Alu i mataupu o loo iai

Alu i le lisi o mataupu

O Taulau ma Lē Taulau i le Tauiviga e Tetee i Faama‘i

O Taulau ma Lē Taulau i le Tauiviga e Tetee i Faama‘i

O Taulau ma Lē Taulau i le Tauiviga e Tetee i Faamaʻi

IĀ Aokuso 5, 1942, na iloa ai e Dr. Alexander Fleming, o le a oti sē tasi o ana maʻi ma o lana uō o loo ia vaaia. Na faataotolia lenei tamāloa ua 52 ona tausaga ona o se fiva e aafia ai lona faiʻai ma lona maea ario (spinal meningitis), ma ua ia lē toe iloa se mea, e ui ina tele togafitiga na faia i ai e Fleming.

I le 15 tausaga muamua atu, na maua ai i saʻiliʻiliga tau vailaau a Fleming se mea uiga ese e tupu mai i se lega e lanu moana-meamata. Na ia taʻuina o le penisini (penicillin). Sa ia mātauina, e mafai e le penisini ona tapē siama, ae e leʻi mafai e Fleming ona tuu eseese le penisini ma le lega, o lea, sa ia faaaogā ai e tusa o se vai manuʻa. I le 1938, na taumafai ai Howard Florey ma lana ʻausuʻesuʻe e faia ia lava ni penisini e faaaogā i a latou suʻesuʻega i tagata. Na vili Fleming iā Florey, ma na foaʻi uma i ai e Florey le penisini sa iā te ia. O le toe avanoa lea o Fleming e faasao ai lana uō.

Na tui saʻo lava e Fleming le penisini i le tuasivi o lana uō ona e leʻi aogā se tui na fai i ona maso. Na faatamaʻia siama e le penisini, ma ina ua silia ma le vaiaso talu lona togafitiga, na teʻa ai le maʻi a Fleming, ua malosi. Na amata mai ai i inā ona faaaogā vailaautui e tetee atu i faamaʻi, ma na ausia ai foʻi se vaitaimi tāua i le tauiviga a tagata e tetee atu i faamaʻi.

Vaitaimi o Vailaautui ma Fualaautui

I le taimi muamua na maua ai vailaautui e tetee atu i faamaʻi, sa pei ai o ni togafitiga e aogā i so o se maʻi. Ua mafai ai loa ona togafitia maʻi e leʻi mafai ona togafitia muamua, e māfua mai i siama, lega, ma nisi meaola ninii. O vailaautui ia na faaitiitia ai tagata e maliliu i le fiva faiʻai, niumonia, ma le scarlet fever. O maʻi mai le falemaʻi sa masani ona feoti ai tagata, ua mafai nei ona togafitia i se taimi puupuu.

Ua faia e tagata suʻesuʻe le tele o isi vailaau talu mai le taimi o Fleming, ma o loo faia pea saʻiliʻiliga mo ni vailaau fou. I le 60 tausaga lea na teʻa atu nei, ua avea vailaautui ma auupega tāua i le teena o faamaʻi. Pe a na faapea o soifua pea George Washington i le taimi nei, e lē taumatea o le a avatu e fomaʻi se fualaautui mo lona faaʻī tigā, ma atonu foʻi e na o se vaiaso pe ā ona toe malosi lea o ia. Ua aogā iā i tatou uma vailaau ina ia puipuia ai mai le mau maʻi eseese. Ae, e iai foʻi itu e leaga ai vailaautui.

E lē aogā vailaautui mo faamaʻi e pei o le AIDS ma le fulū, e māfua mai i siama e taʻu o vairusi. E lē gata i lea, o nisi fualaautui e ilitata i ai tino o isi tagata. Afai e mafai e se fualaautui ona tapēina le tele o siama, e mafai foʻi ona tapē meaola ninii e aogā, i o tatou tino. Ae atonu o le faafitauli sili e tusa ai o fualaautui, o le ova o le faaaogāina, po o le lē lava foʻi o le inumaga.

