TONGANA mo pensé na ndo ti mbeni gbâ ti asaleté so a bungbi ni place oko, nyen la ayeke ga na li ti mo? Kite ayeke dä ape so a yeke nzere na mo ape ti bâ ni nga ti mä fion ni. Ni la, a yeke duti ande ngangu na mo ti pensé so mo lingbi ti wara mbeni ye ti ngere ngangu na yâ ti mara ti ndo ni so, na tapande mbeni tênë ti ngere ngangu.

Me, a sara ngu ngbangbo oko tongaso awe, a wara mbeni mosoro na mara ti ndo tongaso, na yâ ti gbâ ti asaleté. Mosoro ni so ayeke pëpe mbeni vrai tênë, me a yeke mbeni ye so ngere ni ayeke ngangu mingi. Mara ti mosoro wa la a wara ni lani so? So a wara ni so, a yeke kota ye mingi laso ngbanga ti nyen?

Nduru na tongo nda ti ngu 1900, Bernard Grenfell nga na Arthur Hunt, so ayeke ambeni wandara ti université ti Oxford, ague na Égypte. Tongana ala si kâ, ala wara ambeni kete kete mbage ti apapyrus na yâ ti mbeni gbâ ti asaleté. Na pekoni, na ngu 1920, na ngoi so akamarade use so angbâ ti mû ngoi ti ala kue ti leke yâ ti aye so ala wara so, Grenfell avo ambeni kete kete kugbe-mbeti ni nde, so a wara ni na gbe ti sese na Égypte. Lo vo akugbe-mbeti ni so lani na yâ ti mbeni bibliothèque (The John Rylands Library) na Manchester, mbeni gbata ti Angleterre. Me, akoli so use kue akui lani kozo ti tene ala hunzi lekengo yâ ti ambeti ni.

A yeke Colin Roberts, so ayeke nga mbeni wandara ti université ti Oxford, la ahunzi lani tanga ti kua ni. Na ngoi so lo ngbâ ti leke yâ ti akete kete kugbe-mbeti ni so, lo wara mbeni papyrus so akono tongana mbeni carte d’identité. A sû mbeti ni na yanga ti Grec, na li ti lo akpe kue ti bâ so atënë ni so ayeke atënë so lo hinga ni nzoni. Na mbeni mbage ti lê ti mbeti ni, a yeke atënë so ayeke na Jean 18:31-33. Na mbeni mbage ni nde, a yeke ambeni tënë ti versê 37 nga na 38. Roberts aga ti bâ so ye so lo wara so ayeke mbeni mosoro la.

Roberts abâ so papyrus ni so adoit ti sara angu mingi awe. Me a sara ngu oke? Ti hinga ni, lo haka kode ti sungo mbeti ni so na ti ambeni ngbene kugbe-mbeti ni nde. Ye so lo sara so, a iri ni paléographie. * Kode ni so asara si lo wara kamême mbeni pensé na ndo ti ngu so mbeti ni asara. Me, lo ye ti duti sûr na ni. Ni la, lo sara foto ti kugbe-mbeti ni so, lo tokua ni na ambeni zo ota, so ala hinga ye nzoni mingi na ndo ti apapyrus, na lo hunda na ala ti fa na lo ngu ti mbeti ni so. Awandara ni so atene nyen na nda ni?

Na ngoi so awandara so agbu li na ndo ti akode ti sungo na kugbe-mbeti ni so nzoni awe, ala ota kue atene so a sû ni na ngu 125 tongaso, so ti tene angu bale-oko na ndo ni tongaso na peko ti kuâ ti bazengele Jean. Me, paléographie ayeke pëpe mbeni kode so zo alingbi ti duti sûr na ni kue, nga ambeni wandara atene so peut-être a sû mbeti ni so na mbeni ngoi so ayeke na popo ti ngu 100 ti ga na ni na ngu 200. Me atâa so kue, kete kugbe-mbeti so a wara ni lani so ayeke biani mbeni mbage ti ngbene kugbe-mbeti ti Mbeti ti Nzapa so ngu ni ahon ti atanga ni kue so a sû ândö na yanga ti Grec.

