LANI tongana a gue na Jésus na gbele Ponce Pilate, gouverneur ti Rome ti Judée, Ponce Pilate ahunda lo, atene: “Tâ tënë ni ayeke nyen?” (Jean 18:38). Biani, Pilate agi lani ti hinga tâ tënë la ape. Hunda ti lo ni afa gi kite so ayeke na bê ti lo. Na bango ni, ti Pilate, tâ tënë ayeke ye so zo lo wani la asoro ti mä na bê na ni wala ye so a fa na lo fango. Na lo, mbeni tâ lege ti tene zo ahinga na tâ tënë ayeke ti lo dä ape. Azo mingi laso ayeke nga na mara ti bibe tongaso.

Na ngu 1500 ti si na 1599, awamabe ti Poto ayeke lani na gbele kpale ti hinga tâ ye so ala lingbi ti mä na bê na ni. Na ngoi ni kâ, teti so pape la ayeke na li ti aye kue, a fa na azo ni ti mä na bê gi na ye so lo fa nga na ye so a-eglize afa. Me, ambeni zo ake ambeni fango ye ni so na ala sigigi na ambeni fini tënë, na atënë ni so amû ndo na Poto na ngoi ni kâ. A yeke nzoni ala mä na bê na ti so wa? Ala yeke sara tongana nyen ti hinga so wa la ayeke tâ tënë?

Na yâ ti angoi ni so, ambeni koli ota, peut-être na popo ti ambeni mingi, aleke na bê ti ala ti gi tâ tënë. * Ala yeke sara tongana nyen ti hinga ye so ayeke tâ tënë nga ye so ayeke mvene? Ala wara nyen na pekoni? Zia e bâ ni.

Wolfgang Capiton ayeke lani mbeni maseka-koli so aye tënë ti Nzapa mingi. Lo sara médecine, lo manda droit nga lo sara théologie. Na ngu 1512, lo ga bua, na pekoni lo ga zo ti mungo maboko na kota bua ti gbata ti Mayence, na Allemagne.

Lani, tongana Capiton abâ so azo so asigigi na afini tënë so ayeke nde na ti Eglize Catholique na ala yeke fa aye ni dandara, lo gi kozoni kue ti woko yâ ti sarango ye ti ala. Me, kete na pekoni, lo komanse ti gbu koko ti ala. Lo sara nyen? Pakara James M. Kittelson atene so lani tongana Capiton atingbi na mara ti afango ye nde nde, lo bâ so “tâ ye so alingbi ti fâ ngbanga na popo ti afango ye ni ayeke Bible, so gi ni oko la ayeke tene tâ tënë.” Na nda ni, Capiton atene so fango ye so atene na ngoi ti Messe, mapa ni ayeke ga tâ mitele ti Jésus nga vin ni ayeke ga tâ mênë ti lo, nga na tënë ti sambelango asaint ayeke na yâ ti Bible ape. (Bâ encadré so atene, “ Bâ wala aye ni ayeke tongaso biani.”) Na ngu 1523, Capiton ake kota place ti kua ti lo na tere ti kota bua ni, na lo gue lo ngbâ na gbata ti Strasbourg, ndo so afini tënë ni amû ndo dä.

Na Strasbourg ni, da ti Capiton aga ndo so azo ni ayeke wara tere dä ti pika peut-être patara na  ndo ti ambeni fango ye ti a-eglize nga na ti Bible. Mbeni buku (The Radical Reformation) atene so atâa so ambeni na popo ti ala angbâ lakue ti yeda na tënë ti Trinité, na yâ ti ambeti so Capiton asû, “lo ke ti lo tënë ti Trinité ni.” Ndali ti nyen? Ndali ti so fason so Pakara Michel Servet (ti kodoro ti Espagne) asara kua na aversê ti Bible ti fa so tënë ti Trinité ayeke mvene apika bê ti Capiton ni mingi. *

Na tango ni kâ, tongana mbeni zo ake tënë ti Trinité, lo lingbi ti wara kuâ. Ni la Capiton asara hange lani ti fa atënë ti bê ti lo polele na ndo ni. Me, ambeti so lo sara afa so lo yeke lani na kite na ndo ti Trinité même kozo ti tene lo na Servet awara tere. Mbeni bua ti Catholique atene so Capiton na amba ti lo ni “apika patara na hondengo ni na ndo ti atënë ti Nzapa so ndani alï mingi; [nga] ala ke tënë ti Sainte Trinité.” Ngu ngbango oko na pekoni, na popo ti a-iri ti azo so asû ambeti ti fa so ala ke tënë ti Trinité, iri ti Capiton la aga na kozo molongo ni.