E māfua ona lē lava le inumaga, ona e lē o inuina uma e maʻi ia fualaautui na avatu mo togafitiga, talu ai ua latou lagona ua malolosi, po ua fiu foʻi e inu. O le mea la e tupu, talu ai e leʻi pepē uma siama, o le a tumau pea siama malolosi e tupu olaola ma faateleina i lona tino. O le mea lea e masani ona tupu i le togafitiga o le TB.

E tuuaʻia fomaʻi, faapea ma le ʻaufaifaatoʻaga, ona o le soona faaaogā o fualaautui fou ua iai nei. Ua faapea mai le tusi Man and Microbes: “Ua masani ona soona faaaogā fualaautui mo so o se maʻi i le Iunaite Setete, e ui ina e lē o manaʻomia, ma i isi atunuu, ua faaaogā faasoloatoa. E tele vaitui ua ave i meaʻai mo lafumanu, e lē ina ia puipuia ai mai faamaʻi, ae ia vave ai lo latou tutupu, ma o se tasi lea o māfuaaga autū mo le faaitiitia o le aogā o fualaautui.” Ua lapataʻi mai lea tusi e faapea, o le mea e tupu, “atonu o le a lē toe mafai ona fai ni fualaautui fou.”

Ae e ui i ia popolega e tusa ai o le faaitiitia o le aogā o fualaautui, ae na avea le ʻafa mulimuli o le senituri lona 20 ma taimi o le taulau i taumafaiga faafomaʻi. Na foliga mai ua toetoe lava o maʻi uma, ua mafai e tagata suʻesuʻe faafomaʻi ona maua ni vailaau e teena ai. E oo foʻi i tui puipui, e foliga ua maua ai se faamoemoe auā le teena o faamaʻi.

Ni Taulau o le Saienisi Faafomaʻi

Ua faapea mai le World Health Report 1999: “Ua avea tui puipui ma vala e sili ona taulau i le talafaasolopito o le soifua mālōlōina o tagata.” E faitau miliona ola ua puipuia, talu ai polokalame maoaʻe ia faia tui puipui i le lalolagi aoao. O se polokalame tau tui puipui na faia i le lalolagi aoao, ua tafiesea ai le smallpox—o se faamaʻi e oti ai, lea e toʻatele atu tagata na maliliu ai na i lo taua uma o le senituri lona 20—ma o se taumafaiga foʻi faapena na toeitiiti lava i le tafiesea ai le faamaʻi pipili. (Tagaʻi i le pusa “Ua Taulau ni Taumafaiga i le Smallpox ma le Polio.) I le taimi nei, ua faia tui puipui o le tele o tamaiti ina ia puipuia ai mai faamaʻi e masani ona lamatia ai ola.

Ua faaitiitia nisi faamaʻi e ala i nisi faiga e ese mai tui puipui. O faamaʻi e pei o le cholera, o ona siama e ala atu i le vai, e seāseā ona pisia ai pe afai e mamā ma lelei le mea e maua ai le vai taumafa. I le tele o atunuu, ua mafai ona mātaulia ma togafitia le tele o faamaʻi ona ua faigofie ona oo atu i se fomaʻi ma se falemaʻi ae e leʻi oo i se tulaga e oti ai. O le lelei o le tausami ma le mea e nonofo ai, faatasi ma le faamalosia o tulafono e tusa ai o le taulimaina ma le teuina o meaʻai, ua fesoasoani foʻi lea i le faaleleia o le soifua mālōlōina o tagata.

E malamalama loa saienitisi i le māfuaaga o se faamaʻi pipisi, ona mafai loa lea e tagata o loo vaavaaia le soifua mālōlōina ona faia taumafaiga ina ia taofia ai le pipisi atu. O se faataʻitaʻiga: e toʻaitiiti ni tagata na maliliu ona o le bubonic i San Francisco i le 1907, ona sa vave fai se polokalame a le aai e tapēina ai isumu, talu ai, o o latou utufiti sa feaveaʻia le faamaʻi. Ae i le isi itu, i le 12 tausaga ina ua mavae le 1896, e sefulu miliona tagata na maliliu i lea lava faamaʻi i Initia, ona e leʻi iloa po o le ā lona māfuaaga.

