yeke na tënë na li ti ala teti kota ye ti sioni wala siokpari  so ala sala (Deutéronome 12:15, 16; 1 Samuel 14:31-35). Ye oko, ahundango tënë alingbi ti londo. Tongana mbeni zo ti Israël afâ taba, a hunda na lo ti sa mênë ni hio tongana nyen? A hunda ti fâ go ti nyama ni si mênë ni ayuru? A yeke kota ye ti kanga gere ti lo na nduzu? Teti ngoi oke? Ka ti kota bagara ayeke tongana nyen? Même na peko ti so mênë ti lo ayuru, ambeni mênë alingbi ti ngbâ na yâ ti mi ti lo. Lo lingbi ti te nyama ni so? Zo wa ayeke mû desizion ni?

¹⁵ Tara ti bâ na li so mbeni Juif so ayeke na tâ nzara ti bata ndia atingbi na ahundango tënë so. Lo lingbi ti tene so a yeke nzoni ti ke nyama so a kä ni na gara. Ambeni Juif alingbi pëpe ti te ni teti so peut-être a mû ni na sandaga na ayanda kozoni awe. Ambeni Juif nde alingbi ti mû peko ti mbeni ngobo ti salango ye ti zi mênë ni kozo si ala te ni * (Matthieu 23:23, 24). Mo yeke tene ti mo nyen na ndo asalango ye nde nde so? Na ndo ni, teti so Nzapa ahunda pëpe asalango ye so a fa ni na nduzu ge, a yeke duti ande nzoni teti aJuif so ti tokua gbâ ti ahundango tënë so na mbeni bungbi ti arabbi ti mû desizion na ndo tënë so oko na oko? Atâa so ngobo ti salango ye so amaï mingi na yâ ti vorongo ti aJuif, e lingbi ti duti na ngia so Jéhovah afa pëpe na atâ wavorongo lo ti gi ti mû adesizion na ndo mênë na mara ti akode so. Nzapa amû kpengba fango lege na ndo fango anyama so a lingbi ti te ni nga na tukungo mênë ti ala; me lo mû mbeni tënë nde na ndo ni pëpe.​—Jean 8:32.

¹⁶ Tongana ti so e bâ na paragraphe 11 na 12, aTémoin ti Jéhovah ayeke yeda pëpe ti yôro na yâ ti tele ti ala mênë ni mveni wala akota mbage osio: plasma, aglobule rouge wala agbobule blanc nga na aplaquette. Ka ti akete kete ye so a zi na yâ akota mbage ti mênë, na tapande, sérum, so a yeke wara na yâ ni acellule so ayeke tiri na kobela wala ayeke kanga lege na ngangu ti ngbo? (Bâ lembeti 30, paragraphe 4.) Ambeni zo ayeke tene so akete kete ye so ayeke pëpe mênë ni mveni, nga ndia so ahunda ti ‘ke mênë’ andu ni pëpe (Kusala 15:29; 21:25; lembeti 31, paragraphe 1). So ayeke kungba ti ala mveni. Yingo-ti-hinga ti ambeni zo ayeke pusu ala ti ke aye kue so a wara ni na lege ti mênë (ti zo wala ti nyama), so na popo ni akete kete ye so a mû ni na yâ mbeni oko ti akota mbage ti mênë. Ambeni alingbi ti yeda ti tënë a kpo ala na protéine ti plasma ti tiri na kobela wala ti kanga lege na ngangu ti ngbo, me ala ke tanga ti ambeni ye ni. Na tapande, ambeni yorö so a leke ni na lege ti mbeni oko ti akota mbage osio ti mênë alingbi ti sala kusala tongana ti tanga ti akota mbage ti mênë ni kue, nga ayeke  sala kusala na yâ ti tele ti zo tongana aye ti bata zo na fini. Mingi ti aChrétien ayeke ke ni. *

