Le Auala e Mafai Ona Malupuipuia Lelei ai Meataumafa

PE E lamatia pe a taumafa? Ona o nisi o fuainumera faamaumauina, e te ono faia ai se faaiʻuga e faapea, ioe, e lamatia. E tusa ai ma le lipoti a le Faalapotopotoga o le Soifua Mālōlōina i le Lalolagi (WHO) e faapea, e tusa ma le 130 miliona tagata o le vaega o Europa o loo vaaia e le Faalapotopotoga o le Soifua Mālōlōina i le Lalolagi, ua aafia i tausaga taʻitasi i faamaʻi e māfua mai i meaʻai. I Peretania lava ia, i le 1998, na lipotia mai ai le sili atu i le 100,000 maʻi na māfua ona o le taumafaina o meaʻai ua faaleagaina—ma e tusa ma le 200 tagata ua maliliu ai. O se fua faatatau e faapea, i le Iunaite Setete, e tusa ma le 76 miliona faamaʻi na māfua mai i meaʻai, ma i na tulaga, e 325,000 na faataotolia ai i le falemaʻi, ma e 5,000 na maliliu ai.

 I le lalolagi atoa, e faigatā lava ona maua ni faamatalaga saʻo. Ae peitaʻi, ua lipotia mai e le Faalapotopotoga o le Soifua Mālōlōina i le Lalolagi e faapea, i le 1998, e tusa ma le 2.2 miliona tagata na maliliu ona o faamaʻi o le manava tatā—o le 1.8 miliona o i latou o tamaiti. Ua mātauina i le lipoti e faapea: “O le tele o nei faalavelave, e mafai ona faapea atu, e māfua mai i le faaleagaina o meaʻai ma vaiinu i vailaau.”

O nei fuainumera e foliga mai e matuā telē lava. Ae po o le a faapopoleina ai ea oe e tusa o le saogalemu o au lava taumafa i nei fuainumera? Atonu e leai. Seʻi manatu i se isi faaaʻoaʻoga. I Ausetalia i tausaga taʻitasi, e 4.2 miliona faamaʻi e māfua ona o meaʻai—pe e tusa ma le 11,500 i aso taʻitasi! Atonu o se fuainumera telē lenā i lou manatu. Ae seʻi mafaufau lava i ai mai se isi itu. E taumafa e tagata Ausetalia le tusa ma le 20 piliona ʻaiga i le tausaga; ma e mai i na ʻaiga, e itiiti ifo mai le tasi o vae limasefulu o le pasene e tasi e iʻu i se maʻi. I se isi faaupuga, e matuā laitiiti lava le lamatiaga o loo iai i na ʻaiga taʻitasi.

E ui i lea, o loo iai moni le lamatiaga ma ia nofouta i ai. O le ā ua māfua ai ona mamaʻi ona o meaʻai, ma o le ā e mafai ona fai ina ia faaitiitia ai le lamatiaga?

Pogai o Faamaʻi e Māfua Mai i Meaʻai

Ua taʻua i le mekasini o le Emerging Infectious Diseases le anoanoaʻi o faamaʻi e tuufaasolo mai i meaʻai, e sili atu i le 200. Ae e lē tele naʻuā ni siama  ua māfua ai na faamaʻi uma. E tusa ai ma le faamatalaga a Dr. Iain Swadling, o se alii ofisa e faigaluega i le Auaunaga Faavaomalo mo Faamatalaga Tau i Meaʻai e faapea, e tusa ma le 90 pasene o maʻi uma e māfua mai i meaʻai, atonu “e itiiti ifo i le luasefulu fā” ituaiga o meaola ninii o loo maua ai. Ua faapefea ona sao atu i meaʻai nei ituaiga o siama eseese ua māfua ai faamaʻi—o vairusi (viruses), paketeri (bacteria), parasite (parasites), mea oona (toxins), ma isi lava mea?

Ua faamalau auaʻi mai e Dr. Swadling ia auala e aupito taatele e lima ua faaleagaina ai meaʻai: “O le faaaogāina o meaʻai mata ua leaga; o le saunia e tagata o loo iai se siama ia meaʻai; o le lē lava o mea e teu ai meaʻai faapea meaʻai ua fai si umi talu ona saunia ae e leʻi taumafaina; le faaleagaina o meaʻai i le taimi e saunia ai; le lē vela lelei po le lē lava o le faavevelaina o meaʻai.” E ui e foliga mai o se mea e faapopoleina ai i lenā faamatalaga, ae e ono foliga mai foʻi o loo faailoa mai ai se tala lelei e matuā fiafia ai. O le tele o faamaʻi e māfua mai i meaʻai, e faigofie lava ona puipuia. Ina ia iloa le mea e mafai ona e faia ina ia faamautinoa ai le saogalemu o meaʻai o loo e taumafaina, ia mātau le pusa i le itulau e 8 ma le 9.

