E Mafai Ona E Maua se Fesoasoani

‘FASEFULU IVA fualaau moe i totonu o se ipu. Po o le a inu ea pe leai?’ o le fesili ifo lea a se tamāloa e 28 tausaga lona matua i Suisilani iā te ia lava. Ua tuua e lana avā ma lana fanau o ia, ma ua lagona le tulaga o le matuā lotomafatia. O lea, ina ua uma ona foloina fualaau, ona ia faapea ifo lea iā te ia lava: ‘Leai. Ou te lē fia oti!’ Seʻi meamanū, o lea e ola e faamatala mai iā i tatou le mea na tupu. O uunaʻiga e pule i le ola e lē o taimi uma e taʻitaʻiina atu ai i le oti.

Na faapea mai Alex Crosby o le U.S. Centers for Disease Control and Prevention (Nofoaga Autū mo le Puleaina ma le Puipuia o Faamaʻi a le Iunaite Setete) e faatatau i le taumafai o tamaiti e i le va o le 13 i le 19 tausaga e pule i o latou ola: “Afai e mafai ona e taofia i latou mai le taumafai e pule i o latou ola mo ni nai itula, ua mafai la ona e taofia le pule i le ola. O le faasalaveia o le taumafai e pule i le ola, ua toʻatele ai nisi e mafai ona e puipuia mai le agaʻi atu i le faataunuuina o le pule i le ola. E mafai ona e faasaoina o latou ola.”

A o faigaluega i le Lifesaving and Emergency Center (Nofoaga Autū mo le Faasaoina o Ola ma Faalavelave Faafuaseʻi) i le Kolisi Faafomaʻi i Iapani, na fesoasoani ai le polofesa o Hisashi Kurosawa i le faitau selau o tagata ua fia pule i o latou ola ina ia toe naunau atu i le ola. Ioe, i le faia o se  ituaiga o faasalavei, e mafai ona faasaoina ai ola. O le ā le fesoasoani e manaʻomia?

Fesagaʻia o Faafitauli o Loo Natia

E pei ona mātauina i le mataupu na muamua atu, ua faapea mai tagata suʻesuʻe, o le 90 pasene o i latou na pule i le ola e iai o latou faalētonu faalemafaufau po o le faaaogāsesēina o vailaau faasāina po o le ʻava malosi. O lea la, ua faapea mai Eve K. Mościcki, o le U.S. National Institute of Mental Health (Faalapotopotoga a le Malo mo le Soifua Mālōlōina Faalemafaufau i le Iunaite Setete): “O le faamoemoe e aupito sili ona telē mo le puipuia o le pule i le ola i so o se matua lava ua iai, o le puipuia lea o faalētonu tau i le mafaufau ma le puleaina e vailaau faasāina.”

E faanoanoa lava, ona o le toʻatele o ē o loo mafatia i na faalētonu e lē o iai se manatu e saʻilia se fesoasoani. Aiseā ua lē saʻilia ai se fesoasoani? “Ona o loo malosi le tulaga lē malamalama i tagata,” o le faamatalaga lea a Yoshitomo Takahashi o le Tokyo Metropolitan Institute of Psychiatry (Faalapotopotoga Autū Tau i le Mafaufau i Tokyo). Na ia faaopoopo mai e faapea ona o le tulaga lenā o loo iai, e oo lava la i tagata o loo iloaina e iai se faalētonu o le mafaufau, e faatalatū lava e saʻilia vave se togafitiga.

E ui i lea, e lē faatagaina e nisi le mā e taofia ai i latou. O Hiroshi Ogawa, o se tagata faasalalau lauiloa o le televise o lē na faia sana lava faaaliga i Iapani mo le 17 tausaga, na ia taʻutinoina i le lautele e faapea na pagatia o ia i le lotomafatia ma toetoe ai lava a oo atu i le pule i le ola. “O le lotomafatia e faatusa i se fulū o le mafaufau,” o le tala lea a Ogawa. E mafai ona maua ai so o se tasi, ma na ia faamatala e faapea, ae e mafai lava ona toe faaleleia.