¹⁷ Ye so Bible atene na ndo yingo-ti-hinga ayeke mû maboko na e na ngoi so e yeke mû mara ti adesizion so. Kozo kapa ni ayeke ti manda ye so Tënë ti Nzapa atene, nga ti sala ngangu ti leke yingo-ti-hinga ti mo ti gue oko na ni. Ye so ayeke leke mo ande ti mû adesizion so ague oko na fango lege ti Nzapa, ahon ti hunda na mbeni zo nde ti mû desizion na place ti mo (Psaume 25:4, 5). Na ndo tënë ti yengo dä na akete mbage ti mênë, ambeni alingbi ti tene: ‘So ayeke tënë ti yingo-ti-hinga, tongaso a yeke kota ye pëpe.’ So ayeke nzoni bibe pëpe. Teti so ambeni ye ayeke tënë ti yingo-ti-hinga, a ye ti tene pëpe so ayeke akete ye. A lingbi ti duti biani kota ye. Kozo nda ti tënë ni ayeke so ye ni alingbi ti sala ngangu na ndo ti ambeni zo so yingo-ti-hinga ti ala ayeke nde na ti e. E bâ ye so na lege ti wango ti Paul na ndo nyama so a lingbi ti mû ni na mbeni yanda awe, si na pekoni, a ga ti kä ni na gara. A lingbi mbeni Chrétien abi bê ti lo ti zia kä pëpe na ndo “yingo-ti-hinga ti ala so ayeke na ngangu pëpe”. Tongana lo sala si azo apika gere ti ala, lo lingbi ti ‘futi ita ti lo so Christ akui teti lo’ na ti duti zo so asala siokpari ti ke Christ. Tongaso, atâa so atënë na ndo akete mbage ti mênë ayeke desizion ti zo oko oko, a lingbi a bâ adesizion so na nene ni mingi.​—1 aCorinthien 8:8, 11-13; 10:25-31.

¹⁸ Mbeni tënë nde so e ye ti bâ ni agboto lê na ndo nene ti mungo adesizion so andu mênë. A yeke ngangu so mara ti adesizion so alingbi ti sala na ndo mo. Tongana mungo mbeni oko ti akete mbage ti mênë ni ayeke sala si yingo-ti-hinga ti mo so Bible afa lege na ni aduti nzoni pëpe, ke pëpe ti mä lo. Nga ke pëpe ti mä yingo-ti-hinga ti mo gi ngbanga ti so mbeni zo atene na mo: “A yeke na lege ni ti mû ni; azo mingi ayeke sala ni.” Girisa pëpe so azo kutu mingi laso ayeke mä yingo-ti-hinga ti ala pëpe. Na teti so a yeke sala kua mbeni pëpe, ti tene mvene wala ti sala mbeni ye so ayeke sioni ayeke sala ti lo ye oko na ala pëpe. A-Chrétien ayeke kpe biaku mara ti salango ye so.​—2 Samuel 24:10; 1 Timothée 4:1, 2.

¹⁹ Ndulu na hunzingo ti atënë ti lo, kiringo tënë so ayeke na lembeti 29 ti si na 31 atene: “Teti so abibe na adesizion so a mû na lege ti yingo-ti-hinga ayeke nde nde, a ye ti fa so tënë ni ayeke kete tënë? Pëpe. A yeke kota tënë mingi.” A yeke mbilimbili tongaso ngbanga ti so ye ni andu songo ti mo na “Nzapa so ayeke na fini”. Songo so ayeke gi oko ye so alingbi ti gue na mo na fini ti lakue lakue, so gunda ni aluti na ndo ngangu so mênë ti Jésus so atuku ayeke na ni ti sö zo. Gi ti duti na kota yekiango ndo teti mênë ndali ti ye so Nzapa ayeke sala na lege ni: songo fini ti azo. A yeke na lege ni so Paul asû na mbeti: ‘Beku ti i ayeke pëpe, na i yeke na Nzapa pëpe na sese so. Me fadeso na yâ Christ Jésus, i so i yeke yongoro mingi giriri, A sala si i ga ndulu na lege ti mênë ti Christ.’​—aEphésien 2:12, 13.

[Akete tënë na gbe ni]

Mo lingbi ti dabe mo na ni?

• Na ndo mênë, Nzapa amû fango lege wa na Noé, na azo ti Israël nga na aChrétien?

