Alu i mataupu o loo iai

Alu i le lisi o mataupu

Le A‘oa‘o Atu o Faataulaga ma Lu‘i

Le A‘oa‘o Atu o Faataulaga ma Lu‘i

Le Aʻoaʻo Atu o Faataulaga ma Luʻi

“E faatalitalia i le galuega o le aʻoaʻo atu le tele naʻuā o mea, peitaʻi e masani lava ona itiiti . . . se faamālō mai le lautele e mauaina e faiaʻoga tuutoina o la matou aʻoga.”—Ken Eltis, Iunivesite o Sini i Ausetalia.

E AO ona taʻutino atu e faapea o lenei “galuega sili ona tāua,” e pei ona taʻua ai, e aumaia ai le tele o luʻi—mai i totogi lē talafeagai e oo atu i potu aʻoga tulaga faalētonu, le anoanoaʻi o meaaʻoga ma vasega e ese le toʻatele; mai le lē faaaloalo ma faiga sauā i le aunoa o se manatu mamafa faamātua. Ua faapefea ona feagai nisi o faiaʻoga ma nei luʻi?

Le Augapiu o se Faaaloalo

Na matou fesiligia ni faiaʻoga se toʻafā mai le Aai o Niu Ioka, po o ā ni mea latou te manatu o ni faafitauli matuiā. Na latou aufaatasi e tali mai: “O le augapiu lea o se faaaloalo.”

I le faamatalaga a William o Kenya, e oo lava foʻi i Aferika ua suia ai lenā tulaga. Na ia faapea mai: “O le aʻoaʻiina o fanau ua faasolo ina faaitiitia. A o oʻu tuputupu aʻe [pe ā nei ma le 40 ma ona tupu ona tausaga], sa aofia faiaʻoga i ē na sili ona faaaloalogia i atunuu o Aferika. Na masani ona vaai ē talavou ma tagata matutua i faiaʻoga o ni faaaʻoaʻoga lelei. Ua faasolo ina faaitiitia nei lenā tulaga faaaloalo. Ua taaʻina mālie atu tagata talavou i tū masani a atunuu i Sisifo, e oo lava i nuu maotua o Aferika. I ata tifaga, ata vitiō ma lomiga ua faaalia mai ai o le augapiu o se faaaloalo mo le pule o se mea e iloa ai le toa.”

Ua faapea mai Giuliano, o lē o loo faiaʻoga i Italia: “Ua aafia tamaiti i le agaga o le fouvale, le faatautee, ma le lē usiusitai lea o loo salalau atu i le lalolagi atoa.”

Fualaau Faasāina ma Faiga Sauā

E faanoanoa e faapea atu, ua avea fualaau faasāina ma faafitauli i aʻoga—o lona tulaga matuā matuiā lea na māfua ai ona tusi mai LouAnne Johnson o se faiaʻoga ma o se tusitala mai le Iunaite Setete: “Ua iai i faasologa o mataupu e aʻoaʻoina i le toetoe lava o aʻoga uma, le ʻalofia o le faaaogāsesēina o fualaau faasāina, e amata mai lava i aʻoga faataʻitaʻi. [O upu faasisipa o ā matou.] Ua sili atu le iloa o tamaiti e faatatau i fualaau faasāina i lo le toʻatele o tagata matutua.” Ua ia faapea mai atili: “O tamaiti aʻoʻoga e iai lagona lē mautonu, le lē alofagia, tuua toʻatasi, le fiu, po o le leai o se uiga mautinoa iā i latou lava, e tele ina foliga mai o loo latou faaaogāina fualaau faasāina.”—Two Parts Textbook, One Part Love.

