“Ala tambela na bateau ti gue na zoa ti Chypre”

A YEKE na lege ti atënë so si buku ti Kusala ato nda ti tondo ti lo na ndo ye so asi na amissionnaire Chrétien tongana Paul, Barnabas na Jean Marc na ngoi so ala sala vizite na Chypre ndulu na ngu 47 (Kusala 13:4). Giriri, legeoko nga laso, kodoro ti Chypre, so ayeke na mbage ti tö ti Méditerranée, aduti na mbeni ndo so azo ayeke gue dä mingi.

A-Romain asala lani nzara ti mû zoa so, na ala ga ti komande ni na ngu 58 kozoni na ngoi ti e. Kozoni si zoa so aga na gbe ti komandema ti aRomain, akpengba ye mingi asi na yâ ti mbaï ti Chypre. Ala so amû lani kodoro so na ngangu ayeke azo ti Phénicie, ti Grèce, ti Assyrie, ti Perse na ti Egypte. Ti londo na ngu 500 ti si na ngu 1500, azo so ayeke tiri lani ti zi azo na gbe ti pasi, aFranc na azo ti Vénétie, amû na ngangu kodoro so; na azo so aga ti mû ni na peko ti ala ayeke a-Ottoman. Na ngu 1914, azo ti kodoro ti Grande Bretagne alë gbia na ndo zoa so juska ti si na ngoi so lo wara lipanda na ngu 1960.

Laso, ziango lege na a-touriste ti gue kâ ti bâ ndo ayeke mbeni oko ti akota lingu ti warango nginza ti kodoro ni. Ye oko, na ngoi ti Paul, Chypre ayeke na mosoro mingi ti gbe ti sese. A yeke ye so aRomain asala kusala na ni ti ga na gbâ ti nginza na Rome. Hio na yâ mbaï ti zoa so, a wara gengere na gbe ti sese ti lo, na tongana a tara ti bâ ni na hunzingo ti ngoi ti komandema ti aRomain, a tene so  wungo ti gengere so a zi na gbe ti sese ni ayeke tonne 250 000. Ye oko, ti zi saleté na tele ti gengere ni, a lingbi a tö ni; ndali ni, ndokua ti zingo gengere ni adë na sese akota gbako ti akeke. Ni la, mingi ti agbako ti zoa so ayeke dä mbeni pëpe na ngoi so Paul asi kâ.

Chypre na gbe ti aRomain

Mbeni kota bakari (Encyclopædia Britannica) atene so Jules César, nga na peko ti lo Marc Antoine, amû Chypre na Egypte. Ye oko, na gbe ti Auguste, kodoro ni akiri na aRomain so akomande na ndo ni na lege ti mbeni komanda, legeoko tongana ti so Luc, wasungo buku ti Kusala, asû tënë ni na mbeti tâ na lege ni. A yeke lani Sergius Paulus si ayeke komanda na ngoi so Paul ayeke fa tënë lani kâ na Chypre.​—Kusala 13:7.

Pax Romana, so ti tene siriri na ndo lê sese kue so aRomain asala ni, asala si zingo amosoro ti gbe ti sese nga na andokua ti Chypre ague na li ni, na ye so asala si dengo buze amaï nzoni. Singo ti aturugu ti Rome nga na gbâ ti apèlerin so ague lani kâ ti voro Aphrodite, nzapa-wali so ayeke bata zoa ni, asala si nginza alï mingi. Ye so asala si a leke afini kota lege, ando ti tene abateau aluti dä na apendere da ti Letäa so agboto lê ti zo mingi. Yanga ti Grec angbâ lani yanga ti kodoro ni so ngorogbia ahunda ti tene azo asala na kua. Azo mingi ayeke voro Togbia ti Rome, legeoko na Aphrodite, Apollon nga na Zeus. Azo ti kodoro ni awara pendere dutingo na lege ti maïngo ti aye, na ala wara ngia na yâ mbeni nzoni duti na popo ti mba nga na nzoni ngobo ti salango ye.