• Na ndo tënë ti mênë, ye wa aTémoin ti Jéhovah ake ni na kuru go?

• Na lege wa mungo ambeni kete kete ye so a mû ni na yâ ti akota mbage ti mênë andu ye so yingo-ti-hinga ti zo afa? Me a ye pëpe ti tene nyen?

• Na mungo adesizion, ngbanga ti nyen a lingbi e bata kozoni na li songo ti e na Nzapa?

[Ahundango tënë ti manda na ye]

1, 2. Ngbanga ti nyen ayeke na lege ni ti hinga Jéhovah tongana “Nzapa so ayeke na fini”?

3. Ngbanga ti nyen e lingbi ti zia bê na ndo fango lege so Nzapa amû?

4, 5. (a) Kozoni na ngoi ti aChrétien, fango lege wa Jéhovah amû na ndo mênë? (b) Tongana nyen e hinga so fango lege ti Nzapa so abâ nga aChrétien?

6. Afango lege wa a mû na aChrétien na ndo mênë, na ngbanga ti nyen?

7. Na lege wa a yeke kota ye teti aChrétien ti ‘ke mênë’?

8. Ye nyen afa so akozo Chrétien abâ fango lege ti Nzapa na ndo mênë na nene ni mingi?

9. Nde na tengo ni pëpe, kengo mênë andu nyen?

10. Na ambeni lege wa a yeke sala kusala na mênë tongana yorö? Ye so aga na hundango tënë wa?

11. Dutingo wa na ndo tënë ti mênë, so ague oko na nzoni kode ti kaïngo kobela, aTémoin ayeke na ni a ninga awe?

12. (a) Na ndo tënë ti akete kete ye so a zi ni na yâ akota mbage ti mênë, dutingo ti aTémoin ayeke so wa? (b) Na ndo wa a lingbi ti wara ambeni tënë na ndo ni?

13, 14. (a) Yingo-ti-hinga ayeke nyen, na tongana nyen lo yeke sala kusala na ndo tënë ti mênë? (b) Fango lege wa Jéhovah amû na azo ti Israël na ndo tengo nyama? Me ahundango tënë wa alingbi ti londo?

15. Ambeni Juif asala ye tongana nyen na ndo tënë ti tengo anyama? Me fango lege wa Nzapa amû?

16. Ngbanga ti nyen bango ndo ti aChrétien alingbi ti duti nde nde na ndo yengo dä ti tene a kpo ala na akete kete ye so a mû ni na yâ ti akota mbage ti mênë?

17. (a) Tongana nyen yingo-ti-hinga ti e alingbi ti duti ye ti mungo maboko tongana e yeke na gbele atënë so andu akete mbage ti mênë? (b) Ngbanga ti nyen mungo desizion na ndo ti tënë so ayeke tâ kota ye mingi?

18. Tongana nyen mbeni Chrétien ayeke kpe ti tene yingo-ti-hinga ti lo asala kua mbeni pëpe na ndo tënë ti mênë?

19. Na mungo adesizion na ndo ti atënë so andu mungo mênë ti kaï na kobela, ye wa a lingbi e bata lakue na li?

[Tënë na lembeti 22]

(Bâ tënë ni kue mbilimbili na yâ ambeti ni)

BANGO NDO TI E NA NDO TËNË TI MÊNË

Mênë ni mveni

▾ ▾ ▾ ▾

E YEDA TI MÛ PËPE Aglobule Aglobule Aplaquette Plasma

rouge blanc

TI CHRÉTIEN OKO OKO ▾ ▾ ▾ ▾

TI MÛ DESIZION DÄ Akete Akete Akete Akete

mbage ti mbage ti mbage ti mbage ti

aglobule aglobule aplaquette plasma

rouge blanc

[Foto na lembeti 20]

Wabatango bungbi atene na nda ni so a lingbi aChrétien ‘ake mênë’

[Foto na lembeti 23]

Girisa yingo-ti-hinga ti mo pëpe tongana mo yeke na gbele desizion na ndo mbeni kete mbage ti mênë