Na fesili Ken, o se faiaʻoga i Ausetalia e faapea: “E faapefea ona feagai o tatou faiaʻoga ma le aʻoaʻoina o se tamaitiiti e iva tausaga ua iloa ona faaaogā fualaau faasāina mai i ona lava mātua ma o loo ia faaaogāina nei?” O Mikaele, e pe ā ma le 30 ma ona tupu ona tausaga, o loo faiaʻoga i se aʻoga i Siamani. Ua ia tusi e faapea: “E tusa ai o le faatauina o fualaau faasāina i aʻoga, matou te iloa lelei o le mea lenā o loo tupu, ae e seāseā lava ona maua.” Na ia faaopoopo mai foʻi i le leai o ni aʻoaʻiga lea ua “faamaonia i se uiga taatele o le faaleaga mea,” ma sa ia faapea mai atili: “Ua tusitusi solo laulau ma puipui, ma faaleagaina meafale. Sa aveina nisi o aʻu tamaiti aʻoga e leoleo ona o le gāoi i faleoloa po o isi lava mea matagā. E lētioa ona tele le gaoi i le aʻoga!”

E faiaʻoga Amira i le Setete o Guanajuato i Mekisikō. Ua ia taʻutino mai: “O loo matou feagai ma faafitauli o faiga sauā ma le aafia i fualaau faasāina i aiga lea ua aafia tuusaʻo ai tamaiti. Ua latou iai i le lotolotoi o se siʻomaga o loo aʻoaʻoina ai upu masoā ma isi amioga leaga. Ua avea le mativa ma se isi faafitauli matuiā. E ui lava e lē totogia aʻoga i inei, ae e tatau lava ona faatau e mātua api aʻoga, peni, ma isi meaaʻoga. Ae o meaʻai lava e tatau ona faamuamua.”

Fana i Aʻoga?

I le Iunaite Setete e tusa ai o faalavelave talu ai ia na tafanaina ai nisi i aʻoga, ua faamatilatilaina mai ai le lē avea o faiga sauā e faaaogāina ai fana ma tamaʻi faafitauli i lea lava atunuu. Ua faapea mai se tasi o lipoti: “I le fua atu i ai e tusa ma le 135,000 fana na aumaia i aʻoga e 87,125 i le atunuu i aso taʻitasi. Ina ia faaitiitia le aofaʻiga o fana e aumaia i totonu o aʻoga, ua faaaogāina ai e leoleo ni masini e suʻeina ai auupega, o mea puʻeata e vāai ai, aemaise lava taʻifau ua toleniina e sosogia fana, le suʻeina o kapoti, o pepa faamaonia, ma le faasāina o le aumaia o tamaʻi atopaʻu i aʻoga.” (Teaching in America) O na fuafuaga mo le saogalemu ua fesili ai e faapea se tasi, Po o tatou talanoa ea e faatatau i aʻoga po o falepuipui? Ua faapea mai atili le lipoti, e silia ma le 6,000 tamaiti ua tutuliesea ona o le aveina o fana i aʻoga!

O Iris, o se faiaʻoga i le Aai o Niu Ioka, na ia faailoa mai i le Ala Mai!: “E nanā mai e tamaiti auupega i aʻoga. E lē mafai e masini e suʻeina auupega ona taofia le aumaia o auupega. O le faaleagaina o mea totino i aʻoga o le isi lea faafitauli matuiā.”

I le ʻalofiaina o lenei siʻomaga solitulafono, ua taumafai ai faiaʻoga manatu mamafa e tuuina atu aʻoaʻoga ma tapulaa tau amio. E lētioa a maua i le lotomafatia ma vaivai le toʻatele o faiaʻoga. O Rolf Busch, o le peresitene o le Asosi o Faiaʻoga i Thuringia i Siamani, na faapea mai: “E toetoe lava o le tasi vae tolu o le miliona o faiaʻoga i Siamani ua mamaʻi ona o le lotomafatia. Ua lagona le vaivai i le galuega.”

Tamaiti ua Maua a Latou Pepe

O le isi faafitauli matuiā o faiga faaleituaiga lea o loo faia e talavou. O George S. Morrison, o le tusitala o le Teaching in America, ua faapea mai e tusa ai o lenā atunuu: “E pe ā ma le tasi le miliona o talavou (11 pasene o teineiti e taʻi 15-19 tausaga) ua maua i le maʻitaga i tausaga taʻitasi.” O le Iunaite Setete le atunuu tamaoaiga e pito sili ona maualuga le faitau aofaʻi o talavou ua maua i le maʻitaga.

