O Faigatā i Taimi o le Taua na Ou Gafatia ai Faigatā o le Olaga

FAAMATALAINA E ERNST KRÖMER

“O le lua potu lea.” O upu muamua na, na fai mai iā i maʻua ma laʻu paga ina ua ma taunuu i Gabon, i Aferika i Sisifo. E na o le ma faamalū na ofi ai i le potu. E ono masina o ma nonofo ai i inā.

NA MAFAI ona ou ola i tulaga faigatā ona sa ou ola i se faatoʻaga, i le taimi o le Taua Lona Lua a le Lalolagi. Na vave ona pulea Polani e Siamani i le taimi o Nasi, ina ua pa le taua i le 1939, e tusa o le fa lenā o oʻu tausaga. O le matou aiga i lea taimi, o loo iai oʻu mātua, o loʻu uso laʻitiiti ma loʻu tuafafine laʻitiiti, ma oʻu tuafāfine matutua e toʻalua. Na lapataʻi mai Tamā ina ia nofosauni i le oo mai o taimi faigatā pe a faiaʻina Siamani i le taua.

Sa matou nonofo i Löwenstein, o se nuu laʻitiiti i Lower Silesia, lea ua avea nei ma vaega o Polani. Sa totō saito ma fai sa matou lafumanu i le matou faatoʻaga, o lona telē e 60 eka [25 hekatea]. Sa avea foʻi Tamā ma ovasia o le ʻaufaifaatoʻaga o lea vaipanoa. Ina ua pule le ʻau Nasi, na latou tuu iā Tamā e na te faamaopoopoina le ʻaufaifaatoʻaga auā le lagolagoina o le taua.

Na sao loʻu Tamā mai le auai i le vaegaau talu ai lana galuega i le malo, auā sa tau i le taua muamua a le lalolagi. Ua leva ona faamavae oʻu mātua mai le lotu ona sa lē fiafia i mea na fai e faifeʻau i le taimi o le Taua Muamua a le Lalolagi. O lea la, sa ou ola aʻe ai e aunoa ma se naunau i lotu.

Na amata ona ou aʻoga i le 1941, ae ou te leʻi fia aʻoga, ona sa ou manatu e iai isi mea e sili atu ona lelei na i lo le faasaga i se laupapa. I le amataga o le 1945 i ni nai masina a o leʻi uma le taua, na osofaʻia ai e Rusia Breslau (lea ua taʻu o Wrocław), le laumua lea o Lower Silesia. O se tasi Aso Toonaʻi i le afiafipō, na matou iloa atu ai le malama atoa o le taulaga, lea e tusa ma le 30 maila [50 kilomita] le mamao, ona o afi mai fanafanua ma le pāpā o pomu e loo faatoʻulu ifo e vaalele. E leʻi leva ae alu la matou solaaga i atumauga. Na matou toe foʻi i lo matou fale i Löwenstein ina ua mavae le taua.

Ina ua Mavae le Taua

E tele ni faigatā na oo i ai ina ua uma le taua. Na toso faamalosia tamaʻitaʻi, ma e lē misi se aso ma ave faamalosi mea totino a tagata. Sa gaoia le tele o a matou manu fafaga.

 Na puʻeina Tamā iā Iulai 1945. Na toe tatalaina mai o ia ina ua mavae pō e fitu o tuʻi o ia i fesili. Na toe puʻeina foʻi o ia ina ua mavae le tolu masina, ma na gata ai i inā le matou vaai iā te ia. Na ō mai ni tamāloloa Polani se toʻalua ma fao lo matou faatoʻaga. Iā Aperila 1946, na faatonuina ai tagata Siamani uma o le nuu e ō ese ma ave na o mea e mafai ona ave.

Sa nofo sauni Tinā auā lea tulaga, ma e leʻi popole o ia. Sa iai sana ʻato telē e fai ni ona uili ua uma ona teu i ai mea e faaaogā mo matou moega, ma na tofu i matou ma se ʻato faafafa ua tumu i mea e matou te manaʻomia. Na ave i matou e fitafita Polani i taavale laʻu povi, e taʻi 30 tagata i le taavale. I le lua vaiaso mulimuli ane ai, ae matou taunuu loa i Siamani i mātū i sisifo, e lē mamao tele ma Holani.

E toʻa 19 lo matou aiga, ma e lua ni potu na faanonofo ai i matou e le malo, i se faatoʻaga e tusa ma le lima maila [8 kilomita] mai Quakenbrück. Mulimuli ane na maua aiga e nonofo ai le isi vaega o le matou aiga ma isi faifaatoʻaga, ma na feoloolo ai lo matou omia faatasi.