A yeke mara ti aye tongaso si Paul atingbi lani na ni na ngoi so lo tambela na ndo kue na yâ ti Chypre ti fa tënë ti Christ. Ye oko, lege ti vorongo ti aChrétien asi na Chypre kozoni na Paul. Tondo ti buku ti Kusala atene na e so na peko ti kuâ ti Etienne, kozo Chrétien so a fâ lo ndali ti mabe ti lo, ambeni Chrétien ti ngoi ni kâ akpe na ala gue na Chypre (Kusala 11:19). Barnabas, kamarade ti Paul, ayeke lani mbeni zo ti kodoro ti Chypre na lo hinga zoa ni nzoni mingi. Kite ayeke pëpe so lo yeke lani tâ nzoni zo ti fa lege na Paul na yâ tambela ti lo ti fango tënë.​—Kusala 4:36; 13:2.

E kiri e bâ peko ti atambela ti Paul

A yeke kete ye pëpe ti kiri ti fa anzene nzene ye kue na ndo avoyage so Paul asala lani na Chypre. Ye oko, awasenda-mbeso ahinga ye nzoni mingi na ndo apendere lege so a leke ni na ngoi ti komandema ti aRomain. Teti ndo so zoa ni aduti dä agbian pëpe, même akota lege so a leke ni laso amû gi peko ti a-oko lege so giriri amissionnaire ni atambela dä.

Paul, Barnabas na Jean Marc amû bateau na Séleucie ti gue na ndo so abateau ayeke luti dä na Salamine. Ngbanga ti nyen ala gue na Salamine ahon ti gue na Paphos, so ayeke li-kodoro ni nga na kota ndo so abateau ayeke luti dä? Mbeni nda ti tënë ni ayeke so Salamine ayeke na yanga ti ngu na mbage ti tö, na ayo gi kilomètre 200 na Séleucie, so ayeke na mbage ti sese ni. Atâa so na ngoi ti komandema ti aRomain a sala si Paphos aga li-kodoro ni na place ti Salamine, Salamine angbâ ti lo lakue ndo ti fango aye ti ndara, ti fango mbeti nga na kota ndo ti dengo buze ti zoa ni. Salamine ayeke lani na mbeni ndo so aJuif mingi alango dä, na amissionnaire ato nda ti “fa tënë ti Nzapa na yâ synagogue ti aJuif”.​—Kusala 13:5.

Laso, gi aye ti peko ti futingo ti Salamine si  angbâ. Ye oko, aye so senda-mbeso azia na gigi afa polele so gbata so ayeke giriri na gloire nga na mosoro. A hinga peut-être lani gala ti lo (kota ndo ti salango poroso nga ti vorongo anzapa) tongana tâ kota gala so abungbi ando ti dengo buze ti aRomain na so awasenda-mbeso ade ti zia mara ni tongaso pëpe na gigi na mbage ti Méditerranée. A wara na yâ ti aye so angbâ na peko ti futingo ti Salamine na ngoi ti César Auguste apendere dessin so a sala na ndo ti atênë, ando ti tarango tele dä, ando ti sukulango ngu so adö bê, mbeni kota lando nga na kota da ti théâtre, apendere dû ti kuâ nga mbeni ngbongboro da ti salango ngia so alingbi ti mû azo 15 000. Ndulu na tele ni, a wara pendere temple ti Zeus so a futi awe.

Me, Zeus alingbi lani pëpe ti kanga lege na ayengingo ti sese so ayeke buba gbata ni. Mbeni kota yengingo ti sese so asi na ngu 15 kozoni na ngoi ti e abuba Salamine mingi. Ye oko, na pekoni Auguste akiri aleke ni. Na ngu 77 ti ngoi ti e, mbeni kota yengingo ti sese afuti gbata ni mbeni, na a kiri a leke ni. Na popo ti ngu 200 ti si na ngu 300, ambeni yengingo ti sese so aga na peko ti tele akiri abuba Salamine, na gbata so akiri awara pendere ti lo ti kozo so lâ oko pëpe. A to nda ni na ngu 500 ti si na ngu 1500, ndo ti lutingo ti abateau ti Salamine aga ndo so gi gbâ ti mbutu si asi yâ ni, na azo kue azia ni.

