Le Pulou Panamā Maoʻi—Pe e Faia i Ekutoa?

TUSIA E LE TUSITALA O LE ALA MAI! I EKUTOA

PE NA faia ea se taufaavalea i le tagata na faatauina? Atonu o le foliga atu lenā i sē na mātau mai. Ioe, na totogi e le tagata na faatauina le $300 tupe Amerika mo se pulou e taʻua o le pulou Panamā maoʻi lava. Peitaʻi o lea na avaʻe i fafo e le tagata faatau pulou, mai se pusa o loo manino lelei ona faailoga mai faapea, “Faia i Ekutoa”! Po o se taufaasesē ea? E matuā leai lava. O le mea moni, o le pulou Panamā moni lava e faia i Ekutoa. Ae na faapefea ona aliaʻi mai i se igoa ese faapena? Ma aiseā foʻi ua faitau selau tālā ai le tau o sea pulou?

I vaitau ogatotonu na amata mai le 1801, na lolofi atu ai le ʻausuʻe auro i Kalifonia e ala atu i le ogaeleele lauiti o Panamā. O i inā na latou faatauina mai ai ni pulou sa laʻu mai Ekutoa. Mulimuli ane, na oo ina lauiloa pulou i le igoa o le nofoaga sa faatauina ai, na i lo o le igoa o le nofoaga e tupuga moni mai ai. Po o le ā lava le tulaga, ae na oo ina matuā lauiloa le pulou Panamā. Mo se faaaʻoaʻoga, i le tausaga e 1849, na laʻu atu ai e Ekutoa i isi atunuu le silia ma le 220,000 pulou! Ma i le  1855, na faalauiloa atu ai e se tagata Falani sa nofo i Panamā, nei pulou i se faaaliga faava-o-malo a le lalolagi na faia i Pale i Falani. Na matuā maofa tagata Falani o ē naunau i sikaili eseese, i le vaivai o le lauie o loo lalagaina ai le pulou, na oo lava ina faaigoaina e nisi faapea o se “ie lauvao.” E leʻi umi, ae matuā alu tasi loa tagata i le pulouina o lenei pulou!

Na vave ona lauiloa le pulou Panamā i le amataga mai o le lona 20 senituri, ina ua puʻeina se ata o le peresitene o le Iunaite Setete o Amerika, o Theodore Roosevelt ae o loo ia laʻeiina le pulou matagofie ma le ninii lona lalagaina, a o auai i se fonotaga ma tusitala o le lalolagi. Na faateleina le manaʻomia o lenei pulou matagofie. Sa amata e kamupani lauiloa i le lalolagi aoao ona latou faatauina atu nei pulou. I Take i le 1925, sa faasāina ai e tulafono na faia mo le faafouina o mea, le toe faaaogāina o pulou faaleatunuu lea e taʻua o le fez, ae faasilisilia le faaaogāina o pulou Panamā. E oo mai i le 1944 sa avea le pulou Panamā ma oloa autū a Ekutoa e laʻuina atu i isi atunuu.

Ina ua oo mai i le ʻafa mulimuli o le lona 20 senituri, ua fai ifo ai le faaaogāina o pulou. Peitaʻi, o loo tumau pea le fiafia o tagata i pulou Panamā mai Ekutoa lea e matuā ninii lo latou lalagaina. O le mea moni, e tauvā tagata e atamamai i mea tau pulou i le lalolagi, mo le mauaina o ni pulou e sili ona lelei o lenei ituaiga. Ua matuā tosina atu tagata lauiloa mai vaitaimi ua mavae e oo mai lava i o tatou aso, i le matagofie o le pulou Panamā. O le pulou lea na faamatagofieina ai ao o Winston Churchill, Nikita Khrushchev, Humphrey Bogart, ma Michael Jordan a o latou laʻeiina—ua na o ni nai igoa na mai le toʻatele o isi.

