Nateraky tamy 22 Desambra 1929 ta Noville, tanà kelikely tsy lavitsy an’ny Bastogne, an’Ardennes Belges any aho. Nisy tanà sivy fambolea noho fiharea tany, le anisany Noville. Tena niteako ty niaraky tamy ray aman-dreniko tamy pilasy reo tany, tamy zaho mbo nikely. Nitery ronono zahay amy Raymond zaiko sanandro, sady nanampy tamy famoria vokatsy. Tena nifanampy ty olo tan-tanànay eo.

Katoliky nafana fo Emile noho Alice, ray aman-dreniko. Namonjy Lamesa rozy saky Lahady. Fe tamy 1939 teo ho eo, nisy mpisava lala baka an’Angletera any zay niavy tamy tanànay eo. Nameany gazety Fampionona babako (Mifohaza! ty ikaiha azy amy zao). Nanomboky teo ie nahazo an’ny gazety io avao. Vo namaky an’ny gazety io babako, le nieky hoe nahita ty fahamarina ka nanomboky namaky Baiboly. Tsy namonjy Lamesa sasy amy zay ie. Lafa nihitan’olo tan-tanà eo raha zay, le nitoherin-drozy mafy ie kanefa ninamanay rozy taloha. Niforosevan-drozy hijano amy Katoliky ao ie, sady niresen-drozy lahatsy. Nialy hevitsy taminy mikasiky ani-zay avao rozy.

Nampalahelo ahy biby raha zay. Tsy teako hoe babako ro ataon-drozy manahaky ani-zay. Farany nisoloho tamy Ndranahary aho mba hanampy azy. Naborako aminy ze raha tam-poko ao, le vavaky io azy niresahiko taloha eroy iny. Nieny avao moa olo rey ka nifalifaly biby aho. Nieky aho tamy zay hoe “Mpijanjy vavaky” vatany Jehovah.

Nanafiky an’i Belziky, Alemaigny Nazỳ tamy 10 Mey 1940. Vokany, maro ty olo nilay an-tany hafa any. Nilay antimon’i Fransy any ty fianakaviako. Nampidi-doza kindraiky ty tan-dala eny satria nandalo tamy faritsy nialian’ny maramilan’i Fransy noho Alemaigny zahay.

 Afaky nimpoly taminay any avao zahay tafara atoy. Nirava iaby ze raha nanananay satria nangalarin’olo. Alikanay mana anara Bobbie iny avao ro mba nitavela teo, le ie ro nitsena anay. Lafa nahita an’ny raha iaby niseho rey aho, le lasa ty saiko hoe: ‘Manino ro misy ty aly noho ty fijalea?’

Nitsidiky anay Rahalahy Emile Schrantz tamy fotoa rey. Rahalahy tsy mivaliky ie, anti-panahy sady mpisava lala. Tena nahasoa anay fitsidihany io. Nihazavaniny soa baka amy Baiboly ao ty antony mampisy ty fijalea. Nisy fanontanea hafa mikasiky fiaina koa napetrako, le nivaleany baka ao. Lasa nifandramby soa tamy Jehovah aho sady niresy lahatsy hoe Ndranahary be fitiava ie.

Ndre mbo tsy nitampitsy aza aly iny, le afaky nifankahita noho nifandramby tamy mpiara-manompo ty fianakaviako. Tamy Oòh 1943, le nitsidiky anay Rahalahy José-Nicolas Minet mba hanao lahateny. Nanontany ie hoe: “Misy ta hatao batisa va?” Nananga tana babako, farany nananga koa aho. Natao batisa tamy vavarano kelikely tanilan’ny fiharea noho famboleanay iny teo zahay.

Tamy Desambra 1944, le nanomboky nanafiky tan’Eropy andrefa any ty maramila alemà. Io ty fanafiha nahery sady farany nataony tamy Aly Bevata II iny, le Bataille des Ardennes ro ahaiza ty ankamaroan’olo azy. Tanilanay eo mihintsy ty nisy an’ny aly iny, le tsy maintsy nipetraky tamy efitsy ambany tranonay any avao zahay, tanatin’ny vola raiky teo ho eo. Ndraiky andro, niboaky aho mba hamaha an’ny harinay rey. Nisy balan-tafondro bevata rezay nipoaky tamy fihareanay teo ka niala tafo iny. Nisy maramila amerikein zay tanilako teo tamy valan’aomby teo. Nivola marè biby ie hoe: “Ambany!” Nilaly aho le nipetraky tanilany eo. Nataony tan-dohako teo satroky maramila nanaovany iny mba hiarova ahy.