A fa pëpe salango ye ti azo ti Salamine na gbele fango tënë ti Paul. Me Paul afa lani tënë na ambeni bungbi ti azo nde nga. Ti zia Salamine na ti gue na mbeni ndo, a lingbi amissionnaire ni asoro mbeni lege oko na popo ti akota lege ota ti mû. Kozo lege ni ayeke na mbage ti banga ti yanga ti ngu ni, na ahon na yâ ahoto ti Kyrínia; mbeni use lege ni ayeke na mbage ti do, a fâ yâ ti benyama ti Mésorée na a hon tâ na kota mbage ti zoa ni; na ota lege ni amû ti lo tele ti yanga ti ngu so ayeke na mbage ti mbongo.

Azo atene so Paul amû lani ota kota lege ni so, lo so ahon na yâ ti apendere ndo ti fango yaka so nzoroko ti sese ni ayeke nde mingi, ayeke bengba. Ndulu na kilomètre 50 na mbage ti mbongo-do, kota lege ni so asi ndulu na gbata ti Lárnaka kozoni awe si ahon na mbage ti banga ti yâ ti kodoro ni.

“Ala tambela na ndo kue na yâ zoa so”

Fade fade, kota lege ni asi na ngbele gbata ti Ledra. A leke na ndo so fini li-kodoro ni so ayeke fadeso Nicosie. Mbeni ye ti fa tënë na ndo ti ngbele gbata ni ayeke pëpe. Me na popo ti ngu 1500 ti si na ngu 1600, amur ti Vénétie angoro bê ti kodoro ti Nicosie na asala si a ga gi mbeni kete balabala so a di iri ni Balabala ti Ledra. Ti tene so Paul asi lani na Ledra wala pëpe, e hinga pëpe. Bible atene gi na e so ‘ala tambela na ndo kue na yâ zoa so’. (Kusala 13:6). Buku Mbaï ti Wycliffe na ndo akodoro ti ngoi so a sû na Bible (Angl.) atene: “A lingbi ti tene so  Paul afono na yâ ti ando kue so bungbi ti aJuif alango dä na Chypre.”

Paul ayeke lani biani na nzara ti fa tënë na wungo ti azo kue so lo lingbi ti wara ala na Chypre. Tongaso, lo lingbi peut-être ti tambela na ndo mbeni lege ti mbongo so alondo na Ledra ti hon na yâ ti Amathonte nga na Kourion, akodoro use so azo ti mara nde nde ayeke na yâ ni na awakodoro ni ayeke mingi.

Kourion ayeke na ndo ti hoto na nduzu na atara ti bâ ndo lê na lê na yanga ti kota ngu ti ingo so ayeke na mbage ti gbe ni. Oko yengingo ti sese so abuba lani Salamine na ngu 77 afuti nga pendere gbata so aGrec na aRomain asala ni. A bâ aye so angbâ na peko ti futingo ti mbeni temple so a mû lani na Apollon, temple so a leke ni ndulu na ngu 100 ti ngoi ti e, na wungo ti azo 6 000 alingbi ti lï na yâ ti lando ti temple ni. A lingbi ti bâ pendere dutingo ti azo ti kodoro ti Kourion giriri na lege ti adessin so a sala ni na ndo ti atênë so a leke ni ti sala même na pendere ti sese ti yâ ti da ti azo.

Guengo na Paphos

Ti londo na Kourion, apendere ndo so zo ayeke na nzara ti bâ ni ayeke na tele ti lege ni so ague na mbage ti do juska na yâ ti kodoro ti salango vin. Yeke yeke, lege ni ayeke gue na nduzu mingi, na gi tongana zo aku ni pëpe, lege ni aba ti kiri na gbe ni juska na ayanga ti ngu-ingo so akota tênë ayeke dä mingi. Na lege ti pande ti aGrec, a yeke biani tâ na ndo so si ngu-ingo ni adü lani nzapa-wali Aphrodite dä.