O ni Lē Taulau i le Tauiviga ma Faamaʻi

Ua iai ni vala tāua ua taulau ai le tauiviga e teena faamaʻi. Ae o nisi o na taulau faafomaʻi e gata lava i atunuu tamaoaiga o le lalolagi. E faitau miliona tagata o loo maliliu pea mai faamaʻi e mafai ona togafitia, ona o le lē lava o le seleni. I le tele o atunuu tau atiaʻe, e toʻatele tagata e lē o maua ni nofoaga mamā, e lē lava le tausiga tau soifua mālōlōina, ma e lē o maua ni vai mamā. Ua sili atu ona faigatā ona faatino ia manaʻoga ona i atunuu tau atiaʻe, e toʻatele naʻuā tagata mai nuu i tua ua malaga atu i aai tetele. O le tulaga ua oo i ai, o tagata matitiva ua iai i se tulaga ua taʻua e le Faalapotopotoga o le Soifua Mālōlōina a le Lalolagi, ua latou maua i “le tele o faamaʻi ona o lo latou lē tagolima.”

Ua tupu lea tulaga ona o le leai o se utaga mamao, talu ai le manatu faapito. Fai mai le tusi Man and Microbes: “Ua manatu atunuu tamaoaiga o i latou ua mamao ese ma faamaʻi e sili ona leaga o le lalolagi. . . . O nisi o ia faamaʻi e na o atunuu matitiva o le teropika, ma vaega e lata i ai, e maua ai pe tele i ai.” E faalēnaunau atunuu tamaoaiga ma kamupani fai vailaau e avatu ni fesoasoani mo le togafitiga o nei faamaʻi, pe afai e leai ni a latou tupe e maua mai ai.

O se isi vala ua tele ai le pepesi o faamaʻi, o le faatalalē o tagata. O se faataʻitaʻiga sili ona faigofie o lenei tulaga, o le siama o le AIDS, lea e pipisi atu i isi e ala i sua o le tino o le tagata. E leʻi tele ni tausaga talu ona iai lea faamaʻi ae ua soo ai le lalolagi atoa. (Tagaʻi i le Pusa “AIDS—O se Mala i o Tatou Taimi.”) Ua faamatala saʻo mai e Joe McCormick, o se tagata suʻesuʻe i faamaʻi e faapea: “O tagata lava ua māfua ai le salalau o lea faamaʻi, ma e lē faapea ou te faitio, ae o le mea moni lenā o loo tupu.”

Ua faapefea ona faapipisi atu e tagata le siama o le AIDS e aunoa ma lo latou iloaina? Ua taʻua i le tusi The Coming Plague ni vala ua pipisi ai: O suiga i olaga o tagata—aemaise lava le tulaga e lē tasi se tagata e feusuaʻi i ai—ua māfua ai le tele o faamaʻi pipisi mai i feusuaʻiga, ma ua faigofie ai ona olaola lea siama ma pisia ai le tele o tagata, mai se tagata e toʻatasi. Ua tele foʻi nisi ua pisia ona o i latou e faaaogāina vailaau faasāina, ua latou toe faaaogā se nila na faaaogā muamua, ma i atunuu tau atiaʻe, ua faapena foʻi ona toe faaaogā i maʻi ia nila na faaaogā muamua. O le faaaogāina o le toto e fai ai pisinisi i le lalolagi aoao, lea e maua ai le piliona tālā, ua māfua ai ona pisia le toʻatele mai le siama o se tagata e toʻatasi.

