Mo hinga?

Ngbanga ti nyen Nzapa asoro ti mû adodoro na azo ti Israël ti te na yando?

▪ Na ngoi so azo ti Israël asigi na Égypte ti gue, fani use Nzapa amû na ala gbâ ti adodoro ti tene ala te.​—Exode 16:13; Nombre 11:31.

Adodoro ayeke ambeni ndeke so akono mingi pëpe, ala yo centimètre 18 nga a lingbi a mû ala bale-oko si ala ne kilo oko. Ala yeke mingi na ando so ayeke na Do ti Asie nga na ti Poto. Teti so ala yeke andeke so asi na mbeni ngoi ala yeke gue ka na mbeni ndo ngbii si ala kiri, a si na ngoi ti dê ala yeke gue ti duti na mbage ti Afrika ti Banga nga na Arabie. Na ngoi ti hongo ti ala, gbâ ti ala ayeke hon na tere ti ngu ti Méditerranée na mbage ti Tö nga na sese ti Sinaï.

Mbeni bakari (The New Westminster Dictionary of the Bible) atene na ngoi so adodoro ayeke huru, ala yeke “mû loro mingi nga ala yeke huru na mbeni lege so ayeke nzoni; ala yeke mû lege so pupu ahon dä. Me tongana pupu ni achangé lege ti lo wala ala fatigué ndali ti so ala huru aninga, mingi ti ala ayeke tï na sese na li ti ala ayeke turnê.” Ala yeke wu tere ti ala na sese lango oko wala lango use awe si ala hon. Na ngoi ni so, a yeke ngangu pëpe ti tene azo ti gbungo andeke agbu ala. Na tongo nda ti ngoi so alondo na ngu 1900 ti si na ngu 2000, na yâ ti ngu oko oko, wungo ti adodoro so kodoro ti Égypte ayeke kä na kodoro wande ayeke kutu ota tongaso.

Fani use kue so azo ti Israël ate adodoro ayeke na popo ti nze ti mars ti si na mai. Atâa so lakue la adodoro ayeke hon na sese ti Sinaï na ngoi ni so, a yeke Jéhovah la “ato pupu” ti gue na adodoro so na yâ ti kando ti azo ti Israël.​—Nombre 11:31.

‘Matanga wa ti mungo temple na Nzapa’ la a sara tënë ni na Jean 10:22 so?

▪ Nzapa ahunda na azo ti Israël ti tene na yâ ti ngu oko oko ala sara amatanga ota: Matanga ti amapa so a sara na mama ni pëpe so a yeke sara ni na tongo nda ti ngoi so alondo na mars ti si na avril, Matanga ti Pentecôte so a yeke sara ni na nze ti mai nga na Matanga ti bungbingo le-kobe so a yeke sara ni na popo ti nze ti septembre na nze ti octobre. Ye oko, matanga so a sara tënë ni na Jean 10:22 a yeke sara ni na “ngoi so dê ayeke mingi”. Azo ti Israël ayeke sara matanga so ti dabe ti ala na mungo temple so a kiri a mû ni ti fani use na Nzapa na ngu 165 kozo ti Christ. A yeke sara matanga ni so na yâ ti lango miombe, a yeke to nda ni na lango 25 ti Kislev (novembre-décembre) na ngoi so dê ayeke mingi. Nyen la asi si a zia matanga so na sese so?

Na ngu 168 kozo ti Christ, Antiochus IV Épiphane, gbia ti Syrie, asara kue ti miro vorongo Nzapa ti aJuif nga na angobo ti ala. Lo leke mbeni gbalaka ti apaïen lo zia na ndo ti gbalaka so ayeke na yâ ti temple ti Jéhovah so ayeke na Jérusalem. Lo mû asandaga na ndo ni na Zeus so ayeke nzapa ti aGrec.

Ye so la apusu aMaccabée ti londo na bira. Judas so amû li ni na ndo ti aMaccabée atiri ngangu na lo mû Jérusalem na maboko ti gbia ti Syrie, lo kungbi gbalaka ti apaïen ni nga lo leke mbeni fini ni na place ni. Ngu ota na peko ti so gbia ti Syrie asara si gbalaka ni aga sioni, Judas azi aye ti sioni kue na yâ ti temple ni na lo kiri lo mû ni na Jéhovah. Ngbene ye na ngoi ni so, aJuif ayeke sara “matanga” so, so a iri ni na Hébreu chanuk·kahʹ, na nze ti décembre. Laso, a hinga matanga so na iri ti Hanoukka.

[Foto na lembeti 20]

Limon ti Judas Maccabée, Lyon, 1553

[Lingu ti foto na lembeti 20]

A wara ni na yâ ti buku Wood’s Bible Animals. 1876