Faia o Filifiliga Paleni

I le vaai atu i lamatiaga eseese ma popolega e uiga i meaʻai, ua filifili ai nisi tagata i aso nei e faaalu le taimi e faatau mai ai, sauniuni, ma taumafaina le tele o meaʻai a o fou. Afai e talafeagai ma oe lenā tulaga, saʻili ia faleoloa po o maketi i lou vaipanoa e faatau atu ai fuālaau fou e lē fanaina i ni vailaau. Ua faamatala mai e se tusi mo tagata faatau e faapea: “O le toʻatele o tagata faatau, e latou te faafesootaʻia tagata o ē e faatau atu a latou faaeleeleaga—pe i maketi e faatasi ona tatala i le vaiaso [e faatau atu ai faaeleeleaga fou] po o fale foʻi e saunia ai meaʻai—ina ia faatau mai ai mea a o fou lava ma ia vaavaai foʻi i le gaosiga o meaʻai ma le mea e amata saunia mai ai.” E aogā lenei faiga pe a faatau mai ia aano o manu fasi.

 I se auala faapena, atonu e sili ona faatau mai meaʻai i lou vaipanoa pe a oo i le taimi o fuata o laau, auā atonu o le taimi aupito sili lea ona lelei ai meaʻai. Ae peitaʻi, ia iloa foʻi, afai e te tausisi i lenā tulaga, o le a e melea ai la le filifilia o le tele o fuālaau ʻaina ma fuālaau faisua i le tausaga atoa.

Pe e tatau ona e taumafa i meaʻai e lē fanaina i ni vailaau? O lau lava lenā filifiliga. E toʻatele tagata e fiafia i meaʻai e lē faaaogāina ai ni vailaau, e lē taumatea ua lē faamoemoeina e nisi le poto fou faatekinisi lea e faia ai meaʻai i fale e gaosi ai. Ae e lē o tagata uma foʻi e ioe faapea, e lelei mo le taumafa laau mai faatoʻaga ia e lē fanaina i vailaau.

Po o ā lava meaʻai e te manaʻo i ai, ia iloilo lelei mea e te faatauina mai. Na taʻua i le nusipepa faalevaiaso o le Die Zeit le popolega o se tasi tamaʻitaʻi tomai e faapea: “I so o se mea lava e faatau ai meaʻai, e na o le pau lava le mea e vaai i ai le tagata faatau, o le tau.” E lelei le iloa o le tau, ae ia iloiloina foʻi ma le lisi o mea o loo faia ai. Ua fuafuaina e faapea, e toetoe lava o le ʻafa o tagata e faatauina meaʻai i atunuu i Sisifo, e latou te lē faaaluina se taimi e faitau ai faamatalaga aogā na o loo tusia i pepa e faapipii i meaʻai. E moni, i nisi o atunuu, e matuā leai lava ni pepa o ni faamatalaga e faapipii ai i nisi meaʻai. Ae afai e te manaʻo i meaʻai lelei, ona fai lea o le mea e te mafaia i le iloiloina lelei o faamatalaga aogā i mea o loo faia ai na meaʻai.

Po o ā lava meaʻai e te filifilia e te taumafa ai, atonu e manaʻomia ona e lotomalie i nisi taimi e ola e tusa ai ma mea o loo maua i le atunuu o loo e nofo ai. O le mea moni, i le toʻatele o tagata i aso nei, e matuā faigatā, taugatā, faamaʻimau taimi, ma tele ai faafitauli i le faamautinoaina o loo latou taumafaina na o meaʻai e mautinoa ua lelei i vala eseese e pei ona taʻua i luga.

Pe e oo ifo ai iā te oe se manatu e faapea ua faalētonu le lalolagi i aso nei? Ioe, o le tulaga moni lava lenā o loo iai. Ae peitaʻi, o le tala fiafia, ua lē o toe umi se taimi ona suia loa lea o mea i se tulaga e sili ona lelei.