Talanoa Atu i se Tasi

“Pe a tuua toʻatasi se tagata ma ona faafitauli, e masani lava ona ia vaai i ai e matuā telē ma e lē mafai ona toe foʻia,” o le tala lea a Béla Buda, o se  tagata taualoa o le ofisa o le soifua mālōlōina i Hagakeri e pei ona taʻua i le amataga. O lenei suʻesuʻega ua faamamafaina mai ai le poto o se faataoto anamua o loo i le Tusi Paia: “O le ua vavae ese, ua saili o ia i lona manao; e finau o ia i le poto uma lava.”—Faataoto 18:1.

Ia faalogo i na upu atamai. Aua neʻi faatagaina oe e tauivi toʻatasi ma le mau faafitauli totino faigatā. Saʻili atu i se tasi e te faatuatuaina ma o sē e mafai ona sasaa atu i ai ou faafitauli. ‘Peitaʻi,’ atonu e te faapea mai, ‘E leai ma se tasi ou te mafai ona ou talanoa i ai faapena.’ E tusa ai ma le faamatalaga a se tagata atamai faapitoa mo le soifua mālōlōina o le mafaufau o Dr. Naoki Sato, e toʻatele e iai lagona faapena. Na mātauina e Sato faapea atonu e ʻalofia e tagata mamaʻi le talitonuina o isi ona e latou te lē mananaʻo e faailoa atu i isi o latou vaivaiga.

O fea la e liliu atu i ai se tagata mo sē e faalogo mai? I le tele o vaipanoa e mafai e se alii, po o se tamaʻitaʻi foʻi, ona faafesootaʻi atu se nofoaga mo le puipuia o le pule i le ola mo se fesoasoani, po o le telefoni atu i le fesoasoani tau telefoni lea e talanoa atu ai i se tagata o loo nofo sauni e talanoaina ou faafitauli, ia po o le saʻilia foʻi o se fomaʻi lelei o lē e foʻiaina faafitauli tau faalogona. Ae o loo iloaina foʻi e nisi o tagata atamamai faapitoa se isi puna o le fesoasoani—o lotu. E mafai faapefea ona fesoasoani lenā tulaga?

Mauaina o le Fesoasoani Manaʻomia

O Marin, o se tagata maʻi i Palakeria, na tuputupu aʻe se faanaunauga malosi e fasiotia o ia lava. Ae i se tasi aso na ia mauaina ai se mekasini o Le Olomatamata, o se lomiga a Molimau a Ieova. Na ia tali atu i le valaaulia i le mekasini ina ia asiasi atu Molimau a Ieova iā te ia. Na faamatala e Marin iʻuga na oo i ai e faapea: “Sa ou aʻoaʻoina mai iā i latou e faapea o le ola o se meaalofa mai lo tatou Tamā faalelagi ma e leai sa tatou aiā e faaleagaina ai i tatou po o le manaʻo e faamutaina o tatou lava ola. O lea, na liliu ai oʻu lagona na iai muamua e pule i le ola ma oo ina toe fiafia e ola!” Na mauaina foʻi e Marin le lagolagosua māfana mai le faapotopotoga Kerisiano. E ui lava o loo maʻi pea, a ua ia faapea mai: “Ua ou olioli ma filemu i loʻu olaga, ma ua faatumulia i mea lelei e fai—e lē lava le taimi e faia uma ai! O nei mea uma o loo oʻu nofo aitalafu ai iā Ieova ma ana Molimau.”

O le tamā talavou Suisilani lea na taʻua i le amataga na mauaina foʻi le fesoasoani mai Molimau a Ieova. Ua ia taʻua i aso nei “le agalelei o se aiga Kerisiano” lea na aveina o ia i lo latou aiga. Na ia faaopoopo mai e faapea: “Mulimuli ane, o sui o le faapotopotoga [o Molimau a Ieova] na auauaʻi e valaaulia aʻu mo taumafataga i lea aso ma lea aso. O le mea na fesoasoani iā te aʻu ona sa lē gata ina tausia aʻu ma le agalelei ae o le mafai foʻi ona talanoa atu i se tasi.”

