Mbaï ti fini

Mbeni fini so amû ngia atâa akota ye ti vundu

ATËNË TI AUDREY HYDE

Tongana mbi yeke dabe ti mbi na angu 63 ti kusala ti ngoi kue so mbi zia na peko, so na popo ni angu 59 so mbi sala na kusala na kota ndokua ti aTémoin ti Jéhovah, mbi lingbi ti tene so mbi wara mbeni fini so ayeke na ngia. Biani, a yeke lani ngangu na mbi mingi ti bâ kozo koli ti mbi so ayeke gue yeke yeke ti kui na kobela ti cancer, na ti bâ use ni so ayeke hu pono na asioni ye ti peko ti kobela ti Alzheimer so ayeke futi fini ti lo. Me, zia mbi fa na i lege so mbi bata ngia ti mbi atâa aye ti ngangu so.

MBI kono na yâ ti mbeni ndo ti fango yaka so ayeke ndulu na kete gbata ti Haxtun, na benyama so ayeke na banga-to ti Colorado, ndulu na yanga ti kodoro ti Nebraska. Mbi yeke oku ti amolenge omene so Orille na Nina Mock adü. Na popo ti ngu 1913 ti si na ngu 1920, a dü Russell, Wayne, Clara na Ardis, nga a dü mbi na ngu ti peko. Ti Curtis, a dü lo na ngu 1925.

Na ngu 1913, mama ti mbi aga mbeni Wamandango Bible, iri so a hinga lani na aTémoin ti Jéhovah. Na pekoni, tanga ti sewa ni kue aga aTémoin ti Jéhovah nga.

Mbeni nzoni fango lege na benyama

Babâ ti mbi ayeke mbeni zo so ayeke ndulu ti sala ye alingbi na afini gbiango ye. Atâa so a yeke mbeni ye so a yeke ngangu ti wara ni na ngoi ni so, wâ ti dada ayeke lani na yâ ti ada ti e kue na ndo ti fango yaka ti e. E yeke lakue na akobe ti yaka. E yeke na apara so akondo ti e mveni si adü ni, dulait nga na dubeurre so e wara ni na lege ti abagara ti e. E yeke sala kusala na ambarata ti dë na yaka, na e yeke lu lë ti keke so a hiri ni fraise, e lu nga babolo, blé na nzö.

Babâ ti e atene so a lingbi amolenge ti lo kue amanda ti sala kua. Même kozoni si mbi to nda  ti gue na da-mbeti, a fa na mbi awe lege ti sala kua ti fango yaka. Mbi dabe mbi na mbeni ngoi ti ndowa so lâ asu mingi, na so mbi yeke na gbe ni mbi ngbâ ti dë yaka na kpoka. Mbi hunda tele ti mbi: “Yaka ni ahunzi ande la?” Gbiki ayeke yuru na tele ti mbi na awotoro ayeke kpo mbi. Ngoi na ngoi, mawa asala mbi teti mbi bâ so ambeni maseka ayeke sala pëpe mara ti ngangu kua tongana e. Biani, tongana mbi yeke dabe mbi na ngoi so mbi de kete molenge, mbi yeke na bê ti kiri singila so a fa na mbi ti sala kua.

Molenge oko oko kue ayeke na kua so a mû na lo ti sala. Ardis ahinga ti pete ngu ti me ti bagara nzoni mingi ahon mbi, tongaso kua ti mbi ayeke ti sukula yâ ti ndo ti tengo kobe ti ambarata na ti mû puru ti ala ti tuku na ngonda. Ye oko, e yeke sala nga angia so anzere na so ayeke pendere. Mbi na Ardis e yeke sala ngia ti pikango ndembo so a hiri ni baseball.

