Le Avoka—Se Fuālāʻau ʻAina e Tele Ona Aogā!

Tusia e le sui o le Ala Mai! i Kolomepia

E LEʻI vāʻai muamua lava taʻitaʻi o ʻautau a Sepania i le amatamataga o le senituri lona 16 i se mea faapea. O lona telē ma lona foliga mai e pei o se pea ʻaina lapoʻa, ae tūmau pea ona lanumeamata e tusa lava pe pula. E vaivai lona aano ma e pei o se pata, ma lona tofo e tai pei o se pinati. Mulimuli ane, na iʻu ina faaigoa o le avoka (avocado), e sau mai le upu Aztec o le ahuacatl.

Na faatoʻā faalauiloa mai le avoka i tagata lautele o Europa i le 1519, e Martín Fernández de Enciso. Sa vaʻaia e Enciso le fua o le avoka i se vaipanoa e latalata i le nofoaga lea ua faaigoa nei o Santa Marta, i Kolomepia, i le taimi a o faagasolo se tasi o uluaʻi malaga suʻesuʻe a tagata Sepania i Amerika i Saute. A o faagasolo na tausaga o sāʻiliʻiliga i mea fou, na faatoʻā tofo ai tagata Europa i le tele o meaʻai fou e ese mai le avoka, e pei o sukalati, o saga, ma pateta.

O le mea moni, e leai se tasi o na meaʻai e faapea o ni meaʻai e fou moni lava. O meaʻai uma na ua tele senituri o lauiloa ma taumafaina e tagatānuu moni sa ʻaināina vaipanoa o le Itu i Sisifo o le lalolagi lea e faaleogalua ai le tau. O nisi ituaiga o tagatānuu moni sa matuā tāua lava ia i latou le avoka, o lea foʻi sa faaaogā ai e fai ma meaalofa mo se faaipoipoga po o se meaalofa foʻi e faafeiloaʻi ai ni mālō asiasi atu.

Le Totōina o Avoka

I aso nei, o loo totōina le avoka i le tele o nofoaga e māfanafana pe faaleogalua le tau, e aofia ai Ausetalia, Isaraelu, Kenya, Niu Sila, Amerika i Mātū ma Amerika i Saute, ma le Atu Filipaina. O se tasi o fuālāʻau ʻaina mai le tusa ma le 20 ituaiga fuālāʻau ʻaina o le teropika ua lauiloa i le lalolagi atoa lona tāua i fefaatauaʻiga.

Peitaʻi, e tele ituaiga eseese o avoka o loo ola solo i laufanua o le teropika i atunuu o Amerika, e amata mai lava i avoka e ninii o latou fua e pei o le laitiiti o se fuāmoa e oo atu i avoka lāpopoʻa e pei o le telē o se meleni e feololo lona telē, ma e oo atu le mamafa i le fā pauna [2 kilokalama]. E eseese o latou lanu, o isi e meamata, o isi e violē, ma o paʻu o nisi avoka e talatala ma māvetevetegofie, a o isi e mānifinifi ma lamolemole. Peitaʻi, e mafai ona totō ni togāavoka e fua mai ai avoka e tutusa lelei  o latou foliga mai ma o latou tulaga lelei mo le faaaogāina.

Pe a oo ina fuga ona fugālaau, e ufitia atoa lāʻau o avoka i le faitau afe o fuga lanusasama vaivai. Peitaʻi, e na o le 1 mai le 5,000 o nei fuga o le a avea ma avoka. O se mea e uigaese i nei fugālaau ona o fugālaau uma taʻitasi e tupu mai ai se stamen, po o le vaega lea e fotu mai ai poleni (pollen-producing structure), ae i le taimi foʻi e tasi, e tupu mai ai se pistil, po o se vaega lea e faatulaga mai ai le fua (ovary-bearing structure). O lenei mea e mafai ai ona feaveaʻia poleni mai le stamen ma avatu i le ovule, o se faiga ofoofogia o loo faagaoioia i totonu o le lāʻau o le avoka e faapolokalameina ai nei mea ina ia faagaoioia i ni taimi eseese.

O le iʻuga, ua matalatala ai fugālaau o nisi avoka a o avea ma fuga e taliaina poleni i le susulu mai o le lā o le taeao ona toe mamae lea o o latou fugālaau i le vaeluaga o le aso. O fugālaau lava nei e toe mātalatala i le afiafi ina ia latou faatupuina nisi poleni. E ese foʻi le auala e faagaoioia ai le feaveaʻiga o poleni i isi lāʻau i lena lava vaipanoa. O le feaveaʻiga o poleni o na lāʻau e maua pe afai o le lāʻau lea na te faatupuina poleni o loo tū e latalata i le lāʻau o loo ia faaaogāina na poleni i le taimi lava lena. E aogā foʻi lago meli po o isi iniseti i le feaveaʻia o poleni. O lea, o se galuega lavelave faifaatasi a le malamalama mai le lā, le vevela, o iniseti, le savili, ma le nofoaga o loo iai se lāʻau, ua mafai ai ona fofoaina mai lenei fuālāʻau ʻaina.

