Le Moa—E Tele ma Taatele

TUSIA E LE TUSITALA O LE ALA MAI! I KENYA

O LE moa, atonu o se manu lea e aupito sili ona taatele i le lalolagi. E tusa ai ma fua faatatau, e sili atu i le 13 piliona moa o loo iai! E matuā naunau foʻi le toʻatele i lona aano, e sili atu i le 73 piliona pauna (33 piliona kilokalama) o aano o moa e faaaogāina i tausaga taʻitasi. E lē gata i lea, o matuāmoa, e maua mai ai le 600 piliona fuāmoa i tausaga taʻitasi i le lalolagi aoao.

I atunuu i Sisifo, e tele anoanoaʻi moa ma e lē taugatā. I le faitau sefulu o tausaga ua mavae, na folafola atu ai i ē na palota i le Iunaite Setete e faapea, o le a taugofie moa mo aiga taʻitasi pe afai e palota uma i se sui faapitoa na faatulaʻi mai. Ae peitaʻi, i aso nei, ua lē o toe avea le moa ma meaʻai taugatā lea sa na o le toʻaitiiti lava tagata e mafai ona maua. Na faapefea ona mauagofie ma taatele lenei manu iloga? Ae faapefea atunuu e sili atu ona matitiva? Pe faamata e iai se avanoa e mafai ona latou maua ai lenei anoanoaʻi o moa?

Le Faamatalaga e Faatatau i le Moa

O le moa, e tupuga mai i le moa ʻaivao mūmū mai Asia. Sa leʻi pine ae iloa e tagata le faigofie ona faalata o le moa. E lētioa ona taʻua e Iesu i le 2,000 tausaga ua mavae le auala e ofaofataʻi ai e le moa lana toloaʻi i lalo o ona apaʻau e puipuia ai. (Mataio 23:37; 26:34) O le faaaogāina o sea tala faatusa, ua faaalia ai sa masani lelei lava tagata lautele i lenei manu. Ae na faatoʻā aliaʻi mai le anoanoaʻi o moa ma fuāmoa i faiga faapisinisi i le senituri lona 19.

I aso nei, ua sili mamao atu ai lava ona naunau tagata i le aano o le moa na i lo o aano o isi manu ʻaina e fai apaʻau . O loo fafagaina e le faitau miliona o aiga ia moa—e aofia ai aiga i le taulaga—mo le faaaogāina i meaʻai ma le faatau atu. O le mea moni, e laʻitiiti lava ni manu o loo mafai ona faafananau mai i vaega eseese o le lalolagi e pei o moa. O le tele o atunuu ua latou atiina aʻe ni ituaiga o moa e fetaui ma tulaga o o latou tau ma manaʻoga. O nisi o nei manu e aofia ai: le ituaiga o le Australorp a Ausetalia; le moa lauiloa o le Leghorn, na tupuga mai le Metitirani ae taatele lava i le Iunaite Setete; le New Hampshire, le Plymouth Rock, le Rhode Island Red, ma le Wyandotte, na faafanafanau uma lava i le Iunaite Setete; ma le moa o le Cornish, le Orpington, ma le Sussex, mai Egelani.

O metotia auiluma faasaienisi i le faafeusuaʻiina o meaola, ua avea ai le tausia o moa o se tasi o faiga tau faatoʻaga e sili ona taulau. I le  Iunaite Setete, ua faaaogā ai e le ʻaufailafumanu ia metotia e pulea lelei ai le fafagaina ma le tuuina o moa i pa uaea, faatasi ma faiga faasaienitisi e taofia ai faamaʻi. E toʻatele tagata ua latou faitioina le anoanoaʻi o nei faiga faatekinisi e faapea o ni faiga lē alofa. Ae e lē o mafai ona taofia ai ʻaufailafumoa mai le atiina aʻe atili o auala aogā i le faafanafanauina o nei manu. O le poto faatekinisi i aso nei ua mafai ai e le na o le toʻatasi o se tagata ona tausia moa mai le 25,000 e oo i le 50,000. E na o le tolu lava masina e tausia ai ia moa ae mafai loa ona maua le mamafa e mafai ai ona faatauina atu i maketi. *

Se Puna o Aano mo Taumafataga

I le asiasi atu i le toetoe lava o faletalimalo uma, faleʻaiga, po o faleoloa i nuu e faatau ai meaʻai ma meainu, e seāseā lava misia le moa mai i a latou ʻaiga. O le mea moni, o le tele o faleʻaiga e faatau atu ai meaʻai i le lalolagi atoa, o la latou meaʻai faapitoa lava o le moa. E iai lava nuu o loo avea ai pea le moa o se taumafataga faapitoa i a latou faatasitasiga faapitoa. Ua atiina aʻe foʻi i nisi atunuu ia auala maoaʻe i le kukaina o le moa, e pei o Initia. O meaʻai e pei o le moa e kuka faatasi ma le pepa feū mūmū, e taʻua o le lal murgi; moa ua tipitipi faauumi, kurgi murgi; ma moa ua kukaina faatasi ma le tele o fiu, adrak murgi, e matuā susua i le taumafa!

Aiseā ua naunau tele ai i le moa? O se tasi o māfuaaga, ona e tau leai ni aano o manu e ʻaina e mafai ona faafefiloi faatasi ma mea manogi eseese e matuā manaia lava i le ʻai, e pei o le moa. O le ā le ituaiga o faiga e te manaʻo e kukaina ai le moa? Pe falai, tao i le ogaumu, papakiū (B.B.Q.), falai muamua ona kuka lea i le ausa, pe faasitiū? E so o se tusi kuka lava e te suʻe i ai, atonu o le a e maua ai le tele o auala eseese ua fuafuaina ina ia sili ona manogi ai vaega eseese o le moa i le taumafa.

