1, 2. (a) Amatabisi wa la Nzapa amû lani na Adam? (b) Ngbanga ti nyen la Nzapa amû lani wali na Adam? (Bâ foto so ayeke na tongo nda ti article ni.)

JÉHOVAH aleke sese senge senge ape. Lo “leke sese so si azo alingbi duti dä”. (És. 45:18). Kozo zo so Nzapa aleke lo ayeke Adam, lo yeke nzoni-kue nga Nzapa amû na lo mbeni pendere ndo, yaka ti Éden. Tere ti Adam anzere lani mingi ti bâ akota keke, angu so asua nga na anyama so ayeke na yâ ti yaka so. Me mbeni ye amanke lo. Jéhovah afa ye so amanke Adam so na ngoi so lo tene: “A yeke nzoni zo aduti gi lo oko pëpe; fade Mbi sara oko teti lo, so alingbi na lo, ti sara na tere ti lo.” Tongaso, Nzapa asara si Adam atï na kota lango, lo zi mbeni bio ti kate ti lo oko na lo ‘sara wali na bio ti kate so.’ Na ngoi so Adam azingo, tere ti lo anzere mingi. Lo tene: “So ayeke bio ti bio ti mbi, na mi ti mitele ti mbi; fade a di iri ti lo Wali, teti A kamata lo na yâ koli.”—Gen. 2:18-23.

² Wali so Nzapa amû na Adam ayeke mbeni matabisi so mara ni ayeke dä ape, ndali ti so lo yeke nzoni zo ti mungo maboko na Adam. Nzapa amû nga na lo pasa ti dü amolenge. Tongaso, “[Adam] adi iri ti wali ti lo Ève, teti lo yeke mama ti azo ti fini kue.” (Gen. 3:20). So tâ pendere matabisi la Nzapa amû na kozo koli na kozo wali so! Ala lingbi lani ti dü ambeni zo so ayeke nzoni-kue.  Ye so ayeke sara si na nda ni sese ayeke ga mbeni paradis so azo so ayeke nzoni-kue la ayeke duti dä na ala yeke komande na ndo ti tanga ti aye so ayeke na fini.—Gen. 1:27, 28.

3. (a) Ti tene Nzapa airi tënë nzoni na ndo ti Adam na Ève a lingbi ala sara nyen? Me nyen la asi nyen? (b) Ahundango ndo wa la e yeke sara tënë na ndo ni?

³ Ti tene Nzapa airi tënë nzoni na ndo ti Adam na Ève, a lingbi ala mä yanga ti lo nga ala yeda na komandema ti lo (Gen. 2:15-17). Tongana ala sara tongaso, ala yeke wara lege ti sara aye kue so Nzapa aleke ndali ti ala. Me mawa ni ayeke so, ala zia si Satan, “ngbo ti giriri,” ahanda ala na ala sara siokpari (Apoc. 12:9; Gen. 3:1-6). So ala ke yanga ti Nzapa so aga na kpale wa na ndo ti awali? Nyen la awali so akpe mbeto ti Nzapa asara ândö? Ngbanga ti nyen la laso a tene so awali so ayeke aChrétien “ayeke mingi”?—Ps. 68:12.

4. Faute ti siokpari so Adam na Ève asara akiri na li ti zo wa?

⁴ Na ngoi so Jéhovah ahunda Adam ndani so lo ke yanga, Adam agi araison so aluti ape. Lo tene: “Wali so Mo mû ti duti na mbi, lo mû lê ti keke na mbi, na mbi te.” (Gen. 3:12). Adam ayeda pëpe na faute so lo sara, lo gi ti bi tënë ni na li ti wali so Nzapa amû na lo nga lo gi ti bi tënë ni na li ti Nzapa. Adam na Ève use kue la asara siokpari, me faute ni akiri na li ti Adam. A yeke ndali ni la bazengele Paul atene so “na lege ti zo oko [Adam] siokpari alï na yâ ti dunia so, na lege ti siokpari kuâ aga”.—aRom. 5:12.

