Alu i mataupu o loo iai

Alu i le lisi o mataupu

Folauga e Ta‘ita‘ia e Fetu

Folauga e Ta‘ita‘ia e Fetu

Folauga e Taʻitaʻia e Fetu

TUSIA E LE TUSITALA O LE ALA MAI! I HAWAII

I SENITURI a o leʻi folau atu Christopher Columbus i le Vasa Atalani, sa folau tagata o le Pasefika i le faitau afe o maila e faaaogā ai vaaalo laupapa i le Vasa Pasefika, ma sa latou folau atu i motu i totonu lava o le tafatolu o le Polenisia. Sa faapefea ona iloaina e tagata Polenisia le tele o motu o loo i totonu o lenei vasa laolao o le Pasefika? Pe na teʻi lava ua faafuaseʻi ona oo atu i nei motu?

Pe afai sa iloa lelei e tagata Polenisia le mea tonu o le a taunuu atu i ai la latou folauga, na mafai faapefea ona latou folau atu i o latou vaa e leai ni faafanua, leai ni tapasā e iai le maneta, po o nisi masini e pei ona faaaogā e tagata folau i Atunuu i Sisifo?

O le tali ua lē gata ina faaalia ai le tomai o auala a tagata Polenisia na folau ai, ae ua faamalosia ai lo tatou talisapaia o le maopoopo ma le mautū o mea o loo i lo tatou lalolagi e pei o matagi ma au o le sami aemaise foʻi fetu ma paneta o loo iai.

Manatu se Lua na Iai Muamua

E lē o saienitisi ma tagata atamamai uma e ioeina le manatu faapea, e mafai e tagata Polenisia ona folau tuusaʻo atu mai lea motu i lea motu. Na manatu se tagata folau mai Nōue e suafa iā Thor Heyerdahl e faapea, o tagata Polenisia na amata folau mai i Amerika i Saute ma mauaina lo latou alāvaa ma oo atu ai i motu o le Pasefika e ala i le folau e taumuli aʻi i au masani o le vasa faapea ma matagi.

Ina ia faamaonia lenei manatu, na folau atu ai loa Heyerdahl ma lana ʻauvaa o tagata Scandinavia e toʻalima mai le talafatai i sisifo o Peru, i se vaa e faia i le laau e taʻua o le balsa e malosi toe māmā. Na latou folau atu i le Vasa Pasefika seʻia oo ina ave e au mai sisifo lo latou vaa. Ina ua mavae aso e 101 ma ua 4,300 ai maila [7,000 kilomita] le mamao o la latou folauga ae taunuu loa Heyerdahl ma lana ʻauvaa i le motu o Raroia o se tasi o motu paepae solo o Tuamotu. O lea, e ofoofogia le auala na faataʻitaʻia ai e Heyerdahl, le ono ō mai o tagata Polenisia mai le itu i Saute o Amerika, e ala i le faatafetafea mai i au masani o le vasa. Peitaʻi e lē o tagata atamamai uma na talitonu i le faataʻitaʻiga na faia e Heyerdahl.

O se tasi o tagata faatalitonugatā o Andrew Sharp, o se tusitala o talafaasolopito mai Niu Sila. I lana tusi O Tagata Folau Anamua i le Polenisia i le faa-Peretania, na tusia i le 1963, na ia siiina mai ai le tele o mea na maua i suʻesuʻega o toēga o mea i le eleele anamua ma mea na mauaina mai suʻesuʻega tau gagana e fai ma faamaoniga, e lagolagoina ai le vaaiga masani o loo iai i le ʻautusitala o talafaasolopito ma tagata atamamai—faapea o tagata Polenisia na ō mai mai sisifo. Peitaʻi, na ia taʻufaatauvaaina foʻi so o se manatu e taʻuleleia ai tagata Polenisia e faapea o ni tagata e lelei i folauga.