Ona o le mafai ona maua i le tele o atunuu, ua faapena ai foʻi ona lē taugatā tele le moa. E fiafia foʻi i ai i latou o loo fuafuaina meaʻai, talu ai o loo iai polotini, vaitamini, ma minerale, na e matuā tāua mo le tino o se tasi. Ae o le moa foʻi, e laʻitiiti calories, ma e lē tele foʻi sona gaʻo.

 Fafagaina o Atunuu e Lē Lava le Tamaoaiga

O le mea moni, e lē o atunuu uma e matuā tele ai ni moa mo le fofoga taumafa. E tāua lenei manatu pe a vaai atu i le lipoti a se vaega o le Faalapotopotoga Faasaienisi ma le Faatekinisi Tau Faatoʻaga, lea na faapea mai: “O le faitau aofaʻi o le lalolagi ua manatu i ai e faapea, e oo atu i le tausaga e 2020, ua faateleina i le 7.7 piliona . . . Ae peitaʻi, o le vaega toʻatele (95%) o le faitau aofaʻi ua valoia o le a faateleina i atunuu tauatiaʻe.” Ma o lenei faamatalaga ua oo lava ina sili atu ona iai sona uiga tāua pe a e manatu i le 800 miliona o tagata o loo mafatia i le maʻi paee ona o le leai o ni meaʻai tatau!

Ae peitaʻi, e toʻatele tagata atamamai ua lagona e faapea, e mafai e le moa ona faia se vaega tele i le fafagaina o nei tagata fia aai ma i le mauaina ai o tupe o loo matuā manaʻomia e le ʻaufailafumoa. O le faafitauli, e matuā faigatā moni lava i le ʻaufailafumoa matitiva ona tausia ni lafu moa tetele. O le isi mea, i atunuu matitiva, e tele lava ina tausia nei lafumoa i nofoaga laiti, i nuu i tua ia po o tuāfale foʻi. Ma i na atunuu, e seāseā lava tuuina moa i ni fale e puipuia ai. E taaloa lava moa i le aso atoa, ma sua solo mo ni meaʻai, ma foʻi atu i aiga i le pō, o nisi taimi, e momoe i luga o se laau po o totonu o ni pa uaea.

E lē o se mea la e ofo ai auā o le tele lava o moa e tausia faapena, e mamate—o nisi, ona ua maua i le faamaʻi moa e mamate ai o le Newcastle, a o isi e ʻai e manu ʻai moa, ma tagata. O le toʻatele o le ʻaufailafumoa e lē iloa ma e leai foʻi ni tupe e tausia ma fafaga lelei ai a latou lafumoa, ma fai ni fale talafeagai mo a latou moa, pe puipuia i latou mai faamaʻi. O le māfuaaga lea ua faia ai ni polokalame e fesoasoani ai i le aʻoaʻoina o le ʻaufailafumoa i atunuu tauatiaʻe. Mo se faaaʻoaʻoga, o le Faalapotopotoga a Malo Aufaatasi mo Meaʻai ma Faatoʻaga le (FAO), na amataina talu ai nei se polokalame e lima tausaga “ina ia aogā mo i latou e lē tagolima i nuu i tua i Aferika e ala lea i le faateleina o lafumoa.”

E lē o iloa lava i le taimi nei po o le ā se mea o le a iʻu i ai na taumafaiga lelei. O lea la, o se tulaga e lelei mo tagata i atunuu mauʻoa ona mafaufau i le mea moni e faapea, o se mea taatele e pei o se fasi moa, atonu o se mea e seāseā ona gafatia e le toʻatele o tagata o le lalolagi. Mo tagata faapena, o le manatu faapea ‘o le a ʻai moa uma aiga,’ e ono foliga mai ua na o ni moomooga lē taunuu.

[Faaopoopoga i lalo]

[Pusa/Ata i le itulau 27]

Auala Saogalemu e Taulimaina ai Moa Mata

“O moa mata, e mafai ona nonofo ai ia ni manu ninii e āfaina ai, e pei o salmonella, o lea, e tāua tele le saunia lelei. Ia fufulu i taimi uma ou lima, le laupapa e tipi ai moa, naifi ma le seleulu i le vaivevela ma le fasimoli, a o leʻi loteina moa ma pe a uma foʻi. E fautuaina le faaaogāina o se laupapa tipi meaʻai e mafai ona fufulu i se vai e matuā vevela lava . . . ma afai e mafai, ia teu le laupapa lea ia tau lava o moa mata e tipi ai. Ia matuā faaaluese lelei le ʻaisa o moa a o leʻi faavelaina.”—The Cook’s Kitchen Bible.

[Ata i le itulau 25]

O nisi ituaiga o moa o le “White Leghorn,” “Gray Jungle Fowl,” “Orpington,” “Polish” ma le “Speckled Sussex”

[Ē Ana le Ata]

O moa uma vaganā ai le White Leghorn: © Barry Koffler/www.feathersite.com

[Ata i le itulau 26]

Ua faia taumafaiga ina ia fesoasoani i le ʻaufailafumoa i atunuu tauatiaʻe ina ia faateleina lafumoa

[Ata i le itulau 26]

I le Iunaite Setete, o le 90 pasene o moa e tausia auā le fofoga taumafa