Sa faamuamua lava i matou e Tinā, ma sa masani ona lē ʻai o ia ae aumai uma meaʻai mo i matou. I le amataga ina ua oo i le taumālūlū, sa leai ni a matou fafie ma na māfiafia le aisa i puipui ma fāʻalo o o matou potu, ma na pei lava o se ana aisa. O le mea e lelei ai, ona na māfanafana mea e matou te momoe ai, o lea la, sa matou sologa lelei ai lava.

Feiloaʻi ma Molimau

I le 1949, na lafo mai ai e le avā a le tuagane o Tinā se kopi o le Olomatamata mo ia. O se mataupu na iai, na manatua ai e Tinā lona faalogo i le leitiō i le taimi o le taua o upueseina ai e Hitila ‘ni tagata’ na latou valoia le toʻilalo o Siamani. Sa fia iloa e Tinā po o ai nei tagata. Ina ua ia iloa mai le Olomatamata o i latou o Molimau a Ieova, sa fiafia loa o ia, ma filifili e suʻesuʻe le Tusi Paia ma i latou.

Iā Aperila 1954, na ou feiloaʻi ai ma le ulugalii Molimau lea o loo suʻesuʻe ma Tinā. Ina ua uma le suʻesuʻega, na aumai ai saʻu tamaʻitusi Can You Live Forever in Happiness on Earth? ma faia ma saʻu tusiga o Le Olomatamata. Ina ua ou faitau i le tamaʻitusi, na ou mautinoa ai loa o le upu moni lava lea, ona ou ave lea o le tusi i loʻu pule e faitau ai. Ina ua ou fesili i ai po o le ā sona manatu i ai, na ia fai mai: “E manaia, ae ailoga e moni. E faigatā tele ona ou talitonu i ai.”

Na ou fai i ai: “Ou te talitonu o le upu moni lea, ma o le a ou mulimuli ai.” Na lūlū lona ulu ma faapea mai: “E te iloa, e aogā i se tagata agamalu. Ae e faigatā ona avea oe ma Molimau ona e fai si ou ulavale.” Ae ui i lea, sa faia loa lava ni suiga i loʻu olaga.

E ui ina leai ni Molimau a Ieova i lo matou vaipanoa, ae sa ou suʻesuʻe lava na o aʻu, ma o vaiaso uma, ou te alu ai i laʻu uila vilivae i sauniga, e tusa ma le ono maila [10 kilomita] le mamao o le mea e fai ai. Sa ou alu i se fono matagaluega, o i inā sa potopoto ai ni faapotopotoga a Molimau e tapuaʻi. O loʻu taimi muamua lea e ō ai ma isi i le galuega talaʻi. E leʻi umi ae ou auai loa e lē aunoa. Na ma papatiso ma Tinā iā Iulai 14, 1954. Mulimuli ane, na avea foʻi le tinā o loʻu tinā ma Molimau ina ua 80 ona tausaga.

Sa tele naʻuā se taimi na alu i laʻu galuega faifaatoʻaga, o lea na ou faamavae ai ma ou faigaluega loa i le folesi. Na sosoo ai ma le siitia o lo matou aiga i Reutlingen, o se tamaʻi taulaga e lata i Stuttgart. Na avea loʻu tuafafine laʻitiiti o Ingrid ma Molimau i le taimi a o matou iai i inā, ma na o i maʻua o le fanau e Molimau.

Talaʻi Faataimi Atoa

E ui e leai se faamaoniga mautinoa ua maliu loʻu Tamā, ae i le 1957 na mafai ai e Tinā ona faamauina lea tulaga e tusa ai ma le tulafono. Na maua ai loa lana penisione ma mafai ai lava ona ola na o ia e aunoa ma laʻu fesoasoani tau tupe. O lea na mafai ai ona ou galue faavaitaimi ina ua matuu atu lea matafaioi, ma amata ai loa laʻu paeonia sauatoa iā Aperila 1957. Na maua soʻu valaaulia mulimuli ane e galue o se paeonia faapito. Ina ua faalogo i ai se tasi o uso Molimau, na ia fai mai ou te alu  atu i lona ofisa, ma na ia faapea mai: “O sina fesoasoani lea mo oe.” Na ia tuu mai loa ma le 500 tālā Siamani. E ui ina sa faatau ai lavalava uma na ou manaʻomia, ae sa totoe lava le $200.