A o ioe Sharp faapea e mafai e tagata folau ona taʻitaʻia i latou i faiga malaga pupuu, ae na ia faapea mai e leai se mea e mafai ai ona iloa e tagata Polenisia le mea o loo aga atu i ai, i se malaga e silia i le 300 maila [500 kilomita] le mamao. Na ia talitonu faapea so o se motu lava na latou oo atu i ai mai se faigāmalaga umi na latou mauaina ona ua teʻi lava ua oo i ai.

Faataʻitaʻia o Folauga

O le talitonu faapea e leʻi lava le auala na faalauiloaina ai e Heyerdahl ma Sharp e faapea o tagata Polenisia anamua o ni tagata folau ma o ni tagata e lelei i le faatautaia o folauga. O lea la, na manatu ai Dr. David Lewis, mai Niu Sila, e faataʻitaʻia le lelei o auala faaanamua mo le faatautaia o folauga. O le folau i ʻalia faaonapōnei e leai ni tapasā ae folau e faaaogā fetu, le lā, ma au o le vasa, na taulau ai le folauga mai i Tahiti agaʻi i Niu Sila i le 1965, o se folauga e silia i le 1,700 maila [3,000 kilomita] le mamao! Na faatupuina e le faigāmalaga a Lewis le naunau o tagata i auala masani na faatautaia ai folauga ma alāvaa faaanamua na faaaogā e folau atu ai i isi nofoaga. O se tasi o tagata na mātauina lenā taulau manuia o Ben Finney.

O Finney o ia o se polofesa i le Iunivesite o Hawaii e suʻesuʻeina tagata ma a latou aganuu, ma na ia suʻesuʻeina fausaga ma le auala e fau ai vaa faa-Polenisia. Na fauina e Finney ma ni nai tagata na latou galulue faatasi o le Sosaiete o Folauga Faa-Polenisia se vaa ʻalia failā e 60 futu [20 mita] le umi, lea na latou faaigoaina o le Hokule‛a, o se upu faa-Hawaii o lona uiga o le “Fetu o le Fiafia.” E ui lava na fauina le Hokule‛a i mea faaonapōnei na i lo le fauina i laau e pei ona masani ai e pei o le koa, ae sa fauina le vaa e faataʻitaʻi atu i fausaga faaanamua, o ona foliga, ma le auala e faaaogā ai.

O le malaga muamua lava a le Hokuleʻa o Me 1, 1976, ina ua tuua e le vaa le motu o Maui i Hawaii ae malaga atu loa agaʻi i Tahiti. Ona ua mou atu le tomai i femalagaaʻiga o tagata Polenisia ma le faaaogāina o fetu e folau ai, na tatau ai ona saʻilia se tagata e tomai faapitoa i folauga i fafo atu o Hawaii. O lea na filifilia ai Mau Piailug, o se tautai tomai i folauga mai Maikoronesia e faatautaia le uluaʻi faigāmalaga a le Hokule‛a. E 31 aso na faimalaga ai le Hokule‛a i le faitau afe o maila, ae taunuu loa i Tahiti.

O le taulau manuia o lenei faigāmalaga na faaosofia ai le toe faaolaolaina o tu masani i le atu Polenisia ma le naunau i folauga anamua ma le faia o vaa. I tausaga mulimuli ane ai, sa faia ai foʻi folauga e tai faapena i le tafatolu o motu o le Polenisia, e pei o Hawaii, Niu Sila (lea e iloa foʻi iā Aotearoa), Rarotonga (i le Atu Kuki), ma le Easter Island (lea e iloa foʻi o Rapa Nui). O le tele o nei folauga na faia, sa taʻitaʻia e Nainoa Thompson o se tagata folau na fanau i Hawaii sa aʻoaʻoina e Piailug.

Auala na Folau ai Anamua

Na faapefea ona folau ma le manuia tagata Polenisia mo le faitau afe o maila e aunoa ma ni masini faaonapōnei e taʻitaʻia ai a latou folauga? E tusa ai ma le faamatalaga a Dennis Kawaharada o le Sosaiete o Folauga Faa-Polenisia, sa avea le lā ma o latou taʻiala autū. O le itulagi tonu lava e oso mai ai ma goto atu ai le lā e iloa ai faasino ala i faiga malaga i le ao. I le pō, e taʻitaʻia ai e le tagata folau le alāvaa e ala i le faaaogāina o le itulagi e oso ma goto atu i ai fetu.