Ua faamautinoa mai e Iris lenei tulaga, o lē na faapea mai: “O mea lava e talanoa i ai talavou o feusuaʻiga ma patī. Ua avea o se mea e pupū i ai. Ua matou maua i komepiuta i aʻoga le Initineti i le taimi nei! O lona uiga ua faaaogā ai polokalame e fetalanoaaʻi ma faasalalauga po o ata o faiga matagā faaleituaiga.” Na lipotia mai e Angel, mai Madrid i Sepania: “O faiga tuufau faaleituaiga o se vala moni o olaga o tamaiti aʻoga. Na iai ni mea na tutupu i inei i ni teineiti aʻoʻoga laiti ua maua i le maʻitaga.”

“Tausitama e Lē Amanaʻiaina”

O le isi faitioga a nisi o faiaʻoga, o le tele o mātua e latou te lē o tauaveina la latou avega tauave o le aʻoaʻoina o a latou lava fanau i aiga. E manatu faiaʻoga e faapea o mātua e tatau ona avea ma faiaʻoga muamua lava o a latou fanau. O amioga lelei ma le vafealoaʻi e tatau lava ona amata mai i le aiga. E lētioa faapea mai Sandra Feldman, le peresitene o le Faalapotopotoga a Faiaʻoga i Amerika, “o faiaʻoga . . . e manaʻomia ona feagai ma i latou ia pei lava o isi tagata faigaluega ae lē pei o ni tausitama e lē amanaʻiaina.”

E masani ona lē taulau i mātua ona lagolagosua i aʻoaʻiga o loo tuuina atu i aʻoga. Na taʻu atu i le Ala Mai! e Leemarys, o se faiaʻoga i le Aai o Niu Ioka e faapea: “Pe afai e te lipotia ni tamaiti solitulafono i le pule, e te iloa le mea e sosoo ai, o le osofaʻia lea o oe e mātua!” O Busch lea na taʻua muamua, na faapea mai e faatatau i le feagai ai ma tamaiti faigatā: “Ua lē aʻoaʻoina i totonu o aiga. Ua lē mafai ona e toe manatu i le tele o tamaiti faapea e ō mai i ni aiga e maua ai ni aʻoaʻiga lelei ma le talafeagai.” Na faapea mai Estela mai Mendoza i Anitenitina: “O matou ia o faiaʻoga ua matou fefefe i tamaiti aʻoga. Afai e matou te avatu i ai ni togi maulalo, e latou te tauʻaia i matou i maa po o le osofaʻi foʻi o i matou. Pe afai e iai ni a matou taavale, e latou te faaleagaina.”

Pe e lē o le pogai ea lenā e tau leai ai ni faiaʻoga i le tele o atunuu? O Vartan Gregorian, o le peresitene o se faalapotopotoga o aʻoaʻoga e taʻua o Carnegie Corporation of New York, na lapataʻi mai e faapea: “I le isi sefulu tausaga lea o loo sosoo ai, o le a manaʻomia ai le 2.5 miliona o ni faiaʻoga fou e a matou aʻoga [i le Iunaite Setete].” O aai tetele “ua saʻili ma le malosi ni faiaʻoga mai Initia, o le West Indies, Aferika i Saute, Europa ma so o se vaipanoa lava e mafai ona maua mai ai ni faiaʻoga lelei.” O lona uiga la, o le a lē lava foʻi ni faiaʻoga i na aai.

Aiseā ua Tau Leai ai ni Faiaʻoga?