Na bï, a yeke bâ lê ti nduzu polele na ndo benyama ni, na a yeke pendere mingi. Atongoro saki mingi ayeke dabe mbi na Wasalango e, Jéhovah Nzapa. Atâa so mbi yeke molenge, mbi yeke bi bê na Psaume 147:4 so atene: “Lo [Jéhovah, Lo] diko wungo ti atongoro; Lo di iri ti ala oko oko kue.” Na mingi ti abï ni so, mbo ti e so iri ti lo ayeke Judge ayeke zia li ti lo na ndo ti likuni ti mbi na mbi bâ so lo yeke kamarade ti mbi. Lakue na peko ti midi, mbi yeke duti na véranda ti e na mbi yeke bâ apendere yaka ti blé so ade ti be pëpe. Tongana pupu ayeke yengi ni, a kpa argent so lâ ayeke su na ndo ni.

Pendere tapande ti mama ti mbi

Mama ti mbi ayeke wali so ayeke na ndoye, mbeni wali so alingbi. A yeke babâ si ayeke sala ye lakue tongana koli ti da ni, na Mama afa na e ti yekia lo. Na ngu 1939, babâ ti e nga kue aga Témoin ti Jéhovah. Atâa so babâ ti e apusu e ti sala angangu kua na lo yeke voro ka e pëpe, e hinga so lo ndoye e. Fani mingi, na popo ti nze ti décembre ti si na janvier, lo yeke kanga ambarata use na tele ti puse, na lo yeke yô e na yâ ni ti gue ti fono. E ye mingi ti bâ pendere ti neige ni so ayeke za tongana lâ asu na ndo ni.

Ye oko, a yeke mama ti e si afa na e ti ndoye Nzapa nga na ti yekia Bible. E manda so iri ti Nzapa ayeke Jéhovah na so lo yeke Lingu ti fini (Psaume 36:10; 83:19). E manda nga so afango lege so Nzapa amû na e ayeke pëpe ti sala sioni na e, me teti nzoni ti e (Esaïe 48:17). Mama ayeke gboto lê ti e lakue so e yeke na mbeni kusala so ayeke nde ti sala ni. Na e manda so Jésus atene lani na adisciple ti lo: “Fade a fa Tene-nzoni so ti royaume na sese so kue teti tënë ti témoin na amara kue; na tongaso fade nda ni aga.”​—Matthieu 24:14.

Na ngoi so mbi de kete na mbi londo na da-mbeti mbi kiri na yanga-da awe, tongana mbi wara mama na yâ ti da pëpe, mbi yeke fono ti gi lo. Mbeni lâ, tongana mbi yeke na ngu omene wala mbasambala, mbi wara lo na da ti batango anyama. Na pekoni ngu-nzapa ato nda ti pika  ngangu. E kpe e lï na yâ ti kete da-nduzu so ayeke bata akobe ti anyama na yâ ni, na mbi hunda lo ti hinga wala so ayeke mbeni Kota Moa si Nzapa ayeke ga na ni? Lo dë bê ti mbi so Nzapa azê lani so lo yeke kiri ti futi sese mbeni pëpe na lege ti Kota Moa. Mbi yeke dabe mbi nga fani mingi so mbi kpe ti lï na yâ kete da na gbe ti sese ti tene mbi bata tele ti mbi na akota pupu nga na sungbango ti ngu.

Kozoni même si a dü mbi, mama ato nda ti sala kusala ti fango tënë awe. Mbeni kete wungo ti azo ayeke sala lakue bungbi na yâ ti da ti e, na ala kue ayeke na beku ti wara fini na yayu. Atâa so fango tënë da na da ayeke lani mbeni ye ti kpale teti mama ti mbi, lo zia si ndoye ti lo teti Jéhovah ahon ndo ti mbito ti lo. Lo ngbâ be-ta-zo juska na kuâ ti lo na 24 novembre 1969. Tongana lo kui, lo yeke na ngu 84. Mbi sala tënë yeke na yâ ti mê ti lo, mbi tene : “Mama, mo yeke gue na yayu ti tingbi na ala so mo hinga ala kozo awe.” So kota ngia si mbi yeke na ni ti fa tënë ti bê ti mbi na lo tâ na lango ni so lo kui! Lo kiri tënë na kete go lo tene: “Mo yeke biani mbeni nzoni zo teti mbi.”