E tusa foʻi pe leai ni fetu e oso ma goto i le itulagi tonu o loo aga atu i ai le vaa, e mafai lava ona faaaogāina isi fetu i le lagi e fai ma faasino ala. E lē gata i fetu, ae faaaogā foʻi e tagata folau le masina ma paneta e lima o loo mafai ona iloa e avea ma fesoasoani faaopoopo ina ia tumau ai pea i le alāvaa.

I le aoauli ma pō aupōuli ia e lē iloa ai fetu, e taʻitaʻia e le tautai o le folauga le vaa e ala i le faaaogāina o savili ma au o le sami (e tusa ai ma le mea e oso ma goto atu i ai le lā). E tusa ai ma le faamatalaga a Kawaharada, o “au, o peau ia e iai pea e tusa lava pe pē le savili po o matagi malolosi ia na māfua mai ai.”

O lea la, o foliga vaaia o au e sili atu ona maufaatuatuaina e fai ma taʻiala na i lo peau, ia e māfua ona o savili masani. Talu ai o au o le sami e tafe saʻo lava i le itulagi e tasi, e mafai ai la e le tagata o loo faatautaia le folauga ona faafoe le vaa ina ia alu saʻo i le itulagi e manaʻomia ona alu i ai. O le gaoioi a le vaa a o taumua po o taumuli foʻi i au o le sami e taʻu atu ai i le tagata o loo faatautaia le vaa po o saʻo le mea o loo aga atu i ai.

Ua faaalia e mea moni faapea na faaaogā e tagata Polenisia anamua fetu po o paneta, o savili ma au e taʻitaʻia ai a latou folauga i le itulagi o loo fuafua atu i ai i le faitau afe o maila. Ae po o le ā lava le tomai o loo i tagata folau, e lē aogā a latou metotia pe a na leai faailoilo maufaatuatuaina o loo faaaogāina e pei o le oso ma le goto o fetu.

I le silia i le 2,700 tausaga ua mavae, na viiviia ai e le perofeta o Isaia Lē Silisili na Foafoaina Mea, o Ieova le Atua, mo le faatulagaga maopoopo o le vateatea, ina ua ia tusi e faapea: “Seʻi tetepa aʻe i luga, ma outou vaai, po o ai ea ua na faia nei mea? Na te taʻitaʻiina mai a latou ʻau ua faitauina; na te valaau iā te i latou uma i o latou igoa; ona o le tele o lona malosi ma lona mana tele; e leai so latou e lē iloa.”—Isaia 40:26; Salamo 19:1.

Na faagaeeina foʻi le faisalamo e tusi faapea o le Atua o “loo faitaulia e ia le aofaʻi o fetu; ua faaigoaina e ia o latou igoa uma lava.” (Salamo 147:4) Na mātauina e tagata Polenisia le faatulagaga maopoopo o fetu i le lagi, ma na mafai ona latou faaaogā na fetu e taʻitaʻia ai a latou folauga i le laolao o le Vasa Pasefika. Pe e lē o lagolagoina ai la le manatu faapea, o lo tatou vateatea o le foafoaga a Lē na Foafoaina Mea e maoaʻe lona atamai ma le maopoopo?

[Faafanua/Ata i le itulau 27]

(Tagaʻi i le lomiga mo le ata atoa)

Fiti

TAFATOLU O LE POLENISIA

Hawaii

Samoa

Toga

Niu Sila

Atu Kuki

Tahiti

Motu o Marquesas

Motu Paepae Solo o Tuamotu

Motu o Tubuaï

Easter Island

[Ata]

Na fauina le ʻalia failā o le “Hawaiʻiloa” i le 1993 lea na tele lava ina faaaogāina mea masani a le atunuu e fauina ai na i lo le “Hokuleʻa”

[Ē Ana le Ata]

Hawaiʻiloa i itulau 25 ma le 27: © Monte Costa