Tafaran’ny aly iny, le niezaky zahay mba hifandramby tsy tampaky tamy mpiara-manompo tamy fiangona ta Liège, 90 kilometra eo ho eo avaratsinay any. Lafa nandeha ty fotoa, le lasa nisy antokon’olo vitsivitsy nianatsy Baiboly ta Bastogne any. Nahita asa aho le mpitaky hetra raha io. Lasa afaky nianatsy lalàna amy zay aho. Tafara atoy aho niasa tamy birom-panjakà tan-tanà eo. Nandamy fivoriamben’ny faritsy zahay ta Bastogne any, tamy 1951, le faritsy kelikely avao ro tafilitsy amy raha io. Olo zato teo ho eo ro nanatriky, le anisani-zay Elly Reuter, ranabavy mpisava lala be zotom-po. Nandeha biskilety  50 kilometra ie mba hanatreha an’ny fivoriambe io. Tsy ela le nifankatea zahay, le bakeo lasa mpifamofo. Nahazo fanasà hanatriky ty Sekolin’i Gileada a Etazinỳ any Elly tamy zay. Farany nanoratsy tamy foibe any ie le nihazavaniny ty antony nahavy azy nandà an’ny fanasà io. Rahalahy Knorr ro nitariky ty vahoakin’i Jehovah tamy zay. Nisoa fanahy ie lafa namaly an’ny taratasy iny, le nivola ie hoe mety mbo ho afaky hanatriky Sekolin’i Gileada ie ndraiky andro any miaraky amy valiny. Nifanambaly zahay tamy Fevriè 1953.

Tamy tao io avao, le nanatriky ty fivoriambe hoe Fitambaran’olon’ny Tontolo Vaovao zahay amy Elly. Natao ta Yankee Stadium, a New York any fivoriambe io. Lafa tany zahay le nifankahita tamy rahalahy raiky zay. Nisy asa soa zay nameany ahy, le nivolaniny aho mba hifindra a Etazinỳ any. Niresahinay tamy Jehovah raha iny. Lafa baka nivavaky zahay amy Elly, le nanapa-kevitsy fa tsy haneky an’ny asa iny. Nimpoly ta Belziky any zahay mba hanampy antoko mpitory kelikely nisy mpitory folo, ta Bastogne any. Tao raiky tafarani-zay, le nahazo fitahia zahay satria nahazo anakilahy. Serge ty nataonay anarany. Nampalahelo fa narary ie fito vola tafarani-zay, le nimaty. Nivavaky tamy Jehovah zahay le niresahinay taminy ty alahelonay. Nampahery anay koa ty fanantenà hoe mbo hovelomy ty maty.

Tamy Oktobra 1961, le nahita asa tapa-potoa nahafahako nanao ty asan’ny mpisava lala aho. Tamy andro io avao, le nahazo kaiky baka amy rahalahy mpikarakara ty sampan’ny Belziky zay aho. Nanontaneany aho laha ho afaky hanao mpanampy ty faritsy (mpiandraikitsin’ny faritsy ty ikaiha azy amy zao). Nanontaneako ie hoe: “Tsy hoe manao mpisava lala tse moa vo afaky manao an’ny fanendrea toy?” Afaky manao nareo hoasany. Vo valo vola eo ty nanaovanay mpisava lala, le nanomboky nanao ty asan’ny faritsy zahay tamy Septambra 1962.

Lafa nanao ty asan’ny faritsy tanatin’ny roe tao zahay, le nasà hanompo amy Betelan’i Brussels ao. Nanomboky niasa tao zahay tamy Oktobra 1964. Maro biby ty fitahia niazonay lafa nanao an’ny fanendrea vo niazonay io. Niavy tamy Betela ao Rahalahy Knorr tamy 1965, mba hitsidiky anay. Tsiela tafaran’ny fitsidihany iny, le nivoatendry ho mpikarakara ty sampana aho. Tsy nampoiziko raha iny. Tafara atoy zahay amy Elly nahazo fanasà hanatriky ty Sekolin’i Gileada kilasy faha-41. Nitanteraky vatany raha nivolanin’ny Rahalahy Knorr, 13 tao taloha tany iny! Nimpoly tamy Betelan’i Belziky ao zahay lafa nahazo diplômy.

