Alu i mataupu o loo iai

Alu i le lisi o mataupu

Tofotofoina le Faatuatua i Nuu Europa na Pulea e le ‘au Nasi

Tofotofoina le Faatuatua i Nuu Europa na Pulea e le ‘au Nasi

Tofotofoina le Faatuatua i Nuu Europa na Pulea e le ʻau Nasi

UA FAAMATALAINA E ANTON LETONJA

Iā Mati 12, 1938, na sopoʻia ai e vaegāʻau a Hitila ia Oseteria. Sa tāina ma le leotele i leitiō musika e fua i ai le savali a vaegāʻau faapea ma ni faaupuga faapolotiki. Na matuā faatumulia tagata o loʻu nuu o Oseteria i le lotonuu.

SA IAI se uiga mautinoa ma le fiafia i tagata ina ua mavae le faoa o Oseteria e Hitila. Na iai le faamoemoe o le toʻatele, o le a faamutaina e lana “Pulega o le Afe Tausaga” le mativa ma le leai o ni galuega. E oo lava i patele Katoliko, sa latou faia le fāʻalo faa-Nasi ona o le ootia i lagona lotonuu e pei ona faatumulia ai le atunuu.

Ou te leʻi talitonuina folafolaga a Hitila, e ui lava o aʻu o se talavou e na o le 19 oʻu tausaga. Sa ou iloa e lē mafai e se malo o tagata ona foʻia faafitauli o le lalolagi.

Aʻoaʻoina Upu Moni

Na ou fanau iā Aperila 19, 1919, i Donawitz, i Oseteria, o aʻu o le tamaitiiti lona tolu, ma o le uii a lo matou aiga. O Tamā o se tagata sa galue mamafa i le eliina o le koale. O le tausaga 1923 na ave ai lo matou aiga e Tamā i Falani, o i inā na maua ai sana galuega i Liévin, o le taulaga e eli ai le koale. Sa faalēfiafia Tamā i lotu ona o ona talitonuga faapolotiki, ae o Tinā e malosi i le lotu Katoliko. Sa ia aʻoaʻoina i matou ia talitonu i le Atua, ma o pō uma lava e na te faia ai la matou tatalo. Na oo ina matuā lē faatuatuaina e Tamā ia lotu, ma ia faasāina ai loa Tinā ia aua le toe alu i se lotu.

I le taufaaiʻuiʻuga o tausaga e faasolo mai le 1920-1929, na matou feiloaʻi ai ma Vinzenz Platajs, o lē na matou faaigoaina iā Vinko, o se talavou o lona tupuaga e mai Yugoslavia. Sa iai sa latou fesootaʻiga ma Tagata Aʻoga o le Tusi Paia, o le igoa lenā sa taʻua ai Molimau a Ieova. E leʻi umi lava ae asiasi ane se tasi o Tagata Aʻoga o le Tusi Paia i lo matou aiga. Talu ai ua faasāina e Tamā ia Tinā mai le auai i le lotu, sa fesiligia e Tinā Vinko pe e mafai ona tapuaʻi atu i le Atua i le aiga. Na faasino i ai e Vinko le Galuega 17:24 lea o loo taʻua mai o le Atua “e lē afio o ia i malumalu e faia e lima,” ma faamatala e faapea ua talafeagai ona tapuaʻi atu i le Atua i le aiga. Sa fiafia tele Tinā ma amata loa ona auai i sauniga i fale o Tagata Aʻoga o le Tusi Paia.

Na faatonuina o ia e Tamā e tuu lea valea, o lana taʻu lenā i ai. Sa ia tausisi mai lava e matou te ō uma i le Misasā i Aso Sa ina ia taofia ai i matou mai le faatasi atu i Tagata Aʻoga o le Tusi Paia! Talu ai sa maumaututū Tinā e lē alu, o lea sa uunaʻia ai aʻu e Tamā ia ou avea ma tama e fesoasoani i le faia o le Misasā. Sa faaaloalo Tinā e tusa ai o le manaʻoga o Tamā, ae sa ia faaauau ona ia aʻoaʻosooina mataupu silisili o le Tusi Paia i loʻu loto ma loʻu mafaufau ma ave aʻu e ma te ō i sauniga a Tagata Aʻoga o le Tusi Paia.