I le 1960, na ou tauofo ai e galue i Oseteria, ma sa ou fiafia lava e talaʻi i se nuu laʻitiiti e taʻu o Scheibbs, ma faapena foʻi i le aai o Linz mo sina taimi, ae mulimuli ane, i lenā lava tausaga, na ou matuaʻi faalētonu ai lava ina ua lavea laʻu uilaafi, ma gau ai loʻu vae taumatau. Ina ua uma ni oʻu taotoga, na faaauau ona ou galue i laʻu oganuu. Ae i le 1962, na ou toe foʻi ai i le matou aiga i Reutlingen e fai oʻu pepa malaga. Sa toe faia ai i inā se isi oʻu taotoga, e aveese ai le pine uʻamea sa i loʻu vae. Na tuu laʻu paeonia mo le ono masina ae ou faigaluega e totogi pili o oʻu taotoga.

Ina ua asiasi mai se ovasia femalagaaʻi i le matou faapotopotoga, na ia fai mai ou te talosaga mo le lālā o Molimau, lea sa i Wiesbaden, i Siamani. O le mea lenā na ou faia, ma e lua vaiaso mulimuli ane ae maua se uaealesi ina ia ou vave alu atu. I le vaiaso na sosoo ai, iā Me 1963, sa ou galue ai loa i se masini lomitusi e lolomi ai mekasini i le lālā i Siamani, e taʻu o Peteli.

Filigā e Aʻoaʻoina

Na sili ona manaia Peteli i laʻu nofo, ma na vave lava ona ou masani i le pisi o le olaga ma le mamafa o galuega. I le 1965, na ou alu ai i Sepania, ma sa ou ave faananā ni lomiga faale-Tusi Paia, talu ai o loo faasāina ai le galuega talaʻi i inā. Sa avea lea asiasiga ma mea na oso ai loʻu fia aʻoaʻoina o se isi gagana, ma na ou filifili ai loa e aʻo le faa-Peretania. Sa ou suʻesuʻe i so o se avanoa ou te maua. E tusa o le taimi tonu lava lea na faia ai se vaega e faaaogā le gagana Peretania i Siamani, ma na ou auai atu i ai. O le taimi muamua lava na ou suʻesuʻeina ai le Olomatamata i le faa-Peretania, e fitu itula na alu ai. E na o le lima itula na alu i laʻu suʻesuʻega lona lua, ma na ou iloa ai loa ua agaʻi i luma laʻu taumafai.

I le 1966, na valaaulia ai aʻu e auai i le vasega lona 43 i Kiliata, o se aʻoga i le Iunaite Setete e toleniina ai nisi o Molimau a Ieova e avea ma misionare. Ina ua mavae le faauuga, na tofia i maʻua ma Günther Reschke e galulue i Gabon, i Aferika i Sisifo, iā Aperila 1967. Ina ua ma taunuu i Libreville, i le laumua o Gabon, na ma nonofo ai i le potu lea na taʻua i le amataga, ae tautau o ma lavalava i le potu ʻai. Na ma siitia i se isi fale misionare ina ua mavae ni masina se ono mulimuli ane.

I Gabon, sa avea le aʻoina o le gagana Falani ma mea e sili ona faigatā iā te aʻu. Ae na fai si feoloolo o laʻu faa-Falani ina ua mavae ni taumafaiga fitā. I le 1970, sa faafuaseʻia le faasāina o le galuega i Gabon, ma e na o le lua vaiaso na tuu mai ai e matou te ō ese ai ma le atunuu.

Malaga Atu i le Malo o Aferika Tutotonu

Na tofia i matou ma isi misionare e galulue i le Malo o Aferika Tutotonu. O le gagana e faaaogā i galuega ma aʻoga, o le faa-Falani, ae talu  ai o le toʻatele o tagata e tautatala i le gagana Sango, o lea sa matou aʻoina ai foʻi. Sa auina atu i matou e amata se nofoaga mo misionare i le taulaga o Bambari, e tusa ma le 200 maila (300 kilomita) mai Bangui, le laumua o le atunuu. E leai se eletise po o se vaipaipa i Bambari, ae e lua faapotopotoga na iai i inā sa manaʻomia la matou fesoasoani. Na mafai ona ou ola ai i na tulaga faigatā i Bambari, faapea ma isi nofoaga mulimuli ane, ona o loʻu olaga i le taimi o le taua i Europa.

Ina ua mavae le lua tausaga i Bambari, na tofia aʻu e avea o se ovasia asiasi. E tusa ma le 40 faapotopotoga i le atunuu, ma e tasi le vaiaso ou te asia ai faapotopotoga taʻitasi. Sa iai saʻu tamaʻi taavale, ae a leaga tele auala e leʻi oo i ai le tā, ona ou malaga loa lea i auala e feoaʻi ai le lautele.