Ngbanga ti nyen la kugbe-mbeti so, so na lê ni a wara mbage ti Évangile ti Jean dä so, ayeke kota ye mingi laso na lê ti azo so aye tënë ti Bible? A yeke ngbanga ti araison use tongaso. Kozoni kue, na bango kugbe-mbeti ni so, a mû lege na e ti hinga tâ tongana nyen la aChrétien ti ândö ayeke bâ lani na nene ni mingi atënë ti yâ ti Mbeti ti Nzapa.

Ândö na ngoi ti abazengele, a yeke sigigi na ambeti na aforme use: mbeni ayeke rouleau, nga  mbeni a iri ni codex. Ti rouleau, a yeke sara ni lani na amorceau ti papyrus wala ti poro ti tere ti nyama so a yeke collé ni wala a fü ni kue na yanga ti tere, si aga tongana mbeni yongoro kugbe-mbeti oko. A peut ti rulê kugbe-mbeti ni so wala a peut nga ti zi yâ ni. Mingi ni, a yeke sû mbeti gi na lê ti mbage ni oko.

Me, lo ti so Roberts awara ni lani so, a sû mbeti na lê ti ambage ni use kue. So aye ti fa so kugbe-mbeti ni so ayeke ti mbeni codex, me pëpe ti rouleau. A yeke sara lani codex na poro ti tere ti nyama wala na papyrus. A yeke bungbi ni na tere ti tere, na pekoni a fü ni ti tene a ga tongana ti mbeni buku.

Ngbanga ti nyen la codex ayeke nzoni ahon rouleau? Kozoni kue, aChrétien ti ândö ayeke awafango tënë ti Nzapa (Matthieu 24:14; 28:19, 20). Ala yeke fa tënë lani na ando kue so ala peut ti wara azo dä, so ti tene na ada ti azo ni, na yâ ti agara nga na ndo ti alege (Kusala 5:42; 17:17; 20:20). Ni la, ti wara Mbeti ti Nzapa na forme ti codex ni so ayeke yapu lani kua ni na ala mingi.

Codex amû nga lege lani na acongrégation nga na azo ti sara acopie ti Mbeti ti Nzapa ndali ti ala wani. A sû lani peko ti aÉvangile fani mingi, na kite ayeke dä ape so kode ni so asara si wungo ti aChrétien ague na li ni hio mingi.

Use ni, kugbe-mbeti so, so na lê ni a wara mbage ti Évangile ti Jean dä so, ayeke kota ye mingi laso ngbanga ti so afa na e tongana nyen la atënë ti yâ ti Bible so e yeke na ni ague biani oko na ti so a sû ândö. Atâa so na yâ ti kete kete mbage ti kugbe-mbeti ni so a yeke wara gi ambeni kete versê ti yâ ti Évangile ti Jean, atënë ti yâ ni ague oko na aye so e yeke diko laso na yâ ti Bible so e wani e yeke na ni. Kugbe-mbeti ni so afa nga na e so, atâa so azo akiri asû peko ti atënë ti yâ ti Bible fani mingi, atënë ti yâ ni achangé ape.

Tâ tënë, kugbe-mbeti ti Évangile ti Jean so ayeke gi mbeni oko ti gbâ ti akugbe-mbeti so afa so atënë ti yâ ti Bible ague oko na ati so a sû ni na tongo nda ni. Na yâ ti mbeni buku so asara tënë na ndo ti Bible (The Bible as History), Werner Keller atene: “Angbene [kugbe-mbeti] ni so ayeke mbeni kota ye so afa biani so atënë ti yâ ti Bible so e yeke na ni laso so ayeke tâ gi ti so a sû ni ândö so la.”

Tâ tënë, mabe ti aChrétien aluti pëpe na ndo ti aye so awandara ayeke wara. Ala mä na bê so a sû “atënë kue ti yâ ti Mbeti ti Nzapa . . . na gbe ti yingo ti Nzapa”. (2 Timothée 3:16). Me atâa so kue, bê ti e adë ti bâ so mosoro so a wara ni lani so afa tongana nyen la tënë so Bible atene, a sara angu mingi awe so, ayeke tâ tënë, so a tene: “Tënë ti yanga ti Jéhovah ayeke ngbâ kpu na kpu.”—1 Pierre 1:25.