I le 1928, na faailogaina ai le tuuina atu iā Ieova o Vinko ma loʻu tuafafine o Josephine, po o Pepi e pei ona matou valaau ai o ia, e ala lea i le papatisoina i le vai. Na la faaipoipo mulimuli ane. O le tausaga na sosoo ai, na fanau ai le la alo teine, e igoa iā Fini, i Liévin. E tolu tausaga mulimuli ane ae valaaulia i laʻua e galulue i le faiva faataimi atoa i Yugoslavia, i le mea na iai faasāsāaga i le galuega a Molimau a Ieova. Sa tumau pea lo la olioli ma lo la maelega i le auaunaga iā Ieova e ui ina tele faafitauli. Na avea le faataʻitaʻiga matagofie na la faia, ma mea na totōina ai iā te aʻu le faanaunauga ia auai i le faiva faataimi atoa.

Tuputupu Aʻe Faaleagaga

O le tulaga faanoanoa ona na iʻu ina teteʻa oʻu mātua i le 1932 ona o o la feeseeseaʻiga. Na ma toe taliu atu i Oseteria ma Tinā, ae nofo ai pea loʻu uso matua o Wilhelm (Uili) i Falani. Sa itiiti lava se ma fesootaʻiga ma Tamā talu mai lenā taimi. E oo lava i lona maliu sa ia lē fiafia mai pea iā i matou.

Na ma faamautū ma Tinā i Gamlitz, o se nuu i Oseteria. Sa ia faaaogā lomiga e faavae i le Tusi Paia e ma te talanoa ai e lē aunoa, talu ai sa leai ni faapotopotoga e lata ane. Ae o le tulaga e fiafia ai ona e faalua i masina taʻitasi ona malaga ane Eduard Wohinz mai Graz i lana uila vilivae e aumai faalaeiauga faaleagaga, o se malaga e toeitiiti atoa le 120 maila [200 kilomita] e malaga ai ma toe foʻi mai.

Na tuuina i le falepuipui le uso o Wohinz, i le amataga o le pulega taufaamataʻu a Hitila i le 1938. Sa matuā faatumulia i maʻua i le faavauvau ina ua ma iloa ane sa faaaogāina se kasa oona e faauma ai lona soifua i se falemaʻi i Linz. Sa avea lona faatuatua mataʻina ma mea e faamalosia ai i maʻua e faaauau ona auauna iā Ieova ma le faamaoni.

1938—O se Tausaga Leaga

Na faasāina le galuega a Molimau i Oseteria i le 1935. Ina ua oo ane vaegāʻau a Hitila i Oseteria i le 1938, na tulaʻi mai le matuā lamatia tele o la matou auaunaga. Na iloa uma e o matou tuaoi o maʻua ma Tinā, o ni Molimau a Ieova, o lea na ma gaoioi ai i se auala e lē iloagofie ai i maʻua. Na oo lava foʻi ina ou moe i le pō i le fale e tuu ai meaʻai a manu, ina ia faafaigatā ai ona puʻea aʻu e le ʻau Nasi.

E oo ane i le amataga o le 1938, ua māeʻa laʻu aʻoga ma ua ou faigaluega i se fale faifalaoa. Sa tulia aʻu mai le galuega ona o loʻu lē faia o le faaupuga “Viia Hitila” ma le lē avea foʻi ma se vaega o le faalapotopotoga o Talavou a Hitila. Ae na atili ai ona ou maumaututū e faailoga loʻu tuuina atu iā Ieova e ala i le papatisoga i le vai.

Na papatisoina i maʻua ma Tinā i le aso 8 o Aperila, 1938. I se tasi pō, e toʻafitu isi ma i maʻua na matou faatasitasi i se fale e tū mamao ese i le togāvao. Ina ua māeʻa le lauga o le papatisoga, ona matou savavali auauaʻi atu lea i le auala e tau i le faletāmea, pe a mavae se taʻi sefulu minute e va aʻi le tasi mai le isi. Na papatisoina i matou i le faletāmea i se tapu simā.