Na faapea mai Yoshinori, o se faiaʻoga Iapani ua 32 tausaga talu ona faiaʻoga, “o le faiaʻoga o se galuega e faamamaluina ma e iai sona uunaʻiga lelei, ma e matuā faaaloalogia lava e tagata Iapani.” Ae pagā lea, e lē o le tulaga moni lea o iai i atunuu uma. O Gregorian, lea na taʻua muamua, na ia faapea mai e lē o tuuina atu i faiaʻoga le “faaaloalo e tusa ai ma lenā matātā, le amanaʻiaina ma totogi talafeagai. . . . I le tele o setete o [Amerika] e itiiti ifo ai le totogi o le faiaʻoga i lo o so o se isi lava galuega e manaʻomia ai ni tikeri maualuluga o le bachelor po o le master.”

Na tusi mai e faapea Ken Eltis, lea na taʻua i le amataga: “O le ā e tupu pe a iloa e faiaʻoga e sili atu ona lelei totogi o le tele o galuega e lē tele ni agavaa e manaʻomia ai na i lo o le faiaʻoga? Po o tamaiti aʻoga foʻi ia na latou aʻoaʻoina i le na o le sefulu lua masina ua mavae . . . ua sili atu tupe ua latou mauaina na i lo o o latou totogi i le taimi nei po o le isi foʻi lima tausaga? O le iloaina o lenā mea e ono taʻumāmāina ai e se faiaʻoga lona lava tāua.”

Na tusi mai William Ayers e faapea: “E paʻū maualalo tele totogi o faiaʻoga . . . E matou te mauaina se faatatauga pe ā o le kuata o le totogi o lōia, o le ʻafa o totogi o le ʻautausitupe, e itiiti ifo foʻi na i lo o le ʻau ave loli ma tagata e fauina vaa. . . . E leai se isi galuega e sili atu ona tele mea e fai ae laʻitiiti le totogi.” (To Teach—The Journey of a Teacher) I lea lava mataupu iā Novema 2000 na faapea mai ai Janet Reno, o lē na avea muamua ma lōia sili a le Iunaite Setete: “Ua mafai ona tatou auina atu tagata i le masina. . . . O loo tatou totogia i ni totogi tetele a tatou tagata taaalo. Aiseā ua lē lelei ai ona totogiina a tatou faiaʻoga?”

Na faapea mai Leemarys: “I le tulaga masani e lē o talafeagai totogi o faiaʻoga. I nei tausaga uma talu ona ou faiaʻoga, o loo tumau pea ona paʻū loʻu totogi faaletausaga i inei i le Aai o Niu Ioka, faatasi ai ma le lotomafatia ma le tauivi e ola ai i se taulaga telē.” Na faapea mai Valentina, o se faiaʻoga i St. Petersburg i Rusia: “O le faiaʻoga o se galuega e faalētāua tele ona e itiiti se tupe e maua mai ai. E masani lava ona maulalo ifo i lo le maulalo faatulagaina.” Na faaleoina mai e Marlene, mai i Chubut i Anitenitina, lea lagona: “O le paʻū o totogi ua faamalosia ai i matou e faigaluega i ni galuega se lua pe tolu, a uma le isi galuega ona alu atu lea i le isi galuega. Ua matuā faaitiitia ai lava e lenei tulaga lo matou aogā. Na faailoa atu e Arthur, o se faiaʻoga mai Nairobi i Kenya i le Awake! e faapea: “Ona o le paʻū o le tulaga tau tamaoaiga, ua faigatā ai le olaga i le avea ai ma faiaʻoga E pei ona taʻutino mai e le toʻatele o isi uso a faiaʻoga, o le leaga o totogi ua masani ona mumusu ai tagata e avea o ni faiaʻoga.”

Na faitio mai Diana, o se faiaʻoga mai le Aai o Niu Ioka e faatatau i le tele o le taimi o faiaʻoga e alu i le faiga o le anoanoaʻi o meaaʻoga. Na tusi mai e faapea se isi faiaʻoga: “O le tele o le aso e faaalu ai i le faia o galuega masani, ia toe faamanatu, ma toe fai lava foʻi isi mea masani.” O se tasi o faitioga masani: “E anoanoaʻi pepa e faatutumu, o na mea e lē aogā—e alu ai le aso atoa.”