[Pusa/Ata i le itulau 18, 19]

Laasaga E Mafai Ona E Faia

▪ Fufulu. Ia mautinoa ua fufulu ou lima i se vai vevela ma se fasimoli a o leʻi saunia se meaʻai. Ia faamautinoa foʻi ua fufulu ou lima pe a uma ona faaaogāina le falelētaʻua, pe a uma ona sui le napekini o se pepe pe soloi le isu, pe loteina foʻi ni manu e aofia ai fagafao. Ia fufulu mamā ipu, laupapa tipipovi, ma luga o fata i se vaivevela ma se fasimoli pe a uma ona saunia meaʻai—aemaise lava pe afai na loteina ni fasipovi mata, moa, po o meaʻai mai le sami. Ua fautuaina e le mekasini o le Test le “fufuluina o fualaau ʻaina mata ma fualaau faisua i se vai mafanafana,” e aveese ai le vailaau na fanaina ai na e pipii i lau o laau. I le tele o fualaau, o le auala sili lava e faamamā ai meaʻai, o le fisieseina, o le fofoʻe ese ina o paʻu o fualaau, ma le faapunaina. Pe a faaaogā letisi (lettuce) ma kapisi, aveese ma tiaʻi lau na e pito i tua.

▪ Faavela lelei. Afai e sili atu i le 160° Fahrenheit [70°C] le vevela i totonu o meaʻai, e tusa lava pe puupuu le taimi, ae o le a mamate uma ai le tele o meaola ninii, o vairusi ma siama. O moa, e ao ona faavelaina mo se vevela e sili atu ma le 180° Fahrenheit [80°C]. O meaʻai e faavevela, e tatau ona oo atu i le 165° Fahrenheit [75°C], pe e tatau foʻi ona matuā vevela ma pupuna. Aua le taumafaina moa e leʻi vela lelei totonu, o fuāmoa e leʻi vela le lega po o le niu, po o iʻa e leʻi vela lelei e lē o mafai ona e vaevaeina i se tui.

▪ Tuu eseese meaʻai. Ia tuu eseese fasipovi mata, o moa, po o meaʻai sami mai isi meaʻai—i taimi e faatau mai ai, e faapena foʻi le teuina ma le sauniunia. Aua le faasisinaina pe faatafeina foʻi ia sua o aano o manu i luga o isi meaʻai. E lē gata i lea, aua lava neʻi tuuina ia meaʻai ua uma ona faavela i se ipu sa iai fasi povi mata, iʻa, po o moa, seʻiloga lava ua uma ona fufulu mamā lenā ipu i se vaivevela ma le fasimoli.

▪ Teu ma faamālūlū lelei meaʻai. E mafai e le pusaʻaisa ona taofia le tutupu o siama mataʻutia, ae o le mālūlū e tatau ona 40° Fahrenheit [4°C]. E tatau ona 0 Fahrenheit [-17°C] le mālūlū o le vaega e faaʻaisa ai. O meaʻai e vave ona leaga, e tatau ona tuu i le pusaʻaisa i totonu o le lua itula a o leʻi faaaogāina. Afai e laulau meaʻai a o leʻi oo i le taimi o le taumafataga, ia ufiufi uma meaʻai ina ia aua neʻi sao i ai ni lago.

▪ Ia faaeteete pe a ō e aai i faleʻaiga. I se saʻiliʻiliga na faia, i nisi o atunuu tau ati aʻe, e mai le 60 i le 80 pasene o faamaʻi e māfua mai i meaʻai e kukaina ma faatau mai i isi nofoaga. Ia faamautinoa o so o se faleʻaiga lava e te alu i ai, ia talafeagai lona tulaga ma tapulaa tau i le soifua mālōlōina o loo manaʻomia e le tulafono. Ia ota fasipovi ua vela lelei. Pe afai e ave ni meaʻai i le fale, ia faamautinoa ua taumafaina i totonu o le lua itula mai le taimi na e faatauina ai. Afai e sili atu i le lua itula, ia toe faavevela lelei meaʻai i le vevela e tusa ma le 165° Fahrenheit [75°C].

▪ Ia lafoaʻi meaʻai e masalomia ua leaga. Afai e te lē o mautinoa po ua leaga po o lelei nisi o meaʻai, e sili le mao i mea lelei ma lafoaʻi. E moni, e lē o se faiga atamai le faamaʻimauina o meaʻai lelei. Ae e sili atu ona tele mea e alu pe a maʻi ona o le leaga o meaʻai.

[Ē Ana le Ata]

—E tele lava ina faavae mai i le Food Safety Tips, ua saunia e le Komiti Faatekinisi mo le Saogalemu o Meaʻai (Food Safety Technology Council) i le Iunaite Setete.