Sa matuā faamalosia lenei tamāloa e ala i mea na ia suʻesuʻeina i le Tusi Paia, aemaise ina ua ia aʻoaʻoina e faatatau i le alofa lea e iai i le Atua moni, o Ieova, mo tagata. (Ioane 3:16) O le mea moni, e faafofoga atu Ieova le Atua iā te oe pe a e ‘momoli atu lou loto’ i ona luma. (Salamo 62:8) “O fofoga o Ieova e fetaufetuliai i le lalolagi uma,”  e lē o le taumafai e mauaina ni sesē o tagata, ae “na te fesoasoani ia te i latou o e ua sao o latou loto ia te ia.” (2 Nofoaiga a Tupu 16:9) Ua faamautinoaina i tatou e Ieova e faapea: “Aua e te fefe, auā ou te ia te oe; aua le fetepatepai, auā o aʻu o lou Atua; ou te faamalosia oe; e moni, ou te fesoasoani ia te oe; e moni, ou te taofia oe i loʻu lima taumatau e i ai le amiotonu.”—Isaia 41:10.

E tusa ai ma folafolaga a le Atua i se lalolagi fou, na taʻua e le tamāloa Suisilani e faapea: “Na matuā telē lenā fesoasoani e faamāmā ai le mamafa o oʻu mafatiaga.” O lenei faamoemoe, lea o loo faamatalaina o “se taula o le agaga,” e aofia ai le folafolaga o le ola e faavavau i le Parataiso i le lalolagi.—Eperu 6:19; Salamo 37:10, 11, 29.

E Tāua Lou Ola i Isi

E moni, atonu e te fesagaʻi ma tulaga ia e te lagona ai lou tuua toʻatasi atoatoa ma o le a lē tāua i se tasi lou oti. O lea ia manatua: E telē se eseesega i le lagonaina o le tuua toʻatasi ma le nofo toʻatasi. I taimi o le Tusi Paia na oo ai le perofeta o Elia i se tulaga mafatia tele. Na ia faapea atu iā Ieova: “Ua fasiotia foi e i latou au perofeta i le pelu, ua toe na o aʻu lava.” Ioe, na lagonaina e Elia le matuā tuua toʻatasi—ma sa iai māfuaaga. O le toʻatele o ona uso a perofeta ua fasiotia. Na faaoo atu iā te ia se faamataʻuga e fasiotia, ma sa sola o ia ina ia faasaoina lona ola. Ae pe sa tuua toʻatasi moni lava o ia? E leai. Sa faailoa atu e Ieova iā te ia faapea sa iai le 7,000 o tagata faamaoni o ē, e pei o ia, sa taumafai ma le faamaoni e auauna i le Atua moni i na taimi mataʻutia. (1 Tupu 19:1-18) Ae faapefea la oe? Po o mafai ea ona e lagonaina e lē o tuua toʻatasi oe e pei ona e lagona ai?

O loo iai tagata o loo manatu mamafa iā te oe. Atonu e te ono mafaufau i ou mātua, lau paaga, lau fanau, ma au uō. Ae o loo iai foʻi ma nisi. I le faapotopotoga o Molimau a Ieova, e mafai ona e mauaina ai Kerisiano taʻumatuaina o ē e naunau iā te oe, o ē e faalogologo atu ma le onosai iā te oe, ma o ē e tatalo faatasi ma oe ma mo oe. (Iakopo 5:14, 15) E tusa foʻi pe afai ua lē taulau uma tagata lē lelei atoatoa iā te oe, ae o loo iai se Tasi  o lē o le a lē mafai lava ona tuua oe. Na faapea mai le tupu o Tavita o aso ua mavae: “E ui lava ina tuua aʻu e loʻu tamā ma loʻu tinā, a e talia aʻu e Ieova.” (Salamo 27:10) Ioe, o Ieova e ‘manatu mai o ia iā te oe.’ (1 Peteru 5:7) Aua lava neʻi galo e tāua oe i le silasila a Ieova.

