Kente—Le Ie o Tupu

TUSIA E LE TUSITALA O LE ALA MAI! I GHANA

E PEI e felelei lima o le tagata laga ie a o lalagaina le ie. A o faafetaui atu le ō o lima i le iʻī o uili ma le paʻō o liva o le laau e lalaga ai ie, e uaʻi atu le tagata lalaga i le ie tuaiti lanu eseese o loo i ona luma. E taofiina e ona tamatamaʻivae manoa; o ia manoa e faagaoioia ai uaea (heddle)—o anesi ia e ō i luga ma lalo e talatala ma faasaʻosaʻo ai filo ua milo faatasi o loo faalalava i le uumi e taʻi 20 futu (6 mita) i luma aʻe o le laau. E lalagaina ma le vave e ona tamatamaʻilima filo lanu eseese taʻitasi o le silika lea o loo faalalava i autafa, ina ia faia aʻe ai se mamanu, ona suʻi faatasi ai lea ma le ie ua uma ona iai.

O le pito ie lea ua uma ona lalagaina e na o le fā inisi (10 senitimita) le lautele. Ae ua aliali mai ma ni lanu feʻilafi ma ni mamanu matuā mananaia. Ua ʻataʻata le tagata laga ie ona o le faamalieina o ia a o iloiloina lana galuega matagofie—o se kente maoʻi.

Se Tomai Faaanamua

Mo le faitau afe o tausaga, na faaaogā ai e tagata popoto se tomai faaanamua i le faia o mea lalaga. O filo sa aumai mai le lino, o le vavae, ma le silika, ia sa masani ona maua mai ai mea e faaaogā mo mea lalaga. O lanu masani sa faia mai i aa ma laulaau, lea na maua ai e tagata laga ie le tomai e fafau aʻe ai ni mamanu faigofie ma ni ata mo a latou galuega.

Na gaosia e tagata lalaga maumau solo o Aferika tamaʻi laau laga ie e feaveaʻigofie mai lea nofoaga i lea nofoaga. I le taʻua ai o ni laau laga ie tuaiti (strip loom), sa lalagaina ai na o ni ie lauiti e na o le taʻi tolu i le lima inisi le lautetele. Ona avane loa lea o nei fasi ie tuaiti uumi i le sosoo faatasi pito, ina ia faia aʻe ai se ie lautele lea e mafai ona aui atoa ai le tino e  pei o se ofu. Sa utaina nei laau feaveaʻi e manu ave avega a o sopoʻia toafa, asa vaitafe, ma aʻea mauga. I le feaveaʻi atu i le auala na uia e tagata faatauʻoa i aso anamua, na avea ai laau laga ie ma taaʻiga malosi i tagata sa faaaogāina.

Le Naunautaʻiga mo se Ie

Na puleaina e tupu ma alii tāua o Aferika i Saute mo le tele o senituri ogaeleele lea na faaigoa e tagata suʻesuʻe Europa o le Gold Coast * ona sa tele ai le minerale. O i inei sa eliina ai le tele o auro, lea na faatamaoaigaina ai tupu o Ashanti ma o latou aiga tupu. I le teuteuina i auro mamafa ma le laʻeiina o ie na lalaga faapitoa, na faaalialia atu ai e nei tupu ma o latou alii tāua lo latou tulaga tamaoaiga, le malosi, ma le pule, i luma o o latou tagatānuu. O le ie mauagatā lea e laʻeiina e nei taʻitaʻi na taʻua o le kente, o se upu atonu na faauiga atu i le lalagaina o le ie e pei o se ato. O isi ituaiga o tagata sa i le Gold Coast na latou lalagaina foʻi ie e lauiti, ae i tupu o Ashanti, na oo ina avea le ie o le kente ma faaataga o le tulaga mamalu ma le tautupu.

O tagata laga ie o le Gold Coast sa faaaogāina lava le ie vavae lea sa maua lava i inā. E na o vulu lanumoana sa maua. O nei vulu lanumoana sa lalagaina ma le ie vavae lanupaʻepaʻe e faia aʻe ai laina ma poloka o ni mamanu faigofie mo tagata o le atunuu.

Sa lē o tagata uma na mafai ona lalagaina faaninii le ie o tupu, o le kente. Na faamaopoopoina ni vaega o tagata tomai e gaosia ma faia aʻe ie anagatā e faaaogā mo tupu. O le auala sa lalagaina ai sa matuā lē faailoaina solo ma na lē taitai ona mamulu atu i se isi. Sa leʻi faatagaina uma isi tagata lalaga e lalagaina ia ituaiga o mamanu ma ata ia sa faia faapitoa mo laʻei o se tupu ma lona aiga ma ē e tautua iā te ia. E oo i le faitau selau ie e maua e se tupu, e tofu lava le ie ma ona ata ma mamanu e mataʻina ai. E masani lava, e na o le faatasi lava ona ofuina e le tupu se ie i nofoaga faitele.