E na o Bangui sa mafai ona lipea ai se taavale pe a leaga. Talu ai o laʻu galuega e tele ina faimalaga solo i le taavale, sa ou faatauina ni tusi e faatatau i le lipeaina o taavale, ma ni mea fai taavale, ma lipea lava e aʻu ia laʻu taavale. I le isi aso, na lē mafai ai ona alu le taavale. E tusa ma le 40 maila [60 kilomita] le mamao o le fale e lata ane, o lea sa ou tāina ai se laau mai le togāvao ma faaaogā e fai ai le vaega lea ua gau o le taavale. Na ou tago i le matuaʻi faamāseesee le vaega lea i le gaʻo, ma saisai i se fasi uaea, ma mafai ai loa ona faaauau laʻu malaga.

Sa faigatā tele le galuega i nuu i tua ona e tau leai nisi e iloa faitau. I se tasi faapotopotoga, e na o le toʻatasi le tagata e iloa faitau, ae e faalēlelei lana tautala. Sa fai si faigatā o le mataupu na talanoaina o le Olomatamata, ae o se mea e faagaeetia ai le vaaia o taumafaiga filigā a le faapotopotoga ina ia malamalama i le mataupu.

Sa ou fesili i ai ina ua uma pe faapefea ona latou maua ni aogā mai ni mataupu e faigatā ona malamalama i ai, ae na matuā faalaeiauina lava aʻu i le tali na tuu mai: “E matou te maua le faamalosiau o le tasi mai le isi.”—Eperu 10:23-25.

E ui ina toʻatele le ʻauuso Kerisiano e lē iloa faitau ma tusitusi, ae e tele ni mea na ou iloa mai ai e tusa o le olaga ma le auala e ola ai. Sa oo ina ou talisapaia le tāua o le fautuaga a le Tusi Paia ina ia ‘manatu ua sili nisi iā te oe.’ (Filipi 2:3) E tele ni mea na ou iloa mai i oʻu uso Aferika e faatatau i le alofa, agalelei, le talimālō, faapea ai ma le auala e ola ai i le togāvao. Sa faapena ona sili atu ona uigā ai iā te aʻu upu faaiʻu a le uso o Nathan Knorr, le peresitene o le Aʻoga i Kiliata, i le aso o loʻu faauuga. Sa ia faapea mai: “Ia maua pea le loto maulalo, ae aua le manatu ua e iloa mea uma. E leai se isi e na te iloa mea uma. E tele ni mea e ao ona tatou aʻoaʻoina.”

Le Olaga i le Togāvao i Aferika

Sa ou nofo i uso a o oʻu femalagaaʻi mai lea faapotopotoga i lea faapotopotoga. Sa pei o se faigaʻai le vaiaso o le asiasiga, aemaise lava i tamaiti, talu ai sa fai se taumafaiga faapitoa a le faapotopotoga e ō e fanafana pe fagogota ina ia tele meaʻai mo tagata uma.

A o matou nonofo ma le ʻauuso i o latou faleoo, ou te ʻai lava i so o se mea, po o ane, po o aano o elefane. O le meaʻai e masani ona ʻai o le aano o manukī. E ese foʻi le manaia o le puaa ʻaivao ma le manu e taʻu o le porcupine. E lē faapea e sasalu le faiga o meaʻai i aso uma. I le taimi muamua, sa ou tau faamasani i meaʻai, ae na oo loa ina masani, ia ua ʻai lava so o se mea. Na oo ina ou iloa, e aogā tele i le manava le ʻai o le esi faatasi ma ona fatu.

E uiga ese mea e mafai ona tutupu i le togāvao. Na iai se taimi na sē ai se tasi iā te aʻu faapea ai o se mammy-water, po o se aitu paʻepaʻe o se tagata ua maliu, e nofo i le vai. E talitonu  tagata e mafai e lea aitu ona tosoina se tagata ma lolō ia malemo i le vai. O lea ina ua faatoʻā uma lava saʻu taʻelega i le vai i se tasi aso, na iloa mai aʻu e se teine na alu atu e asu vai, ma amata loa ona auʻeʻē ma tamoʻe ese. Sa lē talitonu tagata ina ua faamatala atu e se uso Molimau, o aʻu o se faifeʻau asiasi ae e lē o se aitu. Na latou finau mai: “E lē taitai lava oo mai se palagi i inei.”

