Fa Nihainao Va?
Misy porofo hafa tsy amy Baiboly ao va mampiseho hoe niandevo ta Ejipta any vatany ty Israelita?
Tantaranini-Baiboly fa tafarani-nanandesani-Midianita rey ani-Josefa ta Ejipta any, le niala baka a Kanana any Jakoba noho ty fianakaviany ka nandeha a Ejipta any. Nifindra any rozy amy faritsy raiky atao hoe Gosena, anilani-fivarinani-Vavaranoni-Neily an-driaky any. (Gen. 47:1, 6) “Nihanitombo isaky” ty Israelita sady “nihanahery.” Farany natahotsy an-drozy Ejipsianina reo ka nataon-drozy andevo ty Israelita.—Eks. 1:7-14.
Tsy inoani-mpikinokino Baiboly reo tantara zay, ka nikizahin-drozy hoe tapasiry. Fe mbo misy porofo hafa mampiseho fa tena niandevo ta Ejipta taloha any ty Semita. *
Nisy fotoa, ohatsy, nahita tanà kelikely nilevy ambany tany amy faritsy avaratsini-Ejipta any ty mpikaroky. Nivola ty manam-pahaiza mikasiky Baiboly, kaihy hoe John Bimson fa nisy 20 eo farafahakeliny ty tanàni-Semita tamy faritsy avaratsini-Ejipta iny. Hoy koa James Hoffmeier, mpikaroky mikasiky ani-Ejipta taloha: “Tamy tao 1800 T.K. zisiky 1540 T.K. tany, le nahasariky ty olo manao safà semitika tandrefani-Azia any Ejipta, ka tean-drozy hifindrà.” Mbo nivola koa ie hoe: “Mifanandrify amy fotoa nahavelo an-dry Abrahama noho Isaka voho Jakoba fotoa zay, ka mifanaraky soa amy ty fotoa noho ty raha niseho voaresaky amy Genesisy ao.”
Mbo misy porofo hafa koa amy faritsy antimoni-Ejipta any. Nisy taratasy papyrus tamy fotoani-Fanjakà Antenantenany (t. 2000–t. 1600 T.K.) nahità anarani-andevo, azy niasa tamy trano raiky tantimoni-Ejipta any. Ty 40 mahery amy anara reo ro Semitika. Retoa ty asa nataoni-andevo na mpanompo reo: Mpiketriky, mpaneno lamba, noho mpiasa tany. Nivola Hoffmeier hoe: “Semita efapolo mahery ro voasoratsy amy taratasy raiky ta Thébaïde [antimoni-Ejipta] iny avao. Midika raha zay fa maro biby ty isakin-drozy ta Ejpta any iaby, sirtò anilani-fivarinani-Vavaranoni-Neily an-driaky any.”
Nanoratsy David Rohl, mpikaroky ambany tany hoe hita amy Baiboly ao ty sisany amy anarani-andevo amy lista ao reo. Nisy anara mitovitovy amy anara retoa, ohatsy, ty amy taratasy iny ao: Isakara, Asera noho Sifra. (Eks. 1:3, 4, 15) Ho zao ty nanamperani-Rohl azy: “Io ro porofo azo antoky mikasiky ty fotoa naha andevo ani-Israelita rey ta Ejipta any.”
Hoy Bimson: “Voaporofo amy tantara ty firesahani-Baiboly mikasiky ty fanandevoza noho fanafaha baka a Ejipta any.”
^ feh. 4 Baka amy anarani-Sema, raiky amy anakilahini-Noa telo rey ty hoe Semita. Retoa iaby ty anatini-taranakini-Sema: Ty Elamita, Asyrianina, Kaldeanina taloha tany, Hebreo, Syrianina (na Aramianina), noho foko arabo maromaro.