Alu i mataupu o loo iai

Alu i le lisi o mataupu

O le Tosina Atu i Mea Faapāpā

O le Tosina Atu i Mea Faapāpā

O le Tosina Atu i Mea Faapāpā

PO O se aso faapitoa po o Taaloga o le Olimepeka, e tatau lava ona iai ni mea faapāpā e faafiafia ai le ʻaumaimoa. O le feemo o le malamalama o mea faapāpā, ua faamanatuina ai le Tutoʻatasi o le Iunaite Setete, ma e faapena foʻi i le aso faapitoa o Falani e taʻu o le Bastille Day, ma ua malamalama ai foʻi le lagi i le tele o aai tetele i le lalolagi, pe a oo ina faamanatu le Tausaga Fou.

Ae, o anafea na amata ai ona fiafia le tagata i mea faapāpā, ma e faapefea ona faia ia faaaliga feʻilafi ma feʻemoʻemoaʻi?

O se Tu i Atunuu i Sasaʻe

Ua ioe le toʻatele o tagata suʻesuʻe i talafaasolopito e faapea, o tagata Saina na amataina mea faapāpā i le tusa lea ma le senituri lona sefulu T.A., ina ua tuu faatasi e ni tagata palu vailaau mai Sasaʻe ia pauta e taʻu o le saltpeter (potassium nitrate) ma le teiō ma le malala, ma iloa ai e maua mai ai mea faapāpā. Atonu o ni tagata faimalaga e iai Marco Polo, po o ni tagata faatauʻoa Arapi, na latou avatua mea faapāpā i Europa, ma e oo ane i le senituri lona 14, ua avea faaaliga o mea faapāpā matagofie ma mea e fiafia i ai tagata Europa.

Ae e ui ina avea mea faapāpā matagofie ma mea e faafiafiaina ai tagata, ae na suia ai foʻi le talafaasolopito o Europa. Na faaaogā e vaegaau le pauta lea e utu ai a latou fana e faapā ai pulufana e faia i pulu, e tuʻi ai i lalo ʻolo, ma faatoʻilalo ai malo. Ua faapea mai le Encyclopædia Britannica: “I le vaitausaga mai le 500 T.A. seʻia oo i le 1500 T.A. i Europa, na faasolo atu ai agaʻi i atunuu i sisifo le faaaogāina e le vaegaau o mea faapāpā ma fana malolosi, ma i Europa, na uunaʻia ai le tagata o le vaegaau e faapitoa i mea faapāpā, e faaaogā mea faapāpā e faamanatu ai le manumalo, ma le filemu.”

Ae i lea lava vaitaimi, sa faalēamanaʻia e tagata Saina āuga leaga e oo i ai, mai le pauta lea ua faaaogāina e utu ai fana. I le senituri lona 16, o se misionare Italia o le ituaiga o Jesuit i Saina e suafa iā Matteo Ricci, na ia tusi e faapea: “E leai se tomai o tagata Saina i le faaaogāina o fana eseese, ma e tau lē faaaogāina ia mea i taimi o fetauaʻiga. Ae ua tele ina latou faaaogāina lea pauta mo le faia o mea faapāpā mo faaaliga i taaloga faitele, ma aso fiafia. E fiafia tele tagata Saina i faaaliga faapea . . . E ese lo latou atamamai i le faia o mea faapāpā.”

Le Auala e Faia ai Mea Faapāpā

E lē taumatea, sa manaʻomia e i latou na faia mea faapāpā i lā aso le poto ma le loto tele a o faia mea faapāpā eseese. Na oo ina latou iloa, o pauta e māfiafia, e fai si tuai o le mū, a o le pauta manifinifi, e vave le mū, ma e pāpāsolo. Na mafai ona fai ni roketi e ala i le poloka o le pito o se fasi ofe po o se pepa ua tāʻai, ona utu muamua lea i le pauta mafiafia. A oo la ina tutu le pauta, o kasa o loo sasao aʻe i totonu o le ofe agaʻi le pito lea e leʻi polokaina ua māfua ai ona pā le ofe ma salalau agaʻi i luga. (E tai faapea foʻi le faiga o loo faia aʻi roketi ia o loo auina atu ai tagata i le vateatea.) Na utu le vaega i luga o le ofe i le pauta manifinifi, ma a lelei ona fai, o le a pāpā ma salalau le ofe, pe a sosolo atu le mūmū o le afi i le pito i luga.