Tāua mo Taumafa Tatau ma Isi Foʻi Aogā

E mataʻina tele le aogā tau meaʻai o le avoka, auā o loo maua ai le tele o polotini, riboflavin, niacin, potassium, ma le vaitamini C. Ua taʻua faapea, a itiiti mai e 11 vaitamini ma le 14 minerale o loo maua i le aano o le avoka. I nisi vaipanoa o Amerika Tutotonu, latou te manatu o le avoka e ʻai faatasi ma se panikeke mafolafola e fai mai le falaoamata ma le saga (tortillas) o se taumafataga atoa lena. E matuā tele foʻi le gaʻo e maua i le avoka, ma o le gaʻo suāuu o loo maua mai ai e talitutusa lava ma le suāuu olive, auā o loo iai gaʻo e lē toʻa (monounsaturated fats). O le suāuu mai le avoka e faaaogā foʻi i le gaosiga o fasimoli ma mea faaʻaulelei foliga (cosmetics).

E toetoe lava o vaega taʻitasi uma o le lāʻau o le avoka e iai ni o latou aogā. E aogā le fafie mai le ogalaau mo meatafuafi. O le fatu malō, e faaaogā i Amerika i Saute e lolomi ai ni ata po o ni igoa i lavalava, talu ai e lē taitai toe matafi ese. I nisi vaega o le Atu Filipaina, e faaaogā lau avoka e fai ai le suāti. O le paʻu o le lāʻau ua lipotia mai le faaaogā e faaʻenaʻena ai paʻu manu ia e faaaogā mo le gaosiga o isi oloa.

Le Faatau Mai ma le Taumafaina o le Fua o le Avoka

Pe afai e te agaʻi atu i le maketi e faatau mai ni avoka, aua e te vaavaai i le lanu o o latou paʻu e fua i ai po ua pula, talu ai e eseese lava ituaiga o avoka ma lanu e iloa ai ua pula. Taumafai e lomilomi mālie. Pe afai ua tau malūlū teisi lava, lona uiga o lena ua pula. E tatau ona teu avoka i ni nofoaga e māfanafana, e lelei le fegasoloaʻi o le ea, ma e mafai ona iai sina fesoasoani ia vave ona tau pula ai e ala i le afīfī o avoka i se nusipepa. E mafai foʻi ona tuu i totonu o le pusaʻaisa, e oo foʻi i le taimi lea ua uma ai ona tipi. O le tatau o se sua tipolo i le pito lea ua tipi, e mafai ai ona e faaumiumiina le taimi e tuu ai a o leʻi liu enaena lona aano.

E toʻatele tagata e fiafia e taumafa faatasi le avoka ma fuālāʻau ʻaina e suamalie i le ituʻāiga lea e iai moli po o tamato foʻi. E sili atu lona manaia pe a ʻaina faatasi ma se sosi e ʻaʻava. E lē gata i lea, e manaia foʻi pe a taumafa faatasi le avoka ma se ūlāvai, se paa, po o se ūlāsami, ma e mafai ona faaaogā avoka e avatu ai se tofo manaia i le tele o salati eseese. O nisi tagata latou te vili faatasi le avoka ma isi fuālāʻau ʻaina suamalie ina ia fai ai se vaiinu manaia.

Pe a palu faatasi avoka ma ni mea faamanogi meaʻai ma isi ituaiga o mea fai meaʻai, ona maua ai lea o se pata manogi manaia e mafai ona faaaogā e faapata ai masi. Ae aua foʻi neʻi galo, le guacamole taʻutaʻua, lea e palu faatasi ai avoka, tamato, aniani, pepa ʻaina lanumeamata, ma isi mea faamanogi meaʻai. E mafai foʻi ona laulau mai le avoka faatasi ma ni taumafa ua uma ona kukaina, e fai ma vaega autū o le taumafataga. Pe a faaaogā faapena, e tatau la ona faatoʻā tuu lava i ai le avoka i le taimi o le a faaaogā ai, auā e tatau ona tuu i se mea e lē velasia ai i le vevela.

Atonu ua leva lava ona e faatāuaina le avoka i au taumafa tatau. Peitaʻi i nisi vaega o le lalolagi, atonu o le avoka o se fuālāʻau ʻaina e lē masani ai tagata ma e seāseā maua. Pe afai e te leʻi tofo lava i se avoka, aiseā e te lē faataʻitaʻi ai loa i se isi taimi e te maua ai se avoka. Atonu o le a e iloa ai, o lenei fuālāʻau ʻaina e tele ona aogā ma mea e fai ai, e susua foʻi i le taumafa!