5. So Nzapa azia lege na azo ti komande tere ti ala wani teti mbeni ngoi, nyen la asi na pekoni?

⁵ Satan asara si Adam na Ève abâ so ala yeke na bezoin ti tene Jéhovah aduti Gbia ti ala ape. Ye so asara si kota hundango ndo so abâ gigi: Zo wa la ayeke na droit ti komande? Ti kiri tënë na hundango ndo so, Nzapa azia lege na azo ti komande tere ti ala wani teti mbeni ngoi. Lo hinga so tongana azo akomande tere ti ala wani, komandema ti ala ayeke tï na ngu. Teti angu mingi, komandema ti azo asara si azo abâ pasi na peko ti tere. Na yâ ti ngu ngbangbo oko so ahon, azo 100 000 000 tongaso akui na yâ ti bira. Na popo ti azo so akui so, mo yeke wara akoli, awali, nga na amolenge kutu mingi so ayeke asenge zo so asara ti ala ye oko ape. Tongaso, aye so asi so afa polele awe so “a yeke na bê ti zo so atambela ti fa lege na gere ti lo nga pëpe.” (Jér. 10:23). Ye so asara si e yeda ti tene Jéhovah aduti Gbia ti e.—Diko aProverbe 3:5, 6.

6. Na yâ ti akodoro mingi a sara ye na amolenge-wali tongana nyen?

⁶ Akoli nga na awali abâ pasi mingi na yâ ti dunia so, so ayeke na gbe ti Satan (Zo-ti. 8:9; 1 Jean 5:19). Ambeni sioni ye ti ngangu so ayeke na yâ ti dunia so andu sarango pasi na awali. Na yâ ti dunia kue, tongana mo mû awali 100, awali 30 tongaso atene so akoli ti ala wala andeko ti ala apika ala. Na ambeni ndo, azo aye amolenge-koli mingi ndali ti so ala pensé so na ngoi so amolenge-koli ni ayeke kono ala la ayeke bata iri ti sewa ni nga ala la ayeke bâ lege ti ababâ na amama ti ala nga na a-âta ti ala so ayeke mbakoro. Na ambeni kodoro, azo aye amolenge-wali mingi ape na mingi ni ala yeke tuku ngo ti amolenge-wali mingi ahon ti amolenge-koli.

7. Nzapa asara si koli nga na wali kue akomanse mbeni gigi so ayeke lani tongana nyen?

⁷ Sarango pasi na awali anzere na Nzapa oko ape. Lo yeke sara ye na ala na lege ni nga lo ne ala. A bâ sarango ye ti Jéhovah na mbage ti awali polele na lege so lo leke Ève nzoni-kue. Lo leke lo na ambeni sarango ye so asara si lo yeke pëpe mbeni ngbâa, me mbeni nzoni wali ti duti na tere ti Adam. A yeke mbeni raison so ndali ni na omene lango so Nzapa acréé na aye, lo ‘bâ ye kue so Lo sara, na bâ, a yeke nzoni mingi.’ (Gen. 1:31). Biani, “ye kue” so Jéhovah asara ayeke lani “nzoni mingi.” Lo sara si koli nga na wali kue akomanse lani mbeni gigi so ayeke nzoni mingi.

8. (a) Mingi ti azo asara ye tongana nyen? (b) Na yâ ti mbaï ti azo, azo wa la Nzapa abâ ala na nzoni lê?

⁸ Sarango ye ti mingi ti akoli nga na ti awali aga sioni na peko ti kengo yanga na yaka ti Éden, nga na yâ ti ngu ngbangbo oko so ahon akiri aga sioni mingi ahon ti kozo. Bible afa kozo awe so sarango sioni ayeke hon ndo ni “na alango ti nda ni” so. Sioni sarango ye ti azo amû ndo kue na ye so asara si e yeke biani na “angoi ti akpale”. (2 Tim. 3:1-5). Me, na yâ ti mbaï ti azo, “Seigneur [Jéhovah]” afa so lo bâ na nzoni lê akoli na awali so azia bê ti ala kue na lo, asara ye alingbi na andia ti lo nga so awoko tere ti ala na gbe ti lo tongana Gbia ti ala.—Diko Psaume 71:5.

9. Azo oke la asö kuâ na ngoi ti kota ngu so apika na ngoi ti Noé? Ala sö kuâ ngbanga ti nyen?

⁹ Na ngoi ti Noé, Nzapa afuti azo ti sioni na lege ti kota ngu so apika na azo so asö kuâ ayeke mingi ape. Tongana aita ti Noé ti koli na ti wali angbâ lani na fini na ngoi ni so, ala nga kue ayeke kui na yâ ti kota ngu so (Gen. 5:30). Me wungo ti awali na ti akoli so asö kuâ na ngoi ti kota ngu so apika ayeke oko. Azo so asö kuâ ayeke lani Noé, wali ti lo, amolenge ti lo ti koli ota nga na awali ti ala. Ala sö kuâ ndali ti so ala kpe mbeto ti Nzapa nga ala sara ye so lo ye. Azo kue so laso ayeke na fini aga na lege ti azo miombe so Nzapa amû maboko na ala nga lo bata ala.—Gen. 7:7; 1 Pi. 3:20.