Ti Capiton, gi Bible la ayeke fa tâ tënë na zo. Lo tene: “Zia si afango ye ti Nzapa kue aluti gi na ndo ti Bible nga na ndia ti Christ.” Wandara Kittelson atene so ti Capiton, “ye so asara si afango ye ti a-eglize ni ayeke na lege ni ape ayeke so akota zo ni azia Bible yamba.”

Biani, Capiton ayeke lani na kota nzara ti hinga tâ tënë so ayeke na yâ ti Bible. Mara ti bibe ni so la si Martin Cellarius (so a hinga nga lo na iri ti Martin Borrhaus) ayeke na ni. Lo yeke mbeni maseka-koli so alango lani na da ti Capiton na ngu 1526.

A dü Cellarius na ngu 1499. Lo manda théologie nga na philosophie, na pekoni lo ga wafango mbeti na gbata ti Wittemberg, na Allemagne. Na Wittemberg la si azo akomanse lani ti ke ambeni fango ye ti Eglize Catholique. Kete na pekoni, Cellarius atingbi tere na Martin Luther nga na ambeni zo ni. Cellarius ayeke sara tongana nyen ti zia kangbi na popo ti pensé ti azo nga na tâ tënë so ayeke na yâ ti Bible?

Tongana ti so mbeni buku (Teaching the Reformation) atene, Cellarius abâ lani so tâ hingango ye ayeke ti tene “zo adiko Bible, lo gi ti mä yâ ni nzoni, lo haka aversê ni na popo ti ala, nga lo sambela na bê ti lo oko.” Cellarius awara nyen na peko ti mandango Bible ni?

Na juillet 1527, Cellarius asigigi na mbeni mbeti (On the Works of God) so na yâ ni lo fa aye so lo wara na peko ti arecherche ti lo ni. Na yâ ni, lo tene so ambeni tënë ti sacrement, na tapande, ti so a tene na ngoi ti Messe, mapa ni aga tâ mitele ti Jésus nga vin ni aga tâ mênë ti lo, ayeke ti ala gi na lege ti fä. Pakara Robin Barnes atene so mbeti ti Cellarius ni “asara nga tënë ti ambeni prophétie ti Bible.” A fa so “mbeni ngoi ayeke ga ande so aye ayeke duti ande ngangu mingi na ndo ti sese, na azo ayeke bâ pasi ande dä mingi, me na pekoni ande aye ni so kue ayeke hon, na azo kue ayeke duti na ngia.”—2 Pierre 3:10-13.

Mbeni kota ye ni ayeke nduru tënë so Cellarius atene na ndo ti Jésus Christ. Atâa so lo ke tënë ti Trinité polele ape, lo fa so kangbi ayeke na popo ti “Babâ ti yayu” na “Molenge ti lo Jésus Christ”, nga lo fa so Jésus ayeke mbeni oko ti gbâ ti anzapa nga oko ti gbâ ti amolenge ti Nzapa ti ngangu ahon kue.—Jean 10:34, 35.

Na yâ ti buku ti lo (Antitrinitarian Biography) so lo sigigi na ni na ngu 1850, Robert Wallace afa so ambeti ti Cellarius amû peko ti fango ye ti Trinité  ape, so amû ndo lani na ngoi ni kâ. * Ye so asara si awandara mingi atene so Cellarius ake ti lo tënë ti Trinité ni. Ala tene lo yeke oko ti ambeni zo so Nzapa asara kua na ala “ti fa na tâ tënë na ndo ti lo tâ Nzapa ni nga na ndo ti Christ.”

Na ngu 1527 tongaso, Jean Campanus nga kue ague na gbata ti Wittemberg. Azo abâ lo lani tongana mbeni oko ti akota wandara ti ngoi ni kâ. Atâa so lo yeke na popo ti azo so ake ambeni fango ye ti Eglize Catholique ni, afango ye ti Martin Luther anzere na Campanus ape. Ngbanga ti nyen?