E to nda ti fa tënë

Na ngu 1939, Russell aga pionnier, wafango tënë ti ngoi kue tongana ti so aTémoin ti Jéhovah ayeke tene ni na popo ti ala. Lo sala kusala ti lo ti pionnier na Oklahoma nga na Nebraska juska na ngu 1944, ngoi so a hiri lo ti sala kusala na kota ndokua ti aTémoin ti Jéhovah (so a di iri ni Béthel) na Brooklyn, New York. Mbi to nda ti sala kusala ti pionnier na 20 septembre 1941, na mbi sala kusala ni na ando nde nde na yâ akodoro ti Colorado, Kansas na Nebraska. Angu ti kusala ti pionnier so amû ngia na mbi mingi, pëpe gi ngbanga ti so mbi lingbi ti mû maboko na ambeni zo ti manda ye na ndo Jéhovah, me nga ngbanga ti so mbi manda ti zia bê kue na lo.

Na ngoi so Russell ato nda ti kusala ti lo ti pionnier, Wayne, na pekoni so lo sala kua ti wara nginza ti bata na tele ti lo, ague na senda-gi na banga-to ti Amerika. Na pekoni, a tisa Wayne ti ga na Béthel. Lo sala kusala teti kete ngoi na Place ti fango yaka ti Royaume so ayeke ndulu na Ithaca, New York. Kâ, a yeke fâ yaka ti kobe teti kete sewa ti ndo ni so nga teti azo 200 so asala kua na Béthel na Brooklyn. Wayne amû hingango ye so lo yeke na ni ti sala na kusala ti Jéhovah juska na lâ ti kuâ ti lo na ngu 1988.

Ardis, ita ti mbi ti wali, asala mariage na James Kern, na ala dü amolenge oku. Ardis akui na ngu 1997. Ita ti mbi ti wali Clara angbâ be-ta-zo na Jéhovah juska laso. Na ngoi so mbi yeke na hungo tele, mbi yeke gue ti bâ lo na da ti lo so ayeke na Colorado. Na popo ti ngu 1947 ti si na ngu 1955, Curtis, so ayeke tanga ti ngambe ti e ti koli, alï nga na Béthel na Brooklyn. Lo yeke kpe na kutukutu na lo yeke yô ale-kobe nde nde kue so ayeke na Place ti fango yaka ti Royaume ti gue na ni na Brooklyn. Lo mû wali lâ oko pëpe juska na kuâ ti lo na ngu 1971.

Mbi ye kusala ti Béthel

Ayaya ti mbi ti koli alï na Béthel kozoni na mbi, na mbi nga mbi ye ti sala kusala na Béthel. Mbi hinga nzoni so a yeke ngbanga ti pendere tapande ti ala si a hiri mbi ti lï na Béthel. Mango mama ti mbi na salango lisoro na ndo ti mbaï ti bungbi ti Nzapa, nga bango na lê ti mbi mveni gango tâ tënë ti aprophétie ti Bible so andu lâ ti  nda ni, ayeke aye so kue si amû na mbi nzara ti sala kusala na Béthel. Mbi mû zendo na Jéhovah na yâ sambela so tongana mbi wara lege ti lï na Béthel, na tongana mbi yeke na mbeni kungba ti Chrétien so ahunda na mbi ti sigigi pëpe, mbi yeke sigigi lâ oko pëpe.

Mbi lï na Béthel na 20 juin 1945, na a zia mbi tongana zo ti lekengo yâ ti da. A lingbi mbi sukula yâ ti akubu 13 na mbi leke agbogbo 26 lâ oko oko, na a zia na ndo ni acouloir, a-escalier nga na afenêtre so a lingbi mbi sukula ni. Kusala ni ayeke biani ngangu. Lakue tongana mbi yeke sala kua, mbi yeke tene na bê ti mbi mveni: “Biani, mo woko awe me mo yeke na Béthel, da ti Nzapa!”