10. Ngbanga ti nyen la Nzapa abata lani awali ti awakua be-ta-zo ti lo so akpe mbeto ti lo?

¹⁰ Ngu mingi na pekoni, Nzapa amû maboko nga na awali ti awakua be-ta-zo ti lo so akpe mbeto ti lo. Jéhovah airi tënë nzoni na ndo ti ala ndali ti so ala gi bê ti ala ape na ndo ti gigi ti ala (Jude 16). E yeke na tapande ti Sara. Na ngoi so Jéhovah ahunda lo na koli ti lo ti zia pendere ndo ti ala na Ur ti gue ti lango na yâ ti atente, Sara adema tere ti lo ape. Me, lo “mä lani yanga ti Abraham na lo iri lo ‘seigneur.’” (1 Pi. 3:6). Bâ nga tapande ti Rebecca, so ayeke mbeni pendere matabisi ti Jéhovah nga so aga mbeni nzoni wali. A yeke na lege ni so Isaac, koli ti lo, “andoye lo. Ye so alungula vundu ti kuâ ti mama ti Isaac na bê ti lo.” (Gen. 24:67). Laso e yeke na ngia mingi so na popo ti e, e yeke na awali so akpe mbeto ti Nzapa tongana ti Sara nga na Rebecca.

11. Tongana nyen la awali Hébreu so ayeke mû amolenge na tere ti awali afa so ala sara ye na mbeto ape?

¹¹ Na yâ ti angu mingi so azo ti Israël ayeke angbâa na Égypte, ala ga mingi nga Pharaon amû yanga ti tene a fâ amolenge-koli kue so ayeke aHébreu na ngoi ti dungo ala. Me, bâ tapande ti Siphra na Pua, awali Hébreu so ayeke mû amolenge na tere ti awali. Ala la a mû na ala peut-être kua ti mungo amolenge na tere ti awali. Na mbeto pëpe ala ke ti fâ amolenge-koli ni ndali ti so ala kpe mbeto ti Jéhovah mingi. Tongaso, Jéhovah afuta ala na lege so lo sara si sewa ti ala awu.—Ex. 1:15-21.

12. Kpengba ye wa Débora na Jaël asara lani?

¹² Na ngoi ti ajuge ti Israël, mbeni wali so Nzapa amû maboko na lo ayeke Débora, mbeni prophète ti wali. Lo wa Barak, so ayeke juge, nga lo mû maboko na azo ti Israël ti sigigi na gbe ti sioni so a sara na ala. Me lo tene kozo awe so tongana azo ti Israël ahon azo ti Canaan na ngangu, gonda ni ayeke ti Barak ape. Me Nzapa ayeke zia Sisera, so amû li ni na popo ti aturugu ti Canaan, “na tïtî mbeni wali.” A yeke ye so asi na ngoi so Jaël, mbeni wali so ayeke zo ti Israël pëpe afâ Sisera.—aJu. 4:4-9, 17-22.

13. Bible atene nyen na e na ndo ti Abigaïl?

¹³ Abigaïl ayeke lani mbeni nzoni wali so ayeke na fini na ngu 1100 kozo ti Christ. Lo yeke wali so ayeke na ndara mingi me koli ti lo ayeke zo so ayeke sara ye na mayele lo yeke sioni zo nga lo yeke zo ti buba (1 Sam. 25:2, 3, 25). David na azo ti lo abata lani aye ti Nabal teti mbeni ngoi. Me na ngoi so ala hunda kobe na Nabal, “lo zingo na ala” na lo  mû ye oko na ala ape. Ye so lo sara so ason bê ti David mingi na lo leke na bê ti lo ti fâ Nabal na azo ti lo. Na ngoi so Abigaïl amä tënë ni lo mû kobe na gbâ ti cadeau lo gue na ni na David nga na azo ti lo. Ye so lo sara so asara si, David afâ lani Nabal ape (1 Sam. 25:8-18). Na pekoni, David atene na Abigaïl, lo tene: “Sara tënë nzoni na L’Éternel Nzapa ti Israël, Lo so ato mo laso ti të mbi na lege.” (1 Sam. 25:32). Na peko ti kuâ ti Nabal, David asara mariage na Abigaïl.—1 Sam. 25:37-42.