Aphrodite ayeke lani oko ti anzapa ti aGrec so azo ahinga lo mingi ahon tanga ti anzapa kue na Chypre; na juska na ngu 100 ti si na ngu 200, a ngbâ ti voro lo na bê kue. Kota ndo ti vorongo Aphrodite ayeke lani na Paphos. Mingi ni, na nze ti mars ti si na mai, a yeke sala mbeni kota matanga ti yekia na lo. Apèlerin so alondo na Asie Mineure, Egypte, Grèce nga yongoro kâ na Perse ayeke ga na Paphos ti sala matanga so. A yeke na ngoi so Chypre aduti na gbe ti komandema ti agbia Ptolémée ti Egypte si azo ti Chypre aga ti hinga vorongo so ayeke voro na aPharaon.

Paphos, na ngoi ti aRomain, ayeke li-kodoro ti Chypre nga kota ndo ti duti ti komanda ni. A mû lani na Paphos kota ngangu ti leke alê ti nginza so a sala ni na gengere. Yengingo ti sese ti ngu 15 kozoni na ngoi ti e afuti Paphos nga kue, na legeoko tongana ti so a sala na Salamine, Auguste amû lani nginza ti tene a kiri a leke na gbata ni. Aye so a zi na gbe ti sese afa na gigi akota balabala, apendere kota da ti lango ti azo, ada-mbeti so ayeke fa pikango mozoko, ada ti tarango tele nga na angbongboro da ti salango ngia; ye so kue afa pendere dutingo ti azo ti mosoro ti Paphos na ngoi ti abazengele.

A yeke biani Paphos so si Paul, Barnabas na Jean Marc ague lani dä, na a yeke na ndo so si komanda Sergius Paulus, “zo so ahinga ye mingi”, aye mingi ti tene ala “fa tënë ti Nzapa na lo”, atâa ngangu kangango lege ti Elymas, zo ti likundu. “Na bê ti [komanda ni] adö teti tënë ti Seigneur so ala fa na lo.”​—Kusala 13:6-12.

Na pekoni so ala hunzi kusala ti ala ti fango tënë kue nzoni na Chypre awe, amissionnaire ni angbâ ti gue na tambela ti kusala ti ala na Asie Mineure. Kozo voyage ti missionnaire so Paul asala lani ayeke tâ kota ye na yâ maïngo ti tâ lege ti vorongo ti aChrétien. Buku Avoyage ti St. Paul na mbage ti tö ti Grèce (Angl.) ahiri avoyage so “tâ tongo nda ti kusala ti aChrétien tongana missionnaire na ti kusala ti missionnaire ti Paul.” Buku ni akiri atene: “So Chypre aduti na ndo so alege atingbi tele dä, lege ti ngu-ingo so ague na Syrie, Asie Mineure na Grèce, a yeke tâ na lege ni ti tene kozo kapa ti voyage ti amissionnaire aduti na Chypre.” Me, a yeke gi mbeni kozo kapa ni. Ngu 2 000 tongaso na pekoni, kusala ti aChrétien tongana amissionnaire angbâ ti gue, na a lingbi ti tene so nzo tënë ti Royaume ti Jéhovah asi biani “juska na nda ti sese kue.”​—Kusala 1:8.

[Acarte na lembeti 20]

(Bâ tënë ni mbilimbili na yâ mbeti ni)

CHYPRE

NICOSIE (Ledra)

Salamine

Paphos

Kourion

Amathonte

Lárnaka

AHOTO TI KYRÍNIA

BENYAMA TI MÉSORÉE

AHOTO TI TRÓODOS

[Foto na lembeti 21]

Na Paphos, Paul asi na yingo vulu na lo sala si Elymas, zo ti likundu, aga ziba