E pei ona taʻua muamua, o le ova faaaogā o fualaautui, po o le lē inumia uma o fualaau faatonuina, ua māfua ai le iai o siama e lē ila i fualaau. Ua avea lea tulaga ma faafitauli tugā, ma ua faateteleina lona leaga. O le siama e māfua ai ona fula se manuʻa, o le Staphylococcus bacteria, sa aogā i ai le tui penisini. Ae ua tele lava ina lē aogā ia tui. O lea la, ua faaaogā ai e fomaʻi fualaautui ma vailaautui fou e sili atu ona taugatā ae e lē o gafatia lo latou tau e falemaʻi i atunuu tau atiaʻe. E oo lava i fualaautui fou, atonu o le a lē mafai ona tapēina nisi siama, ma o le a maua ai i falemaʻi le tele o faamaʻi e ono oo atu ai i le oti. O se tasi na avea muamua ma faatonu o le Nofoaga e Saʻiliʻili ai i Faamaʻi Pipisi i le Iunaite Setete, o Dr. Richard Krause, ua ia taʻu saʻo mai lava le tulaga o loo iai nei e faapea o se “mala, ona o le tapēgatā o siama.”

“Po ua Sili Atu ea Ona Manuia Aso Nei?”

Ua manino mai i lenei vaitaimi o le amataga o le senituri lona 21, o loo iai pea le faamataʻu mai o faamaʻi. Ua iloa o loo faaauau pea le tauiviga ma faamaʻi ona o le malosi o le pipisi o le AIDS, le iai o siama e lē ila i fualaau, ma le toe aliaʻe mai o faamaʻi ua loa ona maliliu ai tagata e pei o le TB, ma le malalia.

O se alii na maua se faailoga faapitoa e taʻu o le Nobel Prize, e suafa iā Joshua Lederberg, ua ia lāgā se fesili: “Po ua sili atu ea ona manuia aso nei na i lo le senituri ua tuanaʻi? Ua ia tali mai: “I le tele lava o tulaga, ua sili atu ona leaga o tatou taimi. Sa tatou faalēano i siama, ma o lea la ua tatou selesele i lo tatou faatamala.” Pe e mafai ona faaleleia lea tulaga e ala i taumafaiga malosi a saʻiliʻiliga faasaienisi a fomaʻi, faatasi ma atunuu uma o le lalolagi? Pe faamata o le a mafai ona tafiesea faamaʻi autū e pei ona tafieseina o le smallpox? O le a talanoaina tali o ia fesili i la tatou mataupu mulimuli.

[Pusa/Ata i le itulau 8]

Ua Taulau ni Taumafaiga i le Smallpox ma le Polio

I le faaiʻuga o Oketopa 1977, na faafesootaʻi ai e le Faalapotopotoga a le Soifua Mālōlōina i le Lalolagi le tagata mulimuli ua iloa o loo maua i le smallpox. O Ali Maow Maalin, o se tagata i Somalia e kuka i le falemaʻi, ma e leʻi tigāina tele o ia i le maʻi, ae na vave ona toe malosi i ni nai vaiaso. Sa faia ni tui puipui o tagata uma na fesootaʻi ma ia.

E lua tausaga o faatalitali fomaʻi ma le popole. Sa ofoina se taui e $1,000 Amerika mo se tasi e mafai ona lipotia mai se tagata o loo maua i lea maʻi. E leai se isi na mafai ona faamaonia mai le iai moni o se tasi o loo maua i lea maʻi, ma i le aso 8 o Me, 1980, na faalauiloa mai ai e le Faalapotopotoga a le Soifua Mālōlōina i le Lalolagi, “le saʻoloto o le Lalolagi ma ona tagata uma mai le smallpox.Ae i le 10 tausaga muamua atu, e tusa ma le lua miliona tagata na maliliu i tausaga taʻitasi ona o le smallpox. O lea la, o le taimi muamua lea i le talafaasolopito ua tafiesea ai se faamaʻi ogaoga. *

Na foliga mai o le a faapena foʻi le polio, o se faamaʻi e tupu ai le vaivai o tino i tamaiti. I le 1955, na faia ai e Jonas Salk se tuitui puipui e aogā tele mo le polio, ma na amata ai loa se polokalame e faia tui puipui o lea faamaʻi i le Iunaite Setete, ma isi atunuu. Na mulimuli ona faia lea o se faainugā vai e avea ma puipuiga. I le 1988, na amata ai se polokalame a le Faalapotopotoga a le Soifua Mālōlōina i le Lalolagi mo le tafiesea o le polio mai le lalolagi aoao.