Iā Aperila 10, 1938, na faia ai se palota faatalapelo ona fai i le mataupu faapea, pe ao ona vaavaaia e Siamani Oseteria. Sa faailoa mai i faailoilo i le atunuu atoa le faaupuga “Palota mo Hitila!” Sa lē tatau ona ma palota ma Tinā ona e lē o toe avea i maʻua ma tagatānuu o se malo talu ai le umi o ma nonofo i Falani, ma o le tulaga lea na mulimuli ane faasaoina ai loʻu ola. Sa masani lava ona oo ane Franz Ganster mai Klagenfurt, i le itu i saute o Oseteria, e avane a ma kopi o Le Olomatamata. O le auala lenā na ma maua ai le malosi faaleagaga mai le Afioga a le Atua a o leʻi oo ina vevela le Taua Lona Lua a le Lalolagi.

Loʻu Uso o Uili

O loʻu uso o Uili, e fā tausaga e matua ai iā te aʻu, ma e leʻi tusi mai lava iā i maʻua ma Tinā talu ona ma tuua Falani i le iva tausaga ua tuanaʻi. E ui ina sa aʻoaʻoina o ia e Tinā i le Tusi Paia a o talavou, sa faasesēina o ia e faapea o le ala i se lumanaʻi matagofie, o fuafuaga faapolotiki lea a Hitila. Iā Me 1940, na faasalaina ai Uili e se faamasinoga a Falani e falepuipui mo le lua tausaga, ona o ana gaoioiga solitulafono na ia faia i lona avea ai o se Nasi. Ae e leʻi leva, ae faasaʻolotoina loa o ia ina ua pulea Falani e vaegāʻau a Siamani. Na maua mai ai se ma tusi ina ua tupu lenā mea. Sa ma fiafia lava ina ua iloaina o loo ola o ia ae na matuā faateʻia i maʻua ona o lona avea ma se Nasi!

A o faagasolo le taua, sa masani lava ona asiasi mai Uili e vaai i maʻua ona sa lelei lona tulaga ma fitafita faapitoa a Hitila e taʻua o le SS (Schutzstaffel). E ese lona fiafia i le tulaga taulau manuia o taua a vaegāʻau a Hitila. E toetoe lava o taimi uma ou te taumafai ai e faailoa atu lo ma faamoemoe o loo faavae i le Tusi Paia, e iʻu lava i lona faapea mai: “O lapisi lava na mea! Tagaʻi foʻi i le taulau o mea o loo faatinoina e vaegāʻau a Hitila. Ua toeitiiti pulea le lalolagi e Siamani!”

I se tasi mālōlōga mai a Uili iā Fepuari 1942, sa ou aveina i ai le tusi e faaulutalaina i le faa-Peretania Fili na lomia e Molimau a Ieova. Na ou matuā ofo lava ona na ia faitauina atoa le tusi i le faitauga e tasi. Na amata ai loa ona ia iloa e lē iʻu lelei le pulega a Hitila. O lea o loo ia lagolagoina se faiga e sauā tele ma na ia filifili maumaututū e fia faasaʻoina loa lona sesē.

Mausalī Uili i le Upu Moni o le Tusi Paia

Ina ua asiasi mai Uili i le masina na sosoo ai, ua matuā suia lava ona uiga. Na ia fai mai iā te aʻu: “Anton, e sesē le ala lea ou te ui ai!”

Na ou fai atu i ai: “Uili, ua e toe iloa ane ae ua fai si tuai.”

Na ia tali mai e faapea: “E leai, e leʻi tuai! O loo fai mai le Tusi Paia e ‘ao ona e fai le mea e tatau ona e faia a o e ola,’ ma ou te faafetai i le Atua ona o lea lava ou te ola!”—Failauga 9:10.

“O le ā tonu la lau mea o le a fai?” O laʻu fesili atu lea i ai.

Na ia tali mai: “Ou te lē toe manaʻo e avea aʻu ma se fitafita. O le a ou alu e faamavae mai le ʻau Nasi ma vaai po o le ā le mea o le a tupu.”

Na ia malaga atu loa mo Zagreb, i Yugoslavia, e toe asiasi i lo ma tuafafine o Pepi. Ina ua mavae sina taimi o auai atu i inā i sauniga ia sa faasāina a Molimau, ona papatisoina faalilolilo ai lea o ia. Ioe, o lea ua toe foʻi mai le atalii na leiloa!—Luka 15:11-24.