Mariage na Nathan Knorr

Ngbele ye na yâ ti ngu 1920, a hunda na aBéthelite kue so ayeke sala mariage ti sigigi na Béthel na ti sala kusala ti Royaume ni na mbeni ndo nde. Ye oko, na popo ti ngu 1950 na ngu 1955, a mû lege na ambeni koli na wali oko oko, so asala kusala na Béthel teti ngu bale-oko awe, ti ngbâ na Béthel na peko ti mariage ti ala. Ni la, tongana Nathan Homer Knorr, so na ngoi ni so ayeke mû li ni na yâ kusala ti fango tënë ti Royaume na ndo lê sese kue, afa na gigi nzara ti sala mariage, mbi tene na bê ti mbi: “Ti fadeso, lo lingbi ti sigigi na Béthel pëpe!”

Nathan ayeke na akungba mingi so andu bango lege ti kusala ti aTémoin ti Jéhovah na ndo lê sese kue. Tongaso, lo tene na mbi tâ tënë, lo mû na mbi gbâ ti anda ti tënë so alingbi ti pusu mbi ti gbu li ti mbi nzoni kozoni ti yeda na mariage ni. Na ngoi ni so, lo yeke sala gbâ ti avoyage ti sala vizite na afiliale ti aTémoin ti Jéhovah na ndo lê sese kue, na mingi ni avoyage so ayeke mû ayenga mingi. Ni la lo tene na mbi so e yeke kangbi tele teti ambeni lango mingi.

Tongana mbi de maseka-wali, mbi bi bê ti mbi ti sala mariage na septembre na ti gue ti hu tele na peko ti mariage ti mbi na zoa ti Pacifique na Hawaii. Ye oko, e sala mariage ti e na 31 janvier 1953 na New York, na ngoi so dê ayeke mingi, na e gue ti hu tele na peko ti mariage ni gi na samedi na lakui nga na dimanche na New Jersey. Na ndade ni, lundi, e kiri ti sala kusala. Me yenga oko na pekoni, e gue e hu tele ti e teti yenga oko.

Mbeni fon mbi so ayeke sala kua ngangu

Nathan ayeke lani na ngu 18 tongana lo lï na Béthel na 1923. Lo wara tâ nzoni fango lege na mbage ti azo so aninga mingi na bungbi. A yeke azo tongana Joseph Franklin Rutherford, so amû lani li ni na yâ kusala ti fango tënë, na Robert J. Martin so ayeke wayinda ti ndokua so abâ lege ti petengo ambeti. Na ngoi so Ita Martin akui na septembre 1932, Nathan aga wayinda ti ndokua so. Na ngu so aga na pekoni, na ngoi so lo gue ti sala vizite na afiliale ti aTémoin ti Jéhovah na Poto, Ita Rutherford amû Nathan na peko ti lo. Na janvier 1942, na ngoi so Ita Rutherford akui, a mû na Nathan kungba ti bango lege ti kusala ti aTémoin ti Jéhovah na ndo lê sese mobimba.

Nathan ayeke mbeni zo so abâ ndo ayo, na lakue  lo yeke leke ti tene aye ague na li ni. Na ambeni zo abâ so salango ye ti lo so ayeke na lege ni pëpe, teti a bâ lani so aye ti sese ti laso ayeke ndulu mingi ti hunzi. Na tapande, mbeni oko ti azo so ayeke bâ lani kapa ti Ita Nathan ti lekengo mbeni ndo ti petengo ambeti ahunda lo: “Nda ti salango ye tongaso ayeke nyen Ita Knorr? Mo yeke na mabe pëpe?” Lo kiri tënë: “Mbi yeke na mabe, me tongana nda ni asi pëpe na ngoi ni so e ku ni, e lingbi ti duti ndulu.”

