Olole evideo ziriho

K’Esiyanse Eba Epatine n’Ebibliya?

K’Esiyanse Eba Epatine n’Ebibliya?

Ishuzo ly’Ebibliya

 Neci. Ciru akaba Ebibliya cirhaba citabu ca siyanse, cikone erhi eganirira ebintu by’esiyanse enederhe okuli. Orhanye oku nyiganyo ziyerekine oku esiyanse n’Ebibliya biba bipatine n’oku Ebibliya erimw’entanya nyinji z’esiyanse ziri lubero n’oku abantu b’amango yayandikagwa bakagirhanya.

  •   Igulu lijira omurhondêro. (Omurhondêro 1:1) Ciru akaba ntyo, endibi z’obunywesi za mîra zanayerekane okw’igulu lirhalemagwa, ci mpu lyayishaga ntya-ntya kone enyuma z’ebintu by’okurhangaza byajiragwa ago mango. Aba Babiloni baliyemire oku rhunnamahanga rhwaburhaga igulu rhwarhenganga omu nyanja nenene ibirhi. Hali ezindi ndibi z’obunywesi ziyerekine okw’igulu lyarhenganga omw’ijî linene.

  •   Iguli linakalongozibwa n’amarhegeko g’obulemi gahiragwaho n’omuntu ogwehe obwenge, ci lirhalongozibwa na rhunnamahanga. (Ayubu 38:33; Yeremiya 33:25) Endibi z’obunywesi ziba omw’igulu lyoshi zinayerekane oku bene bantu barhakafulumuka ebijiro birhali birheganye n’ebirhagwerhi bonjo bya rhunnamahanga.

  •   Igulu liba limanike oku busha. (Ayubu 26:7) Mango mîra bwenene, abantu bakagirhanya okw’igulu liba liyimangire oku diske nnene yali tungisirwe na ciremwa cilebe cinene bwenene erhi nsimba nnenene eri nka tembo erhi balene y’omu nyanya.

  •   Amishi g’enyishi n’enshôko gaba mishi gw’omu nyanja gahinduka lwikungu erhi garhenge omu zindi nshôko, na buzinda ganajira enkuba, erhi lubula. (Ayubu 36:27, 28; Omuhanûzi 1:7; Izaya 55:10; Amosi 9:6) Abagiriki ba mîra, bakagirhanya oku amishi g’enyishi ganarhenge omu nyanja eba idoko ly’obudaka, n’ezo ntanya zagendekera kuhika omu myaka ya 17 001-1 800.

  •   Entôndo zinalihe n’okuhonongoka, entôndo za muli gano mango zàli idako ly’enyanja. (Ennanga 104:6, 8) Cikone ndibi nyinji z’obunywesi zinakaderha oku entôndo zalemirwe na ba Nnâmahanga.

  •   Okuca kunarhabale okuba n’amagala minja. Amarhegeko aba Israheli bahâbagwa galihizirwemo; okufula emishangi ngasi mango enyuma z’okuhuma oku muntu ofîre erhi oku kantu kafîre, okuhira kuli abalwazire endwala z’okuyahukira n’okudukira bwinja amazi gw’omuntu. (Bene-Levi 11:28; 13:1-5; Olushika 23:13) Cikoki erhi ago marhegeko gahânwa aba Misri bagwerhe bulenga buguma bw’okubuka ecihulu, bakagirhôla bufumu bulebe babucange mw’amazi gw’omuntu.

K’Ebibliya enayigirize bintu biguma na biguma biri lubero n’esiyanse?

 Erhi wakasoma Ebibliya bwinja wanabona okw’ishuzo ali nanga. Olole ntanya nguma nguma z’obunywesi ziba zimanyikine bwenene lugenda okunali kw’Ebibliya omu bintu by’esiyanse:

 Obunywesi: Ebibliya edesire okw’igulu lyalemirwe omu nsiku ndarhu, ngasi lusiku lwali lwa nsaa 24.

 Okuli: Ebibliya edesire oku Nnâmahanga alemaga igulu kurhenga mîra, cikoki erhayerekini gali mangaci. (Omurhondêro 1:1) Na kandi, ensiku z’obulemi ziganirirwe omu Omurhondêro cigabi ca 1 gali mango garhamanyikini obuliri bw’ago. Cikone, akasanzi igulu n’empingu bwajijire biri byalemwa nako kanahamagalwe “lusiku.”​—Omurhondêro 2:4NWT.

 Obunywesi: Ebibliya edesire oku emburho zalemirwe embere izûba lilemwe, mpu lyo balunga e photosynthèse okuboko.​—Omurhondêro 1:11, 16.

 Okuli: Ebibliya eyerekine okw’izûba, nyenyezi nguma y’omu nyenyezi ziba omu “malunga” yalemirwe embere emburho zilemwe. (Omurhondêro 1:1) Obulangashane bw’izuba bwarhonderaga okuhika hanw’igulu oku “lusiku” erhi mango marhanzi g’obulemi. Erhi amalunga garhoderha okulangashana bwinja-bwinja oku “lusiku” lwa kasharu lw’obulemi, e photosynthèse nayo yarhondera yajirikana. (Omurhondêro 1:3-5, 12, 13) Enyuma z’aho ly’izûba lyarhondire okubonekana bwinja hanw’igulu.​—Omurhondêro 1:16.

 Obunywesi: Ebibliya edesire okw’izûba linazunguluke igulu.

 Okuli: Rhusomire ntya omu Omuhanûzi 1:5: “Onabone izûba linyonyôke, izûza lizike, obone ligende lihike, lijinyonyokera emunda lyajâga.” Cikoki, ezo nderho ziganirire okw’izûba ligenda kone n’oku omuntu alibona anali hanw’igulu. Ciru n’ene, omuntu anaderhe oku “izûba lyamazûka” erhi “izûba lyamagwishira,” cikone erhi anamanyire okw’igulu lyolikazunguluka izûba.

 Obunywesi: Ebibliya edesire okw’igulu liba nambulé (plate).

 Okuli: Emisemwa “oku buzinda bw’igulu” Ebibliya eganirire elonzize okuganirira “ah’igulu lihekera”; ci eyo misemwa erhayerekini okw’iguli liba nambulé. (Ebijiro by’Entumwa 1:8) Ko n’oko, enderho “oku kafendefende k’igulu” (buzindikiriza buni bw’igulu) ziri nderho zilonzize okuganirira e eneo yoshi y’igulu; kwa lwiganyo, ene omuntu anakolesa enderho nka, Ebushoshokero (l’est), Ebuzikiro bw’izûba (l’ouest), Emwené (nord) n’Emukondwé (sud).​—Izaya 11:12; Luka 13:29.

 Obunywesi: Ebibliya edesire oku e cirkonferanse y’igulu, eba diyametre isharhu zalyo, cikone obuliri bwayo bwanaba nka pi (π), erhi hofi 3.1416.

 Okuli: Ebipimo by’ “eciyanja c’amarhale” biganirirwe omu 1 Abami 7:23 n’omu 2 Enganîro 4:2 biyerekine oku eco ciyanja cali ca diyametre 10 “n’omugozi gw’olugero lwaco gwali gwa makorwa makumi asharhu kuzonga.” Byanahashikana erhi ebyo bipimo gwali mubalè gw’okunali guyegeririne. Na kandi, byanahashikana e cirkonferance n’ediyametre byali biyerekine ebipimo by’endani n’eby’embuga by’eyo basé.