Na taumafai Uili e sopo atu i Suisilani ina ia ʻalofia ai le ʻau Nasi ia o loo i Falani. Peitaʻi ane, na pueʻa o ia e leoleo o le vaegāʻau a Siamani. Sa faia lona faamasinoga i Perelini, ma iā Iulai 27, 1942, na faasalaina ai o ia i le oti ona o lona faamaamulu mai le vaegāʻau. Na aumai le faatagaga ou te asia o ia i le Falepuipui o le Vaegāʻau i Perelini. Ina ua ou oo atu i se tamaʻi potu, e leʻi umi ae ulu mai loa Uili, ma o loo nonoa i se filifili i se leoleo. Na maligi ifo oʻu loimata ina ua ou vaai atu i lona tulaga lea ua iai. Sa leʻi faatagaina i maʻua e ma te feopoopotaʻi ma e na o le 20 lava minute e fai ai la ma faamavaega.

Na mātauina mai e Uili le maligi o oʻu loimata ma ia faapea mai: “Anton, aiseā e te tagi ai? E tatau ona e fiafia! Ou te matuā faafetaia lava Ieova ona o lana fesoasoani ua ou toe maua ai le upu moni! Pe ana faapea ou te oti mo Hitila, e leai la soʻu faamoemoe. Ae o le oti mo Ieova, o lona uiga la e mautinoa loʻu toetū mai ma ta te toe feiloaʻi ai!”

I lana tusi faamavae mai iā i matou, na tusi mai ai Uili: “O lo tatou Atua peleina, o lē o loo oʻu auauna i ai, o ia e na te foaʻi mai mea uma ou te manaʻomia ma e na te tausia aʻu seʻia oo i le iʻuga ina ia ou tumau ma manumalo ai. Ou te toe faapea atu, ia outou mautinoa e leai ma se mea ou te faanoanoa ai ma ua ou tumau maumaututū i le Alii!”

I le aso na sosoo ai, le aso 2 o Setema, 1942, na faaoo ai le faasalaga oti iā Uili i le falepuipui i Brandenburg, e latalata i Perelini. E 27 tausaga o lona matua. Ua avea lana faaaʻoaʻoga ma faamaoniga o le moni o upu o loo i le Filipi 4:13: “Ou te mafaia mea uma lava ona o ia ua faamalosi mai iā te aʻu.”

Faamaoni Vinko Seʻia oo i le Oti

Ina ua oo atu vaegāʻau a Siamani i Yugoslavia i le 1941, na tatau ona toe foʻi i Oseteria Pepi ma lona toʻalua o Vinko, ma le la alo teine lea ua 12 tausaga, o Fini. E oo ane i le taimi lenā ua tele ina faafalepuipuiina Molimau i Oseteria, po o le tuuina foʻi i nofoaga o faasalaga. Talu ai o Pepi, Vinko ma Vini e lē o ni tagatānuu o Siamani, sa ave i latou e galulue i galuega mamafa i se faatoaga i Oseteria i saute, e lata ane i lo matou fale.

Mulimuli ane, iā Aokuso 26, 1943, na lokaina ai Vinko e le Gestapo (leoleonanā a Nasi). Ina ua taumafai Fini e faamavae atu i lona tamā, na fiti o ia i le isi itu o le potu ona o le masau o le po a le pule o leoleo. Sa masani ona tuufesiligia ma fasi faamoʻamoʻa Vinko e le Gestapo ma na aveina atu o ia i le falepuipui i Stadelheim i Munich.

I le aso 6 o Oketopa, 1943, na aumai faamalosi aʻu e leoleo mai le mea ou te faigaluega ai, ma na avatu aʻu i le mea lea o loo iai Vinko i le falepuipui i Stadelheim. Sa avea aʻu ma faamatala upu mo pagota Falani ona e lelei laʻu faa-Falani. Pe a oo i taimi e matou te fesavaliaʻi ai i le lotoā, na mafai ona ma talanoa ma Vinko i mea o loo tutupu.