E tusa ai ma Dr. Gro Harlem Brundtland, le faatonusili aoao o le Faalapotopotoga a le Soifua Mālōlōina i le Lalolagi i lenā taimi: “I le taimi lea na amata ai la matou taumafaiga e tafiesea lea faamaʻi i le 1988, tusa e silia ma le 1000 tamaiti i aso taʻitasi na pipili ona o lea faamaʻi. I le 2001, e leʻi taitai oo i le afe le aofaʻiga o i latou na maua ai i lea tausaga.” Ua itiiti atu nei ma le 10 atunuu o loo iai lea faamaʻi, ae o loo manaʻomia nisi seleni ina ia tafiesea le polio mai ia atunuu.

[Faaopoopoga i lalo]

^ pala. 28 O le smallpox, o se faataʻitaʻiga lelei lea o se faamaʻi e mafai ona soloiesea e ala i le faia o tui puipui, auā e faalagolago lona ola i le tino o se tagata, e ese ai ma isi faamaʻi, o loo feaveaʻi e meaola e pei o isumu ma iniseti.

[Ata]

O loo faainu se vai puipuia mai i le maʻi pipili, a se tamaitiiti Aitiope

[Ē Ana le Ata]

© WHO/P. Virot

[Pusa/Ata i le itulau 10]

AIDS—O se Mala i o Tatou Taimi

Ua avea le AIDS ma faamataʻuga tele i le lalolagi aoao. E silia ma le 60 miliona tagata ua aafia ai talu le taimi na faatoʻā iloa ai i le 20 tausaga ua tuanaʻi. O loo lapataʻi mai foʻi tagata e vaavaaia le soifua mālōlōina e faapea o lea “faatoʻā tau amatamata” le pipisi atu o lea faamaʻi. E lē gata i lea, ua “sili atu ona toʻatele i latou ua maua ai na i lo le mea na manatu ai,” ma ua matuā pagātia lava nisi vaega o le lalolagi.

Ua taʻua e se lipoti mai le Malo Aufaatasi e faapea: “O le toʻatele o tagata i le lalolagi o loo maua i le HIV po o le AIDS, o loo i le malaulau o lo latou malosi e galulue ai.” O lea ua manatu ai nisi e faapea e oo atu i le 2005, o le tele o atunuu o Aferika i saute, e i le va o le 10 ma le 20 pasene tagata faigaluega o le a lē toe iai. Ua taʻua foʻi i le lipoti e faapea: “O le umi e soifua ai se tagata i le taimi nei, i atunuu i Aferika i saute o le toafa o Sahara, o le 47 tausaga, ae semanū o le 62 tausaga e mafai ona soifua ai, pe ana leai le AIDS.”

E oo mai i le taimi nei e lē o taulau taumafaiga ina ia maua se tui e puipui mai ai, ma e na o le 4 pasene o tagata mai le ono miliona o loo mamaʻi i le AIDS o loo maua ni fualaau e teena ai le maʻi. I le taimi nei, e leai se togafiti mo le AIDS, ma o loo popole fomaʻi e faapea o le tele o tagata ua maua i le siama o le HIV, o le a maua i le AIDS mulimuli ane.

[Ata]

O ituaiga o sela papaʻe (T lymphocyte) ua aafia i le siama HIV

[Ē Ana le Ata]

Godo-Foto

[Ata i le itulau 7]

O loo saʻiliʻili se tagata galue i se falesuʻetoto i se siama faigatā

[Ē Ana le Ata]

CDC/Anthony Sanchez