O le mea moni, e iai pulou e lē taugatā tele o loo matuā taumafai e tau faaata mai ai le pulou Panamā maoʻi lava. Peitaʻi ane, o le tele o nei pulou e fai ma toe matalatala; o isi pulou e lē sao atu i ai se ʻea. E ese mai ai le pulou Panamā maoʻi, e māmā ma faigofie ona sao atu i ai le ʻea, ma e umi lava se taimi e lelei ai. O pulou uma e tatau lava ona lalagaina i lima, o lea la e lē tutusa uma ai lava pulou. O o latou tau e amata mai i ni nai taʻi sefulu tālā Amerika mo ni pulou e lē matuā lelei tele le lalagaina, e oo atu lava i le silia ma le $1,000 mo pulou ia e matuā tosi ninii lava, lea e taʻua o le superfino a Montecristi. E mafai ona iloa le lelei o le pulou i le ninii ma le sasaʻo lelei o lona lalagaina faapea foʻi ma le gatusa uma o le faasologa o le lanu. Ae ia manatua pea le mea lenei: O le pulou Panamā maoʻi e na o Ekutoa lava e faia mai ai.

[Pusa/Ata i le itulau 12, 13]

Le Faiga o le Pulou Panamā

E faapefea ona fai le pulou Panamā? E iai le laau e tai pei o se lauie, e maua mai ai ʻalava vaivai ae malolosi foʻi ua taʻua o le toquilla. O nofoaga maualalalo e latalata i le sami i Ekutoa ua maua ai ni fanua lelei mo le ola ma le faatuputeleina o lenei laau. O tagata Ekutoa ua atamamai i le lalagaina o ia pulou e manatu i ai o isi ia tagata e sili ona taʻutaʻua i le lalolagi i le mananaia o mea latou te lalagaina, ma e maʻeu lava se galuega fitā o loo latou faatinoina! E tusa ma le ono pe sili atu foʻi ni masina latou te faaalu e lalagaina ai le pulou e sili atu ona matagofie lea e taʻua o le superfino a Montecristi. E fai lava sina pupuu o le tosiga o ʻalava taʻitasi mo le faiga o le pulou. Peitaʻi, i se pulou Panamā maoʻi, e faigatā lava ona e iloaina po o fea e gata ai le isi ʻalava ae sosoo le isi. E lē gata i lea, e matuā putuputu ma maopoopo lelei le lalagaina o ʻalava, lea e oo ai lava i le vai e lē mafai ona ati i totonu!

Ua lauiloa le taulaga o Montecristi i ona pulou e sili ona matagofie le lalagaina. O tagata atamamai a Montecristi i lea galuega e usupō lava e lalaga a latou pulou, pe fai foʻi i se taimi ua latalata i le afiafi, ina ia lē mafai e le vevela o le ekueta ona āfaina ai le vavai o le ʻalava. Latou te amata muamua i le pito i luga, e ala i le faataamilomilo ona lalaga o le vaega faaofuofu lapotopoto seʻia oo ina maua lelei le lautele o loo manaʻomia. Ona faamaulu loa lea o le pito i luga i se ogalaau lapotopoto, ina ia mafai ai ona faataamilo lelei le faasolo ifo i lalo o lima o le tagata a o ia lalagaina autafa o le pulou. Pe a mavae le tele o vaiaso e faatinoina ai lea vaega, ona faasolo loa lea o lona lalagaina o le lau o le pulou. Pe a māeʻa lenā, ona ʻotiʻoti uma loa lea o so o se fasi ʻalava o lālā solo, ia faatāʻele, faapaʻepaʻe ma faia foʻi so o se faiga e faauma lelei ai, ona maua loa lea o le pulou Panamā taʻutaʻua.

[Ata]

E saka ma faalalā ʻalava mai lau na fofoʻe a o leʻi lalagaina

[Ata i le itulau 13]

O Winston Churchill o se tasi o le toʻatele o tagata lauiloa ua ia laʻeiina le pulou Panamā

[Ē Ana le Ata]

U.S. National Archives photo