O le Saʻiliʻiliga mo ni Lanu

I le senituri lona 16, na amata ai ona aliali mai se isi ituaiga o ie i le Gold Coast. O lenei ie fou sa leʻi lalagaina i laau laga ie i Aferika ae sa faia mai i isi atunuu ma avatu e seila o ē na saʻili mo lei, auro, ma ni tagata e avea ma pologa. O le ie lea na avatu i atunuu i fafo sa iai ni filo e lanu sesega, o ni lanu e tosina gofie i ai le vaai. E leʻi umi lava, ae avea loa lenei ie sa lalagaina i le tele o filo lanumūmū, lanusamasama, ma le lanumeamata ma oloa e sili ona taugatā. Sa toʻalaiti i latou na mauaina ni mea e faatauina mai ai na ie taugatā mai tagata faatauʻoa Europa. Sa na o tagata mauoloa o Ashanti, o ē sa pulea le faatauina atu o le auro, lei, ma tagata e fai ma pologa, i  vaa folau sa faatalitali ane i le talafatai, na mauaina ni mea e faatau mai ai ie. Peitaʻi sa leʻi faanaunau tupu o Ashanti ma ona alii tāua i ie lalaga.

E mauaina loa le ie, ona galulue punouaʻi loa lea o tagata lalaga i le talaina ma le seʻiina o filo lanu ia o loo mananaʻo i ai, ae tiaʻi le ie e totoe. O nei filo taugatā e toe lalagaina ai ofu o le aiga tupu e tagata laga ie. A o faateleina lanu eseese o ie e maua mai, e faapena foʻi ona tuputupu aʻe ni metotia ma ni auala fou, ia e uunaʻia ai tagata laga ie e faatino lo latou sogasogā ma o latou tomai faapitoa i mea lalaga sa leʻi faapea ona iai muamua. O tagata popoto laga ie mai isi ituaiga sa faafaigaluegaina e tupu o Ashanti, lea na iʻu ina gaosiaina ai ie kente e lē mafai ona faatusalia lona aulelei.

O mamanu e tai pei o ni iʻa, manufelelei, fualaau ʻaina suamalie, laulaau, lā goto, nuanua, ma isi lava vaaiga faalenatura, ua faia aʻe ai ni ata ua lalagaina ma le māeʻaeʻa ma e iai o latou uiga faafaatusa. O ie ia e lalagaina ai filo lanu auro e faaata mai ai le tamaoaiga, o le lanumeamata e iai le uiga o le fou, o le uliuli e faailoa mai ai le faanoanoa, o le mūmū e faailoa mai ai le ita, ma le lanu siliva e faaata ma ai le mamā ma le olioli.

E lalagaina e tagata lalaga se ie se tasi ma e aunoa ma le fiugofie pe faatopelauina mo le tele o masina, i le iloaina e faapea o le iʻuga o la latou galuega o le a fua ai le lelei o lo latou tomai ma lo latou sogasogā. Sa lē tele se manaʻoga mo sea ituaiga o ie, auā sa toʻaitiiti i latou na mafai ona faatauina le ie mauagatā ma le taugatā o le kente.

Le Kente Faaonapōnei

A o faagasolo taimi, na amata ai ona mou atu le pule malosi a tupu ma o latou alii tāua malolosi. Sa leʻi toe tau manaʻomia ona faaesea se aiga tupu mai tagata lautele i o latou ofu. Sa oo ina manaʻomia tele lenei ie matagofie, a o amata ona faaaogāina i so o se mea lava. Ina ua faatopetope le lalagaina e tusa ai o le manaʻoga tele ua iai, na amata ai ona fai ifo le tulaga anagatā, le tomai o tagata lalaga, ma le tau o le kente.

I aso nei, o le tele o le kente ua lalagaina mai i filo e ese mai filo maoʻi ma ua faaaogāina mo le gaosiga tele o ato, fusiua, fusipaʻu, pulou, ma ofu. E toʻaitiiti lava tagata lalaga o loo faia le ie o le kente i auala faaanamua ia e tele galuega ma umi le taimi e alu ai. Ua teuina nei kente tuai anagatā ma faasolo atu i lea tupulaga ma lea tupulaga i aiga. O le mea moni, ua mavae atu aso na avea ai le kente o se galuega sili ona lelei ma le feʻilafi lea sa faia mai i se laau laga ie ma sa viviia o se laʻei o tupu.

[Faaopoopoga i lalo]

[Ata i le itulau 22]

O laau laga ie e feaveaʻigofie ma māmā

[Ata i le itulau 23]

E faaaogāina e le tagata laga ie ona tamatamaʻivae e faagaoioi ai uaea (heddle), po o anesi