E masani ona ou moe i fafo ona o le lelei o le ea. E ave lava loʻu taʻinamu ona o se puipuiga foʻi lea ona o gata, akalava, isumu, ma isi manu. E tele ni taimi ua lolofi ane ai ni loi taufeʻai a o oʻu moe, ae o le taʻinamu na ou sao ai. I se tasi pō, e ki atu loʻu molī i le taʻinamu, ua lilo atoa i loi. Sa ou tū i luga ma sola ese auā e ui ina ninii, ae e mafai ona latou tapēina se leona.

A o oʻu iai i le itu i saute o le Malo o Aferika Tutotonu, e lata i le vaitafe o le Congo, sa ou talaʻi ai foʻi i tagata fitipupuu, o ē ola i mea e maua mai le fanua ma le vaitafe. E popoto lava e tulimanu, ma e iloa mea e ao ona ʻaina ma mea e lē ʻaina. O nisi o i latou e tautatala i le gagana Sango ma na fiafia e faalogo mai. Sa latou mananaʻo e toe asia i latou, ae a matou foʻi atu ua leai, ua malaga i se isi mea. Sa leai se isi o i latou na avea ma Molimau, ae na ou iloa mulimuli ane sa iai nisi o ia tagata sa avea ma Molimau i le Malo o Congo.

E lima tausaga na ou auauna ai o se ovasia matagaluega i faapotopotoga i le Malo o Aferika Tutotonu. Na soo le atunuu i aʻu asiasiga, ae sa tele lava ina ou asia faapotopotoga i le togāvao.

Galuega i le Lālā i Nigeria

Iā Me 1977, na valaaulia ai aʻu e galue i le lālā a Molimau a Ieova i Lagos, i Nigeria. I lea taimi, e toeitiiti atoa le 100,000 o Molimau, faatasi ma le 80 o i latou e galulue i le lālā, i lenei atunuu e pito i sili ona toʻatele lona aofaʻi i Aferika. Na tofia aʻu e galue i le fale inisinia lea e tausia ai taavale ma faia mea o faalētonu o taavale.

I le 1979, na ou toe galue ai i faatoʻaga, o se galuega sa ou faia muamua i Europa, a o oʻu talavou. Sa totō i le faatoʻaga meaʻai mo le lālā i Ilaro, lea e tusa ma le 50 maila [80 kilomita] mai Lagos. Na ou iloa ai i inā le eseese o le faifaatoʻaga i se togāvao i le teropika, ma le faifaatoʻaga i Europa. Ina ua mavae le tolu ma le ʻafa tausaga i inā, na ou toe taliu atu i Lagos ma ou toe galue ai foʻi i taavale.

I le 1986, na ou siitia ai i Igieduma, e tusa ma le 225 maila [360 kilomita] mai Lagos, i le nofoaga sa fausia ai se lālā fou telē. Na faapaiaina lea lālā iā Ianuari 1990. E iai se vaega e lolomi ai tusi, se tamaʻi faatoʻaga, ma fale e nonofo ai le ʻaufaigaluega e silia ma le 500 tagata. O lea nofoaga e 140 eka lona telē, ma e siʻo i se pa e tusa ma le fitu futu [2 mita] lona maualuga. I le taimi nei, o loo oʻu vaaia le ʻaufaigaluega e 35 tagata, e latou te vaaia le faatoʻaga ma teu le fanua.

Ua tusa nei ma le 27 tausaga talu ona ou nofo i Nigeria ma ua ou matuā fiafia lava i aʻu galuega eseese i le lālā. Ua ou fiafia ona o loo tumau pea loʻu tinā iā Ieova ma o loʻu tuafafine laʻitiiti o Ingrid lea sa galue o se paeonia faapito mo le 14 tausaga, o loo auauna pea faatasi ma lana tane iā Ieova.

E ui i faigatā na oo iā te aʻu, ae ua ou matuā fiafia lava e auauna iā Ieova faatasi ma le ʻauuso i Aferika i Sisifo. Ou te lagona le faafetai ona ou te lē o maua i se maʻi seʻia oo mai i le taimi nei, ma ou te tatalo ina ia faaauau ai faapea auā laʻu auaunaga i lo tatou Atua sili o Ieova.

[Faafanua i le itulau 29]

(Tagaʻi i le lomiga mo le ata atoa)

Nigeria

Malo o Aferika Tutotonu

Gabon

[Ē Ana le Ata]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc

[Ata i le itulau 26]

O matou ma loʻu tinā o Gertrud, ma loʻu tuafafine o Ingrid, i le 1939

[Ata i le itulau 28]

A o avea ma misionare i Gabon

[Ata i le itulau 28]

A o oʻu iai i le Malo o Aferika Tutotonu, e faapea nuu sa ou nofo ai