E Lē Lava Faiaʻoga, ae Toʻatele Tamaiti Aʻoga

Sa faaleo mai e Berthold, mai Düren i Siamani se tasi o faitioga masani: “E ese le toʻatele o vasega! O nisi o vasega e taʻi 34 tamaiti aʻoga. O lona uiga ua lē mafai ona matou mātauina tamaiti o iai ni faafitauli. Ua faigatā ona mātauina i latou. Ua lē amanaʻiaina manaʻoga o tagata taʻitoʻatasi.”

Na faamatala mai e Leemarys, lea na taʻua i le amataga: “I le tausaga na teʻa nei, o loʻu faafitauli matuiā e ese mai i le lē manatu mamafa o mātua, o le mea moni o laʻu vasega e toʻa 35 tamaiti o loo iai. Seʻi mafaufau i le taumafai e galulue faatasi ma tamaiti e toʻa 35 e taʻi ono tausaga le matutua!”

Na faapea mai Iris: “I inei i Niu Ioka ua tau leai ni faiaʻoga, aemaise lava i le matematika ma le saienisi. E sili atu le lelei o galuega e mafai ona latou maua i se isi mea. O lea ua aumai ai e le aai le toʻatele o faiaʻoga mai isi atunuu.”

Ua manino lava la, o le faiaʻoga o se galuega e tele galuega e aofia ai. O lea, o le ā o loo uunaʻia ai pea faiaʻoga? Aiseā ua faaauau ai pea ona galulue ma le finafinau? O le isi a tatou mataupu o le a talanoaina ai nei fesili.

[Faamatalaga faaopoopo i le itulau 15]

I le fua atu i ai e tusa ma le 135 fana na aumaia i aʻoga i le Iunaite Setete i aso taʻitasi

[Pusa/Ata i le itulau 16]

E Faapefea Ona Avea ma Faiaʻoga e Taulau Manuia?

E faapefea ona faamatalaina se faiaʻoga lelei? Po o ia o se tagata e mafai ona ia atiina aʻe i se tamaitiiti le tomai e manatua ai mea ina ia mafai ai ona taulotoina faamatalaga moni ma pasi i suʻega? Po o se tagata na te aʻoaʻo se tasi ina ia fesili, ia manatunatu, ma fefulifulisaʻi? O lē e fesoasoani i se tamaitiiti ina ia avea ma tagatānuu e sili ona lelei?

“Pe a iloa e i matou e faapea o matou o faiaʻoga e tatau ona avea ma aumea a tamaiti mo se taimi umi ma le fitā o le olaga, pe a amata ona matou feagai ma i latou i se tulaga faaaloalo ma le mamalu e tatau ai o ni tagata soifua, ona faatoʻā iloa ai lea ua matou agaʻi atu e avea o ni faiaʻoga e aogā. E faigofie tele—ae e matuā faigatā lava foʻi.”—To Teach⁠—The Journey of a Teacher.

O se faiaʻoga lelei e latou te amanaʻia agavaa o iai i le tamaitiiti ma iloa le auala e faatuputeleina ai. Ua mātauina e William Ayers e faapea: “E tatau ona tatou saʻilia se auala e sili atu, se auala e faatupuina aʻe ai le malosi, le poto masani, tomai, ma agavaa . . . Ua faamanatu mai ai iā te aʻu se olega a se tinā o se tagatānuu moni o Amerika lea na taʻua lana tama tama e lima tausaga o ‘lē e vaivai lona mafaufau’: ʻE iloa e Wind-Wolf igoa ma itulagi e masani ona felelei i ai le silia ma le fāsefulu manu felelei. E na te iloa foʻi o le aeto e sili ona malosi e iai fulu e sefulutolu i lona siʻusiʻu. E manaʻomia la e ia se faiaʻoga e iloa lelei le tele o le malosi o le malamalama o loo iā te ia.’”

Ina ia taulau manuia la se tamaitiiti, e tatau ona iloa e le faiaʻoga mea e naunau ma uunaʻia ai o ia, ma mea e mafai ai ona ia agaʻigaʻi i luma. E tatau foʻi i se faiaʻoga ona tuutoina atu lona alofa i tamaiti.