O le ola o se meaalofa mai le Atua. E moni, i nisi taimi atonu e te lagonaina ai ua pei le ola o se avega mamafa na i lo se meaalofa. O lea, pe e mafai ona e manatunatu, pe faapeī ni ou lagona pe afai na e tuuina atu i se tasi se meaalofa tāua lea na ia tiaʻiesea a o leʻi faaaogāina moni lenā meaalofa? O i tatou o tagata lē lelei atoatoa, e tatou te leʻi taitai ona matuā mafai ona faaaogāina tatau lea meaalofa o le ola. O le mea moni, ua faaalia e le Tusi Paia e faapea o le ola o loo tatou ola ai i le taimi nei e lē o “le ola moni” lea i fofoga o le Atua. (1 Timoteo 6:19, LF ) Ioe, i le lumanaʻi lata mai o le a maua uma mea e tatou te manaʻomia, e sili atu le uigā, ma sili atu le fiafia. E faapefea?

Ua faapea mai le Tusi Paia: “E sōloiesea foi e le Atua loimata uma i o latou mata; e leai foi se toe oti, po o se faanoanoa, po o se aue, e leai foi se toe puapuaga; auā ua mavae atu mea muamua.” (Faaaliga 21:3, 4) Taumafai e faaata i lou mafaufau le tulaga o le a iai lou olaga pe afai o le a faataunuuina na fetalaiga. Aua le faanatinatia. Taumafai e fai se ata atoa i lou mafaufau. O lenā ata o se mea moni lava. Pe a e mafaufau loloto i le auala na tausia ai e Ieova ona tagata i aso ua mavae, o le a tupu aʻe lou mautinoa iā te ia ma o lenā ata o le a mafai ona sili atu ona moni iā te oe.—Salamo 136:1-26.

Atonu e alu ai se taimi ona faatoʻā toe mauaina atoatoa lea o lou faanaunauga ia ola. Ia faaauau ona tatalo i “le Atua o faamafanafanaga uma; o le na te faamafanafanaina i [tatou] i lo [tatou] puapuaga uma lava.” (2 Korinito 1:3, 4; Roma 12:12; 1 Tesalonia 5:17) O le a avatua iā te oe e Ieova le malosi e manaʻomia. O le a ia aʻoaʻoina oe faapea e tāua ona ola i le olaga.—Isaia 40:29.

[Pusa/Ata i le itulau 9]

E Mafai Faapefea Ona E Fesoasoani i se Tasi e Ono Pule i le Ola?

O le ā e tatau ona e faia pe afai e taʻu moni atu e se tasi iā te oe e faapea ua ia manaʻo e pule i lona ola? “Ia avea ma sē e faalogologo lelei,” o le fautuaga lea a le Centers for Disease Control and Prevention (CDC) (Nofoaga Autū mo le Puleaina ma le Puipuia o Faamaʻi a le Iunaite Setete). Tuu atu e faamatala mai e ia ona lava lagona. Ae, i le tele lava o tulaga, o le tagata ua fia pule i le ola e faaesea o ia e ia ma e lē fia talanoa atu i isi. Ia e amanaʻiaina le moni o tigā po o le leai foʻi o se faamoemoe o loo iā te ia. Afai e te faamatalaina lemū atu nisi o suiga patino ua e mātauina i ona uiga, atonu e na te mafaia ai ona ia tatalaina mai ona lagona iā te oe.