E itiiti lava ni suiga i mea faapāpā i aso ua teʻa, ma aso nei. Ae ua iai ni faaleleiga ua iai. E na o le lanu paʻepaʻe ma le lanu auro na mafai ona fai e tagata mai Sasaʻe. Ae o tagata Italia na latou faia isi lanu. I le amataga o le senituri lona 19, na iloa ai e tagata Italia e faapea a tuu i ai le pauta e taʻu o le potassium chlorate i le pauta e utuina ai fana, o le vevela o le mumū o ia pauta o le a liua ai le uʻamea e avea ma kasa, ma sui ai le lanu o aloiafi. I nei aso, ua tuu i ai ma le minerale e taʻu o le strontium carbonate ina ia maua ai se aloiafi mūmū. Ina ia maua le lanu paʻepaʻe e matuā malamalama lona mumū, ua ave i ai isi elemeni e taʻu o le titanium, aluminum, ma le magnesium; o le lanumoana e maua pe a tuu i ai pauta o loo iai le kopa; o le lanumeamata e maua mai se uʻamea ua palu faatasi ma se pauta e taʻu o le barium nitrate; a o le lanu samasama e maua pe a tuu i ai le pauta e iai le sodium oxalate.

Ua faaaogā komepiuta e faalelei atili ai faaaliga o mea faapāpā. Na i lo le tutuina o mea faapāpā e tagata, ua faaaogā komepiuta e tutu ai mea faapāpā e ala i le eletise, ma fua ia fetaui lelei le pāpā o mea faapāpā ma le tāina o se musika.

Se Fesootaʻiga Tau Tapuaʻiga

Ua faamatala atili mai e Ricci, o se misionare e faapea, o mea faapāpā, o se vaega tāua lea o aso faamanatu faaletapuaʻiga a tagata Saina. E tusa ai ma le mekasini Popular Mechanics, “na ala ona faia e tagata Saina mea faapāpā, ina ia tutuliese ai temoni i le taimi e faamanatu ai le Tausaga Fou ma isi faamanatuga faapena.” Na fai mai Howard V. Harper i lana tusi Days and Customs of All Faiths: “Talu mai le amataga o taimi faapaupau, ua faaaogāina ai e tagata ia suluafi, ma tutu ni afi tetele, e faamanatu ai aso tāua faaletapuaʻiga. E lē o se mea e faateʻia ai le faaopoopo atu i ai o mea faapāpā felanulanuaʻi i na aso faapitoa.”

E leʻi leva talu ona faaaogāina e tagata ua faapea mai o Kerisiano ia mea faapāpā, ae latou filifilia loa ia iai ni sagato paia e avea ma sulufaʻiga faapitoa o i latou e faia mea faapāpā. Ua faapea mai le tusi The Columbia Encyclopedia: “E iai se tala e faapea o le sagata paia e igoa iā Barbara, na lokaina e lona tamā i se potu i se ʻolo, ma ia fasiotia o ia, ona ua avea o ia ma Kerisiano. Na taia le tamā o Barbara i le uila ma oti ai, ma ona o le auala na oti ai lona tamā, na filifilia ai Barbara e fai ma sagata paia e sulufaʻi i ai i latou o loo faia ma faaaogāina fana, ma mea faapāpā.”

E Lē Popole i le Tau

E foliga mai e lē fiu le naunau fiafia o tagata e matamata i mea faapāpā e sili atu ona mananaia ma tetelē, i taimi o aso faamanatu faalelotu po o isi faafiafiaga. E tusa ai o se faaaliga na faia ai mea faapāpā i le senituri lona 16, na tusi mai Ricci e faapea: “Na ou matamata i se faaaliga o mea faapāpā a o oʻu iai i Nankin, i le taimi o le faamanatuina o le masina muamua o le tausaga. O le aso sili lea ona tāua e latou te faamanatuina, ma i lea fiafia, a ou fua atu i le tele o le pauta na faaaogāina mo mea faapāpā, e tusa o le tele lea o le pauta e alu i se taua tele mo ni nai tausaga.” E tusa ai ma se tupe na alu ai i lea faaaliga, fai mai a ia: “E foliga mai e latou te lē popole po o le ā le tele o tupe e alu i mea faapāpā.”

E tau leai se eseesega o le tulaga o mea faapāpā i nei aso ma senituri ua tuanaʻi. I le tausaga 2000, i se faaaliga na faia i le Sydney Harbour Bridge, na faaaogāina ai le 20 tone o mea faapāpā, ma e tusa ma le miliona pe sili atu, le aofaʻi o i latou na ō atu e maimoaina. I lea lava tausaga, e $625 miliona na faaaluina e Amerika mo le 157 miliona pauna [70 miliona kilokalama] o mea faapāpā. O le mea moni, o loo faaauau pea ona fiafia le tele o tagata mai atunuu eseese i mea faapāpā, ma ua moni lava le faamatalaga lea: “E foliga mai e latou te lē popole po o le ā le tele o tupe e alu i mea faapāpā.”

[Ata atoa i le itulau 27]