Campanus ake fango ye so atene na ngoi ti Messe, mapa ni aga tâ mitele ti Jésus nga vin ni aga tâ mênë ti lo. Même tënë so a tene na Kobe ti Seigneur, mapa ni na vin ni achangé ti ala ape, me Christ la ayeke na yâ ni, lo ke ni nga. André Séguenny atene so ti Campanus, “Mapa ni angbâ gi mapa, me na ngoi ti sainte cène, a ga tâ lo tere ti Christ ni ape me a yeke gi mbeni ye ti haka na ni.” Na ngu 1529, na gbata ti Marburg, na ngoi ti mbeni bungbi so a sara ni ti pika patara na ndo ti akota tënë so, azo ni azia lege na Campanus ti fa peko ti aye so lo manda na yâ ti Bible so ape. Na pekoni, tongana amba ti lo ti Wittemberg ni abâ lo, ala kpe lo kpengo.

Ye so akiri ason bê ti azo ni mingi ayeke aye so Campanus afa na ndo ti Babâ ni, Molenge ni nga na yingo vulu. Na yâ ti mbeni mbeti ti lo so lo sû na ngu 1532 (Restitution), Campanus afa so Jésus na Babâ ti lo ayeke azo use nde nde. Lo tene so Babâ ni nga na Molenge ni ayeke “oko”, tongana ti so koli na wali so amû tere aga “mitele oko”, me ala ngbâ lakue azo use (Jean 10:30; Matthieu 19:5). Campanus afa so Bible asara kua na oko tapande ni so ti fa so Babâ ni la ayeke na komandema na ndo ti Molenge ni. Bible ni atene: “Mokonzi ti wali ayeke koli na mokonzi ti Christ ayeke Nzapa.”—1 aCorinthien 11:3.

Ka ti yingo vulu ayeke tongana nyen? Ge nga kue, Campanus agi ti hinga gi ye so Bible atene. Lo tene: “Mbeni versê oko ayeke ti lo dä ape so atene Yingo Vulu ayeke ota zo ni . . . Yingo ti Nzapa ayeke gi ngangu ti Nzapa ni mveni, so grâce na ni aye kue so lo ye ti sara lo sara ni.”—Genèse 1:2.

Luther atene so Campagnus azonga Nzapa nga lo yeke wato ti Molenge ti Nzapa. Mbeni zo ni ahunda ti tene a dë ngbanga ti kuâ na li ti Campanus. Me, ye so ayengi Campanus ape. Tongana ti so mbeni buku (The Radical Reformation) atene, “na bê ti Campanus, so azo ahinga encore ape tâ tënë so Bible afa na ndo ti Nzapa nga na ndo ti zo, faute ni ayeke ti a-eglize so afâ kamba na yâ ti afango ye ti ala ni.”

Campanus apensé lâ oko ape ti sigigi na mbeni bungbi ti nzapa. Lo tene so lo gi tâ tënë gbä na “popo ti asecte nga na popo ti azo so ake ambeni fango ye ti Eglize Catholique.” Tongaso, na lo, lo ye si Eglize Catholique ni akiri afa tâ tënë so ayeke na yâ ti Bible. Ye oko, akota zo ti Catholique ni agbu Campanus ala bi lo na da ti kanga. Lo sara  ngu 20 tongaso na da ti kanga ni. Awandara atene so Campanus ni akui na ngu 1575.

Nzoni mandango Bible la amû maboko na Capiton, Cellarius, Campanus nga na ambeni ti sara kangbi na popo ti tâ tënë na mvene. Atâa so aye so ala wara na yâ ti arecherche ti ala, kue la si alingbi na ti Bible ape, akoli so asara tere ti ala kete, ala gi yâ ti Bible, na aye so ala wara na yâ ni ala gbu ni ngangu.

Bazengele Paul awa lani amba ti lo aChrétien, lo tene: “Ala gi ti bâ wala aye kue ayeke tâ tënë; ala gbu ngangu ye so ayeke nzoni mingi.” (1 aThessalonicien 5:21). Ti mû maboko na mo ti hinga tâ tënë, aTémoin ti Jéhovah asigigi na mbeni buku so iri ni alingbi biani na tënë ti Paul ni. Iri ni ayeke Bible afa nyen biani?.