[Ē Ana le Ata]

United Nations/Ata a Saw Lwin

[Pusa i le itulau 17]

Pe Tatau Ona Avea le Aʻoaʻoina o se Mea Mālie?

Na faia e William Ayers se lisi o ni faamatalaga lē moni e faatatau i le aʻoaʻo atu. O se tasi o na faamatalaga: “O faiaʻoga lelei e aʻoaʻo atu i se auala mālie.” Ua ia faapea mai atili: “O le mālie e mafai ona faatosinaina ese ai, ma e faafiafiaina ai. O tagata faimea mālie e mālie. E mafai foʻi ona mālie tala mālie. O le aʻoaʻoina e mafai ona naunau i ai, uaʻi atoatoa i ai, e maofa ai, e fenuminumiaʻi ai, ma e masani ona matuā faafiafiaina loloto ai. E lelei pe afai e mālie. Peitaʻi e lē tau manaʻomia ona faamālieina.” Ua ia faaopoopo mai: “O le aʻoaʻo atu e manaʻomia ai le tele o se poto, agavaa, tomai, ma le faautauta, ma le malamalama—ma o le mea tāua e sili ona manaʻomia o na mea uma o se tagata e mafaufau lelei, ma manatu mamafa.”—To Teach—The Journey of a Teacher.

Na iloa e Sumio, o le aai o Nagoya i Iapani lenei faafitauli i ana tamaiti aʻoga: “O le toʻatele o tamaiti aʻoga o aʻoga maualuluga, e leai lava se mea e naunau i ai na o le faafiafiaina lava ma le faia o mea e lē manaʻomia ae alu ai ni taumafaiga.”

O Rosa, o se faufautua mo tamaiti aʻoga mai Brooklyn i Niu Ioka, na faapea mai: “O le uiga masani lava o tamaiti aʻoga o le manatu lea i le aʻoaʻoina o se mea e fiu ai. Ua fiu i le faiaʻoga. E latou te manatu e tatau ona mālie mea uma lava. Ua lē taulau iā i latou ona manatuaina faapea o mea o le a latou selesele mai e fua i taumafaiga sa latou faia.”

Ua faafaigatā mo tagata talavou ona faia se taumafaiga ma ni faataulagaina o lo latou mananaʻo e faia mea i tulaga faamālie. Na faapea mai Sumio o loo taʻua i luga: “O le manatu autū, e lē o mafai ona latou mafaufau i le aafiaga o le a iai i le lumanaʻi. E toʻaitiiti lava ni tamaiti o aʻoga maualuluga e manatu faapea pe afai latou te galulue mamafa mo se mea i le taimi nei, o le a aogā na taumafaiga i le lumanaʻi.”

[Ata i le itulau 13]

DIANA, IUNAITE SETETE O AMERIKA

[Ata i le itulau 14]

ʻ⁠Ua toʻatele ē faatauina fualaau faasāina ae e matuā seāseā lava ona maua i latou.’—MIKAELE, SIAMANI

[Ata i le itulau 14, 15]

“O loo matou feagai ma faafitauli o faiga sauā ma le aafia i le faaaogāina o fualaau faasāina i aiga.”—AMIRA, MEKISIKŌ

[Ata i le itulau 15]

“O faiaʻoga . . . e manaʻomia ona feagai mai i latou e pei lava o isi tagata faigaluega, ae e lē pei o ni tausitama e lē amanaʻiaina.”—SANDRA FELDMAN, PERESITENE O LE FAALAPOTOPOTOGA O FAIAʻOGA O AMERIKA

[Ata i le itulau 13]

“Ou te fiafia e galulue faatasi ma tamaiti.”—VALENTINA, RUSIA

[Ata i le itulau 13]

“E uigaese le aʻoaʻo atu. E te lua galulue faatasi ma tagata talavou.”—YOSHIYA, IAPANI