Na iʻu lava ina faasalaina Vinko i le faasalaga oti. Sa molia o ia i le avatuina o lomiga faale-Tusi Paia i Molimau faapea ai ma le avatu o fesoasoani tau tupe i fafine Molimau o ē o loo i nofoaga o faasalaga o latou taʻitoʻalua. Sa aveina atu Vinko i le falepuipui e lata i Perelini, lea na faaoo ai le faasalaga oti iā Uili. O i inā na vavaesea ai lona ao i le aso 9 o Oketopa, 1944.

O se tulaga e matuā faamomoi loto le feiloaʻiga mulimuli a Vinko ma lona aiga. Sa matuā leaga lona tino ona o le fasi faamoʻamoʻa ma sa faigatā ona ia opoina i laʻua ona o filifili na saisaiina ai o ia. O le taimi mulimuli lea na vaai ai Fini i lona tamā, i le 14 o ona tausaga. O loo ia manatua pea ana upu mulimuli: “Vaai lou tinā Fini!”

Ina ua mavae le maliu o lona tamā, na ave faamalosi Fini ma faanofo i se aiga e lagolagoina le ʻau Nasi ma na latou taumafai e “faaliliuina” o ia. Sa masani ona fasileagaina o ia. Ina ua oo atu fitafita a Rusia i Oseteria, na latou tafanaina le aiga Siamani lea na faileagaina o ia. O lo latou manatu o lea aiga o ni tagata Nasi ua logologoā le leaga.

Sa faaauau pea le auaunaga faataimi atoa a loʻu tuafafine ina ua mavae le taua. Sa toe faaipoipo iā Hans Förster, ma sa la galulue i le lālā o Molimau a Ieova i Suisilani seʻia oo i lona maliu i le 1998. O loo mulimuli Fini i le faataʻitaʻiga a ona mātua ma o loo faia lana auaunaga i le Atua moni o Ieova i le taimi nei i Suisilani.

Ua Maua le Saʻolotoga!

I le amataga o le 1945, na lavea ai le falepuipui lea na ou iai i Munich i fale ia na tapomuina. Sa matuā faaleagaina le aai. E faatoʻā faia loʻu faamasinoga ina ua atoa le 18 o oʻu masina i le falepuipui. E na o le lua lava vaiaso talu ona faia loʻu faamasinoga ae faaiʻuina ma le taua iā Me 8, 1945. A o faagasolo taualumaga o loʻu faamasinoga, na fesiligia ai aʻu e faapea: “Po ua e nofosauni e tau i le vaegāʻau?”

Na ou tali atu: “E lē mafai e se pagota ona ofuina se togiga faavaegāʻau pe fai atu foʻi ‘Viia Hitila.’” Ina ua toe fesiligia aʻu pe ou te malie e galue i le vaegāʻau a Siamani na ou tali atu: “Faamolemole tuu mai muamua oʻu pepa valaau mo le vaegāʻau, ona maua atu ai lea o se tali!”

I ni nai aso mulimuli ane ai, na faaiʻuina ai loa le taua ma faailoa mai iā te aʻu e faapea, ua ou saʻoloto. E leʻi leva lava ae ou siitia atu loa i Graz i le mea sa iai se faapotopotoga toʻaitiiti o Molimau a Ieova e 35 le aofaʻi. I le taimi nei e 8 faapotopotoga o loo olaola lelei i lea vaipanoa.

Se Fesoasoani Agaalofa

E leʻi umi talu ona mavae le taua ae ma feiloaʻi ma Helene Dunst, o se faiaʻoga talavou o lē sa avea muamua ma se tasi o le ʻau Nasi. Na matuā lē fiafia lava o ia i talitonuga ma faiga faa-Nasi. I le taimi muamua na ma talanoa ai na ia fesili mai: “Aiseā ua na o oe ai lava e iloa o le suafa o le Atua o Ieova ae e lē o iloa e isi tagata?”

Na ou tali atu: “Talu ai e lē o suʻesuʻeina e le toʻatele o tagata le Tusi Paia.” Na ou faasino loa lea iā te ia le suafa o le Atua mai le Tusi Paia.