Mbeni oko bango ndo so ayeke nde mingi so Nathan ayeke na ni ayeke lani ti zia na sese gere ti ekole ti amissionnaire. Tongaso na 1 février 1943, mbeni ekole ti amissionnaire ato nda ni na yâ kota place ti fango yaka ti Royaume, ndo so ita ti mbi Wayne asala lani kusala dä. Atâa so mandango ye ni ahunda ti manda gbâ ti aye na yâ ti Bible gi na yâ ti na anze oku tongaso, Nathan abâ mbilimbili ti tene awamandango ye ni awara mbeni ngoi ti sala ngia. Na ngoi ti akozo klase, lo nga kue lo lï na yâ ngia ti pikango ndembo ni me na pekoni, lo sala ngia so mbeni pëpe teti lo yeke na mbito ti wara kä, ye so alingbi ti kanga lege na lo ti gue na a-assemblée ti district so ayeke to nda ni na nze ti juin ti si na septembre. Lo soro ti duti wahurungo fororo. Bê ti awamandango ye ni anzere mingi teti ala bâ so lo yeke fâ ngbanga ni gi na salango nzoni na awamandango ye ni so alondo na akodoro wande.

Avoyage legeoko na Nathan

Na nda ni, mbi to nda ti sala avoyage legeoko na Nathan na akodoro wande. Mbi yeke na kota ngia ti kangbi aye so asi na mbi na ambeni ita so ayeke sala kua na yâ ti afiliale nga na amissionnaire. Mbi mveni mbi lingbi ti bâ ndoye nga na bê so ala mû ni kue na kusala ti Jéhovah. Na mbi manda ye mingi na ndo akusala so ala yeke sala ni lakue nga na dutingo ti ala na yâ ti akodoro so a to ala dä. Teti angu mingi, mbi ngbâ ti wara ambeti so na yâ ni a fa bê ti kiri singila ngbanga ti avizite so.

Ti kiri ti bi bê na avoyage so e sala ni kozo, mbi yeke dabe ti mbi na gbâ ti aye so asi. Na tapande, na ngoi so e yeke sala vizite na Pologne, aita-wali use ayeke sala tënë na kete go na popo ti ala na gbele mbi. Mbi hunda ala: “Ngbanga ti nyen i yeke sala tënë na kete go na popo ti i?” Ala mû na mbi pardon na ala fa na mbi so ala yeke sala tënë lakue tongaso ngbanga ti so, na ngoi so a kanga lege na kusala ti aTémoin ti Jéhovah na Pologne, na gbe-mingo akota zo ti kodoro ayeke zia akete masini na tele ti da ti ala ti tene amû atënë kue so ala yeke tene.

Ita-wali Adach ayeke oko ti gbâ ti ala so asala kusala na ngoi so a kanga lege na kusala ti aTémoin ti Jéhovah na Pologne. Lo yeke zia lakue yanga ti kuali ti lo atï na ndole ti lo. Mbeni lâ, lo zi yanga ti kuali ti lo ni na lo fa na mbi mbeni dû ti kä so alï mingi; a yeke peko ti kä ti pika so mbeni koli so ayeke sala lani ngangu mingi na aTémoin apika na lo. Bê ti mbi mveni aso ti bâ aye ti peko ti asioni so a sala na aita ti e ti koli na ti wali, ye so ala gbu ngangu na yâ ni.

Na peko ti Béthel, Hawaii ayeke kodoro so mbi ye tënë ni mingi. Mbi dabe mbi na kota assemblée so a sala ni na yâ gbata ti Hilo na ngu 1957. A yeke mbeni kota ye so a lingbi ti girisa ni pëpe na wungo ti azo so ague na bungbi ni ahon wungo ti aTémoin ti Jéhovah ti kodoro ni. Mokonzi-gbata ti kodoro ni abâ Nathan tongana mbeni kota zo so aga, na lo yamba lo nzoni. Mingi ti azo ti gbata ni aga ti balao e na ayü na go ti e aye ti go so a leke ni na apendere fleur.