14. Amolenge ti Shallum ti wali amû maboko na kua wa? Legeoko tongana amolenge ti Shallum ti wali, kua wa la laso aita-wali so ayeke aChrétien ayeke sara?

¹⁴ Gbâ ti akoli, awali nga na amolenge akui na ngoi so aturugu ti Babylone afuti Jérusalem nga na temple ti lo na ngu 607 kozo ti Christ. A kiri aleke gbagba ti Jérusalem na ngu 455 kozo ti Christ na Néhémie la abâ ndo na ndo ti kua ni. Na popo ti azo so amû maboko na kua ti lekengo gbagba so, mo yeke wara amolenge ti Shallum ti wali. Lo yeke lani mbeni commandant ti moitié ti district ti Jérusalem (Néh. 3:12). A nzere lani na ala ti sara senge kua so. E bâ na nene ni mingi kua so laso aita-wali so ayeke aChrétien ayeke sara na ngia ti mû maboko na akua ti lekengo ada ti Royaume na alege nde nde.

15. Pasa wa la Jéhovah amû na Marie?

¹⁵ Na ngoi ti akozo Chrétien nga kozoni na ni, Jéhovah airi tënë nzoni na ndo ti awali mingi na lege so lo mû na ala anzoni pasa. Na popo ti awali so, mo yeke wara Marie so ade lani ti hinga koli ape. Marie na Joseph aye lani ti mû tere. Me na lege ti miracle Marie amû ngo na lege ti yingo vulu. Me ngbanga ti nyen la Nzapa asoro lo ti ga mama ti Jésus? Kite ayeke dä ape so, a yeke ngbanga ti so lo yeke na anzoni sarango ye na lege ti yingo so alingbi ti mû lege na lo ti bata molenge ti lo so ayeke nzoni-kue na ngoi so lo ngbâ kete juska lo kono. Ti duti mama ti koli so ahon tanga ti azo kue na ndo ti sese ayeke mbeni kota pasa.—Mat. 1:18-25.

16. Fa mbeni tapande so afa sarango ye ti Jésus na mbage ti awali.

¹⁶ Jésus asara ye lani na nzoni bê mingi na mbage ti awali. Zia e bâ tapande ti mbeni wali so lani ayeke na kobela so asara si mênë ayeke ga na tere ti lo, a sara ngu 12. Lo ga nduru na popo ti gbâ ti azo na mbage ti peko ti Jésus na lo ndu bongo ti Jésus. Jésus asuku na lo ape, me lo tene na lo na nzoni bê, lo tene: “Molenge ti mbi, mabe ti mo asava mo awe. Mo gue na siriri, na zia mo duti na nzoni seni na peko ti ngangu kobela ti mo so.”—Marc 5:25-34.

17. Nyen la asi lani na pentecôte ti ngu 33 nyen?

¹⁷ Ambeni wali so ayeke lani adisciple ti Jésus amû maboko na lo nga na abazengele ti lo (Luc 8:1-3). Na pentecôte ti ngu 33, Nzapa amû yingo ti lo na akoli nga na awali 120 tongaso. (Diko Kusala. 2:1-4.) Ngu mingi kozoni na ye so asi so, Jéhovah atene: “Mbi sa Yingo ti Mbi na ndo mitele kue; fade amolenge ti i ti koli na amolenge ti i ti wali afa tënë na iri ti Nzapa . . . fade Mbi sa Yingo ti Mbi na ndo aboi na aboi-wali nga.” (Joel 2:28, 29). Na lege ti miracle so asi na ngoi ti Pentecôte so, Nzapa afa so lo yeke mû maboko mbeni ape na azo ti Israël so aga a-apostat, me lo yeke mû ni na “Israël ti Nzapa” so na yâ ni a yeke wara akoli nga na awali (aGal. 3:28; 6:15, 16). Amolenge ti Philippe ti wali osio ayeke na popo ti awali so ayeke aChrétien so afa tënë na ngoi ti akozo Chrétien.—Kus. 21:8, 9.