Na ia faapea mai: “Afai ua fai mai le Tusi Paia o Ieova le suafa o le Atua, e ao la ona tatou faailoa atu i tagata uma lenā mea moni!” Na amata ona talaʻia e Helene upu moni o le Tusi Paia ma i le tausaga na sosoo ai, na faailogaina ai lona tuuina atu iā Ieova e ala i le papatisoina i le vai. Na ma faaipoipo i le aso 5 o Iuni, 1948.

Iā Aperila 1, 1953, na avea ai i maʻua ma auauna faataimi atoa a Molimau a Ieova. Mulimuli ane na valaaulia i maʻua e auai i le vasega lona 31 o le Aʻoga Faale-Tusi Paia a le Olomatamata o Kiliata e latalata i South Lansing i Niu Ioka. Sa ma maua ai le auaufaatasiga māfana moni ma isi tagata aʻoʻoga mai i atunuu e 64.

Ina ua mavae lo ma faauuga, na toe tofia i maʻua i Oseteria. Mo ni nai tausaga sa ma faia ai le galuega o le asiasi atu e faamalosia faapotopotoga i le itu faaleagaga. Na sosoo ai ma le valaaulia o i maʻua e galulue i le lālā o Molimau a Ieova i Luxembourg. Mulimuli ane, na valaauina i maʻua e ma te see atu i le ofisa o le lālā i Oseteria lea e i Viena. I le tausaga e 1972, a o ma iai lava i inā, na amata ai ona ma aʻoaʻoina le gagana Serbo-Croation ina ia mafai ona talaʻi atu i tagata malaga mai Yugoslavia o loo galulue i Viena. I le taimi nei, e valu faapotopotoga e tautatala i le gagana Serbo-Croation i Viena, ma e toetoe o atunuu uma o Europa e ō mai ai i latou o loo auai i ia faapotopotoga!

Iā Aokuso 27, 2001, na maliu ai Helene. Na avea o ia ma se fesoasoani ma aumea e faatuatuaina ma pele i la ma faatasiga fiafia mo le 53 tausaga. Ua sili atu nei ona tāua iā te aʻu le faamoemoe o le toetū.

Fiafia i le Alofa Mai o le Atua

E ui i faigatā ua oo iā te aʻu, o loo oʻu olioli pea i loʻu tofiga i le ofisa o le lālā i Oseteria. O se faaeaga sa ou maua lata mai nei, o le faamatalaina lea o mea na tutupu iā te aʻu i se faaaliga faapitoa ua taʻua o “Tagata na Fasiotia e le ʻau Nasi, ua Faagalogaloina.” Talu mai le tausaga e 1997 ua oo atu lenei faaaliga i taulaga ma aai e 70 i Oseteria, ma ua maua ai le avanoa mo i latou na sao mai falepuipui ma nofoaga o faasalaga, e faamatala le faatuatua ma le lototetele o Kerisiano moni i le taimi o sauaga a le ʻau Nasi.

Ou te manatu o se faaeaga, ona sa ou iloaina lelei nei tagata faatuatua. Ua avea i latou ma molimau mataʻina o le moni o le Roma 8:38, 39: “E lē mafaia e le oti, po o le ola, po o agelu, po o alii, po o ē malolosi, po o mea i nei ona pō, po o mea atali, po o le maualuga, po o le loloto, po o se tasi mea na faia, e lē mafaia e ia mea ona faateaeseina mai i tatou i le alofa o le Atua, o loo iā Keriso Iesu lo tatou Alii.”

[Ata i le itulau 17]

O lo matou aiga i le 1930 (amata i le agavale): o aʻu, Pepi, Tamā, Uili, Tinā, ma Vinko

[Ata i le itulau 18]

O loʻu uso o Uili, a o toeitiiti oo i lona faasalaga oti

[Ata i le itulau 19]

Maʻua ma Vinko na ma iai i le falepuipui i Stadelheim i Munich

[Ata i le itulau 19]

Sa faanofo le afafine o Vinko, o Fini, i se aiga Nasi e sauā; ae oo mai i le asō o loo faamaoni pea

[Ata i le itulau 20]

Sa avea Helene ma aumea e pele i la ma faatasiga mo le 53 tausaga

[Ata i le itulau 20]

O loo faia saʻu tautalaga i le faaaliga “Tagata na Fasiotia e le ʻau Nasi, ua Faagalogaloina”