Nahay lalàna aho ka nana tombotsoa hiaro ty zon’ny vahoakin’i Jehovah tan’Eropy noho tan-tany hafa any tanatin’ny tao maro, mba hahavy an-drozy hanompo an’i Jehovah tsy misy fanakantsakana. (Fil. 1:7) Vokany, lasa nifandramby tamy manam-pahefà amy tany 55 andrarà ty asantsika aho. Marina fa nahay lalàna aho, fe tsy zay ro tena nivolaniko tamy manam-pahefà reo. Nasehoko tamin-drozy hoe “lahilahi-Ndranahary” aho. Nivavaky tamy Jehovah avao aho mba hahazo ty tari-dalany, satria haiko fa “manahaky vavarano an-tanan’i Jehovah eo ty  fon’ny mpanjaka [na ty mpitsara], ka aviony handeha amy ze teany.”​—Ohab. 21:1.

Mbo tiaroko avao resadresaky nataonay tamy lahilahy raiky anisan’ny Parlemanta Eropeanina zay. Fa imaro aho ro nangataky taminy mba hiresaky aminy, le naneky ie tamy farany. Hoy ty asany: “Limy minity ro ameako anao, fa tsy minity raiky sasy.” Niankohoky aho sady nivavaky. Nitseritseriky lahilahy iny le nanontaneany aho tamy fihetsiky nataoko iny. Niandra aho, le nivola hoe: “Nisaotsy a-Ndranahary aho satria anisan’ny mpanompony iha.” “Ino”, hoasany, “ty teanao hovolany?” Natoroko azy ty Romanina 13:4. Protestà ie ka fa mpireny andininy io. Ino ty vokany? Lasa niresaky teo zahay tanatin’ny 30 minity. Nilamy koa ty resadresakinay tamy ankapobeny. Nivola mihintsy aza ie hoe manaja ty asan’ny Vavolombelon’i Jehovah.

Tanatin’ny tao maro, le nialy tamy fitsarà tan’Eropy any avao ty vahoakin’i Jehovah mba tsy henjehy rozy satria tsy naneky hanao maramila. Eo koa ty resaky zo hikarakara anaky, hetra, noho ty maro hafa. Nahazo tombotsoa bevata aho satria nandramby anjara tamy fikarakarà ty ankamaroan’ny raha rey, nahita ty fomba nanampean’i Jehovah antsika, noho ty nanomezany fandresea antsika. Fa 140 mahery ty fandresea niazon’ny Vavolombelon’i Jehovah tamy Fitsarà Eropeanina Mikasiky ty Zon’olombelo!

Niaraky niasa tamy Rahalahy Philip Brumley baka amy foibe any noho Rahalahy Valter Farneti baka an’Italỳ any aho, tafara atoy. Hanampy an’ny rahalahy noho anabavintsika ta Cuba any rey moa ty raha kendrenay mba ho afaky hanompo an’i Jehovah malalaky rozy. Nivoarara moa ty asantsika tany. Nanoratsy tamy ambasaderan’i Cuba ta Belziky any aho, le bakeo nifankahita tamy manam-pahefà nivoatendry hikarakara an’ny fangatahanay iny. Tamy resakinay voalohany iny, le tsy nihainay ty nanazava ty antony nahavy ty fanjakà handrara ty asantsika.

Nivavaky tamy Jehovah zahay mba hahazo ty tari-dalany. Bakeo, nangataky alala zahay mba handefa Baiboly 5 000 a Cuba any. Naneky rozy. Niavy soa ta Cuba any Baiboly rey, le nizarà tamy mpiara-manompo tany rey. Nieky zahay tamy zay hoe Jehovah ro nitahy an’ny ezaky nataonay iny. Mbo nangataky ndraiky zahay mba hamean-drozy alala handefa Baiboly 27 500 any ndraiky. Naneky ndraiky ty fanjakà. Tena nahafalifaly ahy ty nanampy an’ny rahalahy noho anabavy ta Cuba any rey hahazo Baiboly.