A o e faalogologo atu, ia faaalia lagona alofa. “E tāua ona faamamafa e faapea o le ola o le tagata e tāua iā te oe faapea foʻi i isi,” o le faamatalaga lenā a le CDC. Taʻu atu iā te ia faapea o lona oti o le a e matuā mafatia ai faapea foʻi ma isi. Fesoasoani i le tagata ina ia ona iloa faapea o loo manatu mai Lē na Foafoaina o ia iā te ia.—1 Peteru 5:7.

Ua fautuaina foʻi e tagata atamamai faapitoa le aveesea o so o se mea atonu e faaaogāina e le tagata e pule ai i le ola—aemaise lava fana. Afai ua oo ina faigatā le tulaga ua iai, atonu e te manaʻo e faalaeiauina le tagata e saʻilia se fesoasoani mai se fomaʻi. I tulaga e sili ona ogaoga atonu ua leai lava se isi mea e te mafai ona fai na i lo lou taʻuina atu loa i se vaega o auaunaga o faalavelave faafomaʻi faafuaseʻi.

[Pusa i le itulau 11]

‘Po o le a Faamagalo ea Aʻu e le Atua Ona o Faalogona Faapenei?’

O le auaufaatasi ma Molimau a Ieova ua fesoasoani ai i le toʻatele o tagata e foʻia manatu e fia pule i o latou ola. Peitaʻi, e leai se tasi i aso nei faapea ua sao mai mea e mafatia ai i le olaga po o le lotomafatia. O Kerisiano na mafaufau e pule i o latou ola e masani lava ona tauivi ma faalogona loloto o le nofosala ona o le iai o na manatu. O lagona nofosala atonu e faaopoopo atu ai i o latou mafatiaga. O lea e mafai faapefea ona taulimaina na faalogona?

E lelei pe a mātauina e faapea, o nisi o tane ma fafine faamaoni i taimi o le Tusi Paia na faaalia o latou lagona loloto o le lē mautonu e faatatau i le olaga. O Repeka, o le avā a le tamā matua o Isaako, sa iai le taimi na ia mafatia ai i faafitauli faaleaiga, lea na ia faapea mai ai: “Ou te fiu i loʻu ola.” (Kenese 27:46) O Iopu, lea na mafatia i le feoti o lana fanau, na matuā faalētonu lona soifua mālōlōina, o lona tamaoaiga, ma lona tulaga i le lautele, na ia faapea mai: “Ua musu loʻu loto i loʻu ola.” (Iopu 10:1) Na iai le taimi na alaga atu ai Mose i le Atua: “Ia e fasioti lava ia te au.” (Numera 11:15) O Elia, o se perofeta a le Atua, na iai le taimi na ia faapea mai ai: “Ieova e, soia; ia e ave ese loʻu ola.” (1 Tupu 19:4) Ae na taʻua soo foʻi e le perofeta o Iona e faapea: “E lelei ona ou oti, a e leaga ona ou ola.”—Iona 4:8.

Pe na taʻusalaina e Ieova nei tagata taʻitoʻatasi ona o nei faalogona na iā i latou? E leai. Na ia faamauina lava a latou faamatalaga i le Tusi Paia. O lea, e tāua le mātauina e faapea, e leai ma se tasi o na auauna faamaoni na faatagaina o latou faalogona e uunaʻia ai i latou e pule i le ola. Na tāua i latou iā Ieova; na ia finagalo ia latou ola. O le mea moni, e oo lava i le ola o ē amioleaga e manatu mamafa i ai le Atua. Na ia faalaeiauina i latou e suia o latou ala ma “ola pea.” (Esekielu 33:11, NW ) Pe lē sili ea la ona ia finagalo iā i latou o loo manatu mamafa i le mauaina o lona finagalo malie ina ia ola pea!