Mbeni kota bungbi ni so amû nga ngia mingi ayeke ti so a sala ni na Nuremberg, Zamani, na ngu 1955. A sala kota bungbi so na ndo so a yeke sala lani défilé teti Hitler dä. Azo kue ahinga nzoni mingi so Hitler adeba yanga ti lo ti hunzi azo ti Jéhovah kue na Zamani. Ye oko, fadeso aTémoin ti Jéhovah asi yâ ti kota lando so. Mbi kanga bê ti mbi gbä ngu ti lê ti mbi ayuru. A leke ndo so ayeke mû adiskur ni dä na akota pilier 144 so ayeke pendere mingi. Mbi duti na ndo ti estrade so ayeke na  nduzu si mbi lingbi ti bâ gbâ ti azo 107 000 so aga na kota bungbi so. Teti azo so aga ayeke mingi juska na peko, mbi lingbi pëpe ti bâ ndangba molongo ti banc so azo aduti na ndo ni.

E lingbi ti bâ dutingo be-biani ti aita ti Zamani nga na ngangu so Jéhovah amû lani na ala na ngoi so ala yeke na gbe ti salango ngangu ti aNazi. Ye so akpengba bibe ti dutingo be-ta-zo nga ti batango be-biani ti e na Jéhovah. A yeke Nathan si amû lani diskur ti nda ni, na hunzingo ti diskur ti lo, lo sala maboko ti lo na azo so aga ti gue nzoni. Na fade fade, azo ni kue so aga ayengi mouchoir ti ala na nduzu ti tene nga gue nzoni. Amouchoir so ala yä na nduzu, na bango ni akpa gi mbeni pendere yaka ti afleur.

Vizite so e sala ni na Portugal na décembre 1974 ayeke nga mbeni ye so a lingbi ti girisa ni pëpe. E gue na kozo salango bungbi ti aTémoin ti Jéhovah na Lisbonne na peko ti so a zi lege na kusala ti fango tënë ti ala, kusala so a kanga lege na ni teti ngu 50. Atâa so wungo ti awafango tënë ti Royaume ayeke gi 14 000 na ngoi ni so, wungo ti azo so aga na abungbi use so a sala ni ahon 46 000. Abungbi so asala si ngu ti lê ti mbi ayuru na ngoi so aita ni atene: “E lingbi ti honde tele ti e mbeni pëpe. A zi lege na e awe.”

A londo na alango ti voyage ti mbi legeoko na Nathan juska laso, a nzere na mbi mingi ti fa tënë na alege kue so azi na yâ a-aéroport, arestaurant nga na ndo ti alege. Lakue mbi yeke mû ambeti na tele ti mbi ti fa na tënë. Na mbeni ngoi so e yeke ku mbeni lapara so aga na ngbonga ni pëpe, mbeni wali ahunda mbi ti hinga ndo so mbi yeke sala kusala dä. Hundango tënë so azi lege na mbi ti sala lisoro na lo nga na ambeni zo so ayeke ndulu na e, so ayeke dengi mê ti mä e. Kusala ti Béthel nga na kusala ti mbi ti fango tënë asala si mbi yeke na kusala mingi na mbi yeke na ngia mingi.

Kobela nga na ndangba wango

Na ngu 1976, Nathan awara kobela ti cancer, tongaso mbi, legeoko na sewa ti Béthel, e mû maboko na lo ti luti na gbele ni. Atâa so lani seni ti lo ayeke kiri gi na peko, e yeke tisa azo so ayeke na yâ ti afiliale nde nde ti ndo lê sese mobimba, na so ayeke na Brooklyn ti wara fango lege, ti ga na yâ kubu ti e. Mbi dabe mbi na avizite ti Don na Earlene Steele, Lloyd na Melba Barry, Douglas na Mary Guest, Martin na Gertrud Poetzinger, Pryce Hughes na ambeni mingi. Fani mingi, ala yeke fa na e ambeni ye so asi na yâ ti kodoro ti ala. Bê ti mbi ayeke dö mbilimbili ti mä fango peko ti aye so asi na aita ti e, na so afa nga alege so ala yeke luti ngangu na gbele kangango lege.