Nitsidiky matetiky an’i Cuba aho mba hahavy ty asantsika ho ara-dalàna. Lasa nifankazatsy soa tamy manam-pahefà maro aho lafa nandeha ty fotoa.

Tamy 1994, le maherin’ny 1 000 000 ty olo nivonoa tamy fomba feno habibia, tamy famonoa ty foko Tutsi ta Rwanda any. Mampalahelo fa nisy mpiara-manompo koa nimaty. Tsy ela tafarani-zay, le nisy rahalahy vitsivitsy nitendrè mba handay fanampea ho an’ny rahalahy noho anabavy any rey.

Lafa niavy ta Kigali renivohitsy any ty ekipanay, le nihitanay fa nisy liam-bala tamy lakoron’ny birò fandikan-teny iny teo noho tamy trano fanajaria boky tao. Naharè fitantarà maro mikasiky ty fomba namonoa an’ny rahalahy noho anabavintsika reo zahay. Tena nampangorintsy raha zay satria nivonoa tamy meso be rozy. Fe nirenay koa hoe nifankatea noho nifanampy rahalahy noho anabavy reo. Nifankahita tamy rahalahy raiky baka amy foko Tutsi zay, ohatsy, zahay. Navony tanaty lavaky any tanatin’ny 28 andro ie, le nisy fianakavia Vavolombelo baka amy foko Hutu niaro azy. Nivory ta Kigali any zahay, le niasa mafy mba hampahery noho hampionona rahalahy noho anabavy 900 mahery eo.

Bakeo nandeha a Zaïre any zahay (na Repibliky Demokratikin’i Congo), mba hila Vavolombelon’i Jehovah maro nilay baka a Rwanda any, ka nipetraky tamy toby filaisan’olo marìny an’ny tanan’i Goma any. Tsy nihitanay rozy, farany nivavaky tamy Jehovah zahay mba hitari-dala anay. Bakeo nisy olo zay namonjy anay, le nanontaneanay ie vasa mahay Vavolombelon’i Jehovah. “Vavolombelon’i Jehovah aho”, hoasany. “Ao fa handesiko amy komity mpanarombaky amy loza any iha.” Tafaran’ny fivoria nampahery niarahanay tamy komity mpanarombaky amy loza iny, le nifankahita tamy mpiara-manompo 1 600 nilay baka an-tany hafa any rey zahay, ka nampionona noho nampahery an-drozy. Namakianay taratasy baka amy Filan-kevi-pitantana koa rozy. Tena nilatsaky ty ranomason’ny rahalahy noho anabavy rey lafa naharè an’ny fanomezan-toky toy: “Mivavaky tsy tampaky ho anareo zahay. Hainay fa tsy hahafoy anareo Jehovah.” Tena marina vatany raha niresahin’ny Filan-kevi-pitantana reo! Fa maherin’ny 30 000 henanizao ty Vavolombelon’i Jehovah a Rwanda any, sady falifaly rozy miaraky manompo an’i Jehovah.

Fa 58 tao eo zay ty nifanambalianay amy Elly, le nimaty valiko tsy foiko io tamy 2011. Nivavaky tamy Jehovah aho le niresahiko aminy hoe tena malahelo aho. Nampionona ahy ie. Nampionona ahy koa ty nitory ty vaovao soan’ny Fanjakà iny tamy mpiara-belo tamiko.

Ndre fa 90 tao mahery aza aho, le mbo miezaky mitory avao sankerinandro. Falifaly koa aho fa afaky manampy ty Sampan-draharaha Mikasiky Lalàna, amy sampan’i Belziky eto. Falifaly koa aho mizara ty traikefako amin’olo hafa, noho mampahery ty tanora anisan’ny fianakavian’ny Betela eto.

Fa 84 tao eo ho eo zay ty nivavahako voalohany tamy Jehovah. Niova ty fiainako nanomboky teo satria lasa nifandramby marìny tamy Jehovah aho. Tena falifaly biby aho sady misaotsy azy satria nijanjy ahy avao Jehovah bakany bakany zay.​—Sal. 66:19. a