Ua saunia e le Atua le taulaga togiola a lona Alo, le faapotopotoga Kerisiano, le Tusi Paia, ma le faaeaga o le tatalo. O lenei laina o fesootaʻiga ma le Atua—le tatalo—e lē taitai ona pisi naʻuā e lē maua ai se avanoa e faafofoga mai ai. E mafai e le Atua ma o le a ia faafofoga i tagata uma e faalatalata atu iā te ia i le lotomaulalo, ma le faamaoni. “O le mea lea ia tatou faalatalata atu ai ma le loto tele [“saʻoloto e taulata atu,” NW ] i le nofoālii o le alofa tunoa, ina ia alofaina ai o i tatou, ia maua ai foi le alofa tunoa e fesoasoani mai i ona aso e tatau ai.”—Eperu 4:16.

[Pusa i le itulau 12]

Po ua Maliu Sē e Pele iā te Oe i le Pule i le Ola?

Pe a pule se tasi i le ola, e matuā mafatia mafaufau o le aiga faapea ai ma uō vavalalata. E toʻatele e tuuaʻia i latou ona o le faalavelave ua tupu. E latou te taʻua mea e pei o le: ‘Pe ana seʻi faaalu laʻitiiti lava sina taimi ma ia i lenā aso,’ ‘Pe ana seʻi aua lava neʻi faia aʻu tala ia na fai i ai i lenā taimi’ ‘Pe ana seʻi oʻu toe taumafai atili lava e fesoasoani atu iā te ia.’ O le uiga o ia faamatalaga, ‘Pe a na ou faia lava le mea lea po o le mea lenā, atonu o loo ola mai pea lē pele iā te aʻu.’ Ae, pe e talafeagai ea, le tauaveina o le tuuaʻiga mo se tasi ua pule i lona ola?

Ia manatua, e faigofie tele ona iloaina faailoga o lagona o le pule i le ola ina ua uma ona tupu le faalavelave. Ae i le taimi nei, e lē faigofie ona iloa faailoga a o leʻi pule le tagata i lona ola. Ua taʻua e le Tusi Paia e faapea: “Ua iloa e le loto lona lava tigā, ma e leai se tagata ese e mafai ona auai i lona olioli.” (Faataoto 14:10, Tanakh) I nisi taimi e matuā faigatā lava ona iloa po o le ā le mea o loo i mafaufauga ma lagona o le isi tagata. O le toʻatele o tagata e pule i o latou ola e lē faigofie ona faaalia tonu o latou lagona loloto i isi, e oo lava i tagata e māfana i ai o le aiga.

Ua faapea mai le tusi Giving Sorrow Words e faatatau i faailoga atonu e iloa ai le tagata ua fia pule i le ola: “O le mea moni e masani lava ona lē faigofie le iloaina o na faailoga.” Ua faaopoopo mai le tusi lava lenā faapea e tusa lava po ua e iloa ni nai faailoilo, ae e lē faamautinoaina ai faapea o le a e taofia ai le pule i le ola. Na i lo le faapologaina o oe i na mafaufauga, atonu e te mauaina se faamāfanafanaga i upu a le tupu poto o Solomona e faapea: “O e ua ola, ua latou iloa e oti i latou; a o e ua oti, latou te le iloa se mea.” (Failauga 9:5) E lē o faapuapuagatia lē e pele iā te oe i se afi i seoli. Ma o le matuā tigā o le mafaufau ma faalogona lea na taʻitaʻiina ai o ia e pule i lona ola, ua iʻu. E lē o toe faatigāina o ia; ua na ona ia mālōlō.

E sili la ona taulaʻi atu i le lelei o i latou o loo soifua pea, e aofia ai ma oe. Na faaauau upu a Solomona e faapea: “O mea uma ua e iloa e faia e ou lima, ina faia ia ma lou malosi” a o e ola. (Failauga 9:10) E mafai ona e mautinoa e faapea o le faamoemoe i le ola i le lumanaʻi mo i latou ua pule i o latou ola o loo i aao o Ieova, “le Tamā e ona le alofa mutimuti vale, o le Atua foi e ana le faamafanafanaga uma.”—2 Korinito 1:3. *

[Faaopoopoga i lalo]

[Ata i le itulau 8]

Talanoa atu i se tasi

[Ata i le itulau 10]

E tāua lou ola i isi