18, 19. (a) Pasa wa la Nzapa amû na akoli nga na awali? (b) Tënë wa la mbeni wasungo psaume atene na ndo ti awali so afa nzoni tënë?

¹⁸ Nduru na hunzingo ti ngu 1801 ti si na ngu 1900, mbeni kete wungo ti akoli na awali aye mingi ti manda Bible. Ala yeke lani  akozo zo so asara si prophétie ti Jésus na ndo ti fango tënë aga tâ tënë. Prophétie so atene: “A yeke fa ande nzoni tënë ti royaume so na ndo ti sese kue so azo ayeke dä tongana mbeni tënë ti témoin ndali ti amara kue. Na pekoni, nda ni ayeke ga.”—Mat. 24:14.

¹⁹ Kete groupe ti aWamandango Bible so ague na li ni, laso a ga aTémoin ti Jéhovah 8 000 000. Ambeni zo ahon 11 000 000 afa so ala ye Bible nga na kua so e yeke sara na lege so ala ga na Matanga ti Dango Bê na kuâ ti Jésus. Na yâ ti mingi ti akodoro, mingi ti azo so ayeke ga na matanga so ayeke awali. Awali ayeke nga mingi na yâ ti azo 1 000 000 so asara kua ti pionnier na ndo ti sese kue. Nzapa amû na awali so ayeke be-ta-zo pasa ti sara si atënë ti wasungo psaume so aga tâ tënë: “L’Éternel asara tënë; [awali, FD] so afa tënë nzoni so na gigi ayeke mingi.”—Ps. 68:12.

20. Aye wa la e lingbi ti manda na ngoi ti vorongo Nzapa na yâ ti sewa wala na ngoi ti mandango ye e wani?

²⁰ E yeke na place ape ti sara tënë ti gbâ ti awali so ayeke be-ta-zo so asara tënë ti ala na yâ ti Bible. Me, e kue e lingbi ti diko mbaï ti ala na yâ ti Bible nga na yâ ti a-article so asigigi na yâ ti ambeti ti e. Na tapande, e lingbi ti gbu li ti e na ndo ti tapande ti Ruth so ayeke lani be-ta-zo (Ruth 1:16, 17). Tongana e diko mbeti ti Gbia-wali Esther nga na ambeti so asara tënë na ndo ti lo, a lingbi ti sara si mabe ti e akpengba. E lingbi ti wara aye ti nzoni mingi tongana e leke ti tene e manda ye na ndo ti awali so nga na ambeni nde na ngoi ti vorongo Nzapa na yâ ti sewa. Tongana e yeke gi e oko, e lingbi ti sara ni na ngoi so e yeke manda ye e wani.

21. Tongana nyen la awali so akpe mbeto ti Jéhovah afa so ala yeke be-ta-zo na lo na ngoi ti ngangu?

²¹ A yeke polele so Jéhovah airi tënë nzoni na ndo ti kua ti fango tënë so awali so ayeke be-ta-zo asara nga lo mû maboko na ala na yâ ti angangu tara. Na tapande, lo mû maboko na awali so akpe mbeto ti lo ti ngbâ ti duti be-ta-zo na lo na ngoi ti komandema ti aNazi nga na ti aCommuniste. Ambeni wali ni mingi abâ pasi nga ambeni akui ndali ti so ala ye ti duti be-ta-zo na Nzapa (Kus. 5:29). Legeoko tongana awali so ayeke be-ta-zo ândö, laso aita ti e ti wali so ayeke aChrétien nga na tanga ti aita kue afa so ala mû mbage ti komandema ti Nzapa. Jéhovah agbu maboko ti ala ti koli legeoko tongana ti azo ti Israël ti ândö, na lo tene na ala, lo tene: “Zia mbeto; fade Mbi sara na mo.”—És. 41:10-13.

22. Nyen la e yeke ku kungo ti sara?

²² Na yâ ti ngoi kete, akoli nga na awali so akpe mbeto ti Nzapa ayeke sara si sese aga paradis nga ala yeke mû maboko na azo kutu mingi so ayeke zingo ala na kuâ ti hinga ye na ndo ti ye so Jéhovah aleke ti sara. Ti si na ngoi ni so, atâa e yeke koli wala wali, a lingbi e bâ na nene ni pasa so e yeke na ni ti sara na Jéhovah “beoko.”—Soph. 3:9.