Na ngoi so Nathan ahinga so lo ga ndulu ti kui, lo mû na mbi ambeni wango so alingbi ti mû maboko na mbi ti luti na ngbele dutingo tongana womua. Lo tene: “E yeke na mbeni mariage so amû ngia. Azo mingi awara ngia so lâ oko pëpe.” Mbeni oko ti aye so asala si mariage ti e ayeke na ngia ayeke so Nathan ayeke zo so ayeke bi bê na ndo amba ti lo. Na tapande, tongana e yeke tingbi na azo nde nde na ngoi ti avoyage ti e, lo yeke sala na mbi tënë so: “Audrey, tongana mo bâ so na mbeni ngoi mbi fa na mo pëpe ambeni zo so e tingbi na ala, a yeke ngbanga ti so mbi girisa iri ti ala awe.” Mbi yeke na ngia teti so lo sala tënë ni na mbi kozoni awe.

Nathan adabe mbi: “A yeke na peko ti kuâ si beku ti e ayeke ga tâ ye, na fade e hu pono mbeni lâ oko pëpe.” Tongaso, lo mû wango so na mbi: “Bâ ndo na devant ti mo teti a yeke kâ si mo yeke wara matabisi ti mo. Atâa so aye so ahon awe alingbi ti ngbâ na yâ li ti mo, ngbâ pëpe ti pensé gi na ndo ti ngbele ye. Tongana ngoi ayeke hon, fade vundu so ayeke hon nga. Zia si mawa asala mo mingi wala bê ti mo asui pëpe. Duti na ngia so mo wara lani angoi ti ngia nga na ti adeba nzoni so. Na peko ti mbeni ngoi, fade mo yeke bâ so aye so mo yeke dabe ti mo na ni ayeke mû na mo ngia. Ti dabe na angbele ye ayeke mbeni matabisi so Nzapa amû na e.” Lo tene: “Duti na kusala mingi ti sala na tara ti mû fini ti mo ti sala na kusala teti ambeni zo. Ye so ayeke mû ande maboko na mo ti duti na ngia na yâ fini ti mo.” Biani, na 8 juin 1977, fini ti Nathan ahunzi na sese.

Mariage na Glenn Hyde

Nathan atene na mbi so a yeke na mbi ti soro ti ngbâ tongaso wala ti kiri ti leke mbeni fini gigi. Ni la, na ngu 1978, na pekoni so mbi kiri  na Place ti fango yaka ti Royaume na Wallkill, New York, mbi sala mariage na Glenn Hyde. Lo yeke pendere koli, mbeni zo so aduti kpô na so andoye zo. Kozoni si lo ga Témoin, lo sala kusala na yâ ti bateau ti aturugu na ngoi so Amerika na Japon ayeke tiri lani bira.

Glenn ayeke sala kua na ndo ti mbeni bateau ti aturugu so go ni ayeke toto ngangu mingi. Ye so asala si lo yeke mä ndo nzoni pëpe. Na peko ti bira ni, lo sala kusala tongana zo ti mingongo wâ. Teti angu mingi, lo yeke na asioni bango li na bï ngbanga ti aye so lo bâ na ngoi ti bira. Lo manda tâ tënë ti Bible na mbage ti wakuasu ti lo so ayeke fa lani tënë na alege kue so azi.

Na pekoni, a hiri Glenn ti lï na Béthel na Brooklyn na ti sala kusala tongana zo ti mingongo wâ. Na ngoi so Place ti fango yaka ti Royaume awara lani akota masini ti fango na yaka, a tokua lo na ndo ni kâ na 1975. Tongana ngoi ayeke hon, lo wara kobela ti Alzheimer. Na peko ti so e sala mariage asala ngu bale-oko awe, Glenn akui.

Tongana nyen mbi lingbi ti luti na gbele ye so? Wango so Nathan amû lani na mbi na ngoi so lo yeke gue yeke yeke ti kui ayeke mbeni ye so angbâ ti dë bê ti mbi. Mbi ngbâ lakue ti diko ye so lo sû lani na mbeti na mbi ti fa na mbi ye so mbi lingbi ti sala ti luti na gbele kpale ti dutingo womua. Mbi ngbâ lakue ti kangbi atënë so na ambeni zo so koli wala wali ti ala akui. Biani, a yeke tâ nzoni ti bâ ndo na devant tongana ti so lo wa lani mbi ti sala ni.

Mbeni pendere sewa ti aita

Ye so mbilimbili amû maboko na mbi ti duti na fini so amû ngia na so anzere ayeke atâ kamarade ti sewa ti Béthel. Mbeni oko ti ala ayeke Esther Lopez, so ayeke élève ti ota klase ti Ekole ti Galaad. Lo kiri na Brooklyn na février 1950 ti sala kusala tongana mbeni oko ti awakiringo na peko ti ambeti ti e na yanga ti Espagnol. Fani mingi, tongana Nathan ahon na voyage awe, Esther la aga tâ kota kamarade ti mbi. Lo nga kue lo yeke na Place ti fango yaka ti Royaume. Fadeso, lo hon ngu 90 awe, lo yeke na nzoni seni pëpe na a gbanzi lo na kete hôpital ti e si a mû maboko na lo.

Na popo ti aita ti mbi ti babâ na mama oko, a yeke gi Russell na Clara si angbâ na fini. Ngu ti Russell ahon 90 na lo yeke sala kusala be-ta-zo na Béthel ti Brooklyn. Lo yeke na popo ti akozo zo so a mû lege na ala ti ngbâ na Béthel na peko ti mariage ti ala. Na ngu 1952, lo sala mariage na mbeni fon lo Béthelite, ita-wali Jean Larson. Ita-wali Jean Larson ayeke na mbeni ita ti koli so iri ti lo ayeke Max, so aga na Béthel na ngu 1939 na lo ga surveillant ti ndo ti petengo ambeti na ngu 1942 na peko ti Nathan. Max angbâ lakue ti yô akota kungba na Béthel so na popo ni mungo maboko na wali ti lo, Helen, so lo ndoye lo mingi, so ayeke luti na gbele mbeni ngangu kobela so ayeke buba aye na yâ ti mongoli ti zo.

Na dango bê na angu 63 so mbi sala na yâ kusala ti Jéhovah ti ngoi kue, mbi lingbi ti tene so mbi wara mbeni fini so amû ngia mingi na so anzere na mbi. Béthel aga da ti mbi na mbi ngbâ ti sala kusala na yâ ni na ngia na bê. Gonda ni ague na babâ na mama ti mbi so azia na yâ bê ti e nene ti salango kua nga na nzara ti sala na Jéhovah. Ye oko, ye so asala biani si fini anzere ayeke: pendere sewa ti aita ti e, beku ti duti na fini legeoko na aita ti e ti koli na ti wali na yâ paradis na ndo sese nga salango gi na oko tâ Nzapa Jéhovah, Kota Wasalango ye kue, teti lakue lakue.

[Foto na lembeti 24]

Babâ na mama ti mbi na lâ ti mariage ti ala na juin 1912

[Foto na lembeti 24]

Na gati ti gue na koti: Russell, Wayne, Clara, Ardis, mbi na Curtis na ngu 1927

[Foto na lembeti 25]

Mbi luti na popo ti Frances na Barbara McNaught, na ngoi so e yeke pionnier na ngu 1944

[Foto na lembeti 25]

Na Béthel na ngu 1951. Na gati ti gue na koti: Mbi, Esther Lopez na monya ti mbi, Jean

[Foto na lembeti 26]

Mbi, Nathan na babâ na mama ti lo

[Foto na lembeti 26]

Mbi na Nathan na ngu 1955

[Foto na lembeti 27]

Mbi na Nathan na Hawaii

[Foto na lembeti 29